Казахский национальный

214 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
Ендеше,  бүгінгі  қазақ  әдебиетіндегі  маңыз-
ды мәселелердің бірі шешендік сөздердегі көр-
кемдік стильдің қалыптасу бағдары.   
Шешендік  сөз  әлемінде  аса  жиі  кездесетін 
көркемдік тәсілдің бірі  - ұқсастықты  баса көр-
сетіп, теңей айту қасиеті. Теңей сөйлемейтін ше-
шен жоқ. Теңеу – аса ұтымды, жеңіл тәсіл. Троп 
түрлері  секілді  ойға,  қабылдауға  салмақ  тудыр-
майды,  тыңдаушыға  бірден  жетеді,  оңай  ұғады. 
Теңеу де сөз мағынасы ауысып, өзгермейді, тек 
екі  құбылыс  бір-біріне  толық  баланбайды,  бел-
гілі бір қасиеттері ғана салыстырылады. Әр ше-
шеннің  өзіндік  теңеу  дағдысынан  туындайтын 
шешендік  теңеулері  болады.  Бұл  сол  бір  ше-
шеннің стильдік тәсіліне айналады. 
Ал,  теңеудің  өзінің  табиғаты  мен  ерекшелі-
гіне  қазақ  әдебиеттануының  көшбасшысы 
А.Байтұрсынов  «Көріктеу  нәрсені  айыра  көрсе-
тіп,  айқын  шығаруға  жарағанмен,  нәрсенің  бір-
несін сүгіреттеп көрсетуге күші жетпейді. Ондай 
орында белгісіздеу сипатты белгілі сипатқа, бел-
гісіздеу  нәрсені  белгілі  нәрсеге  теңеп,  көрнек-
теп,  ашығырақ  көрсетеміз» [1, 186] – деп,  көр-
сеткен  өз  еңбегінде.  Ғалым  теңеудің  екі  түрін 
бөліп  көрсетеді:  әншейін  теңеу,  әдейі  теңеу. 
Шешендік сөздерде бұлардың екеуі де кездеседі. 
Жалпы,  теңеуде  екі  құбылыстың  жеке  бір  қа-
сиеттері  салыстырылады.  Салыстырмалы  мәнде 
берілген  мағыналардың  қолданыла  келе,  тұрақ-
тылық  сипат  алуы  фразеологизмдерде  сақтал-
ған: тонның ішкі бауындай, тайға таңба басқан-
дай,  тышқан  алған  мысықтай,  қыл  үстінде  тұр-
ғандай.  Бұлар  ғалымның  айтуынша, «тілді  көр-
нектеу үшін жұмсалатын – әдейі теңеулер».  
Өлең  сөздің  теориясы  еңбегінде  З.Ахметов 
«Теңеу – екі нәрсені, құбылысты салыстырудың 
ең  көп  тараған  тәсілі.  Жасалу  қалпына  қарай 
теңеулердің сан түрлі болып келетіні байқалады. 
Бірде  теңеу  екі  нәрсені  тұтас  алып  салыстыру 
арқылы  жасалса,  енді  бірде  айтылып  отырған 
нәрсенің  бір  сипат-белгісін,  түсін,  дыбыс-үнін, 
тағы  басқадай  жеке  ерекшелігін  өзге  нәрсемен 
салыстырып бейнелеу негізінде туады. Сонымен 
қатар  бір  нәрсені  басқа  нәрсемен  қимыл-қоз-
ғалысындағы  ұқсастықты  тірек  етіп  салыстыру 
жолымен жасалған теңеулер де жиі кездеседі.  
Бір-біріне  мүлде  жанасымы  жоқ  сияқты 
көрінетін  екі  нәрсенің  қандай  да  бір  қасиет-
белгілерінен, не қимыл өзгешелігінен ұқсастық, 
жақындық  тауып,  теңестіруге  болатынын  атап 
айта  кету  қажет.  Бұған  теңеуді  әдебиетте,  поэ-
зияда бейнелеу құралы етіп пайдаланудың шек-
сіз  бай  мүмкіндігі  бар  екені  айқындалады» [2, 
17-18]-  дейді.  Ғалымның  осы  сөзін  назарға  ала 
отырып,  көркем  тілде  теңеу  –дай, -ша  жұрнақ-
тарымен, сияқты, тәрізді, бейне, тең сөздерінің 
тіркесімен  жасалатынын  ескерсек,  шешендік 
сөздерде мұндай теңеулер көптеп кездеседі.  
Бөкен бидің Сырымға берген батасы:  
Арқаң қара нардай жауыр болсын,  
Мінезің қара жердей ауыр болсын.  
Өкпең жоқ кеудеңде бауыр болсын,  
Құлағыңнан сыбыр кетпесін,  
Жасың алпысқа жетпесін, - дейді. [3 , 50б]   
Бата түрінде келген бұл астарлы да мәнді ше-
шендік  сөзде    -  дай-дей    арқылы  адам  бойын-
дағы  мінез  бен  қасиетті    нардың  төзімділігіне 
және  қара  жердің  ауырлығына  теңеп,  кеңпейіл-
ділікке үндейді. Бұндағы теңеудің астары қалың. 
Ал,  келесі  бір  мысалда  жақсымен  жолдас 
болуды  негізгі  тақырып  етіп  ала  отырып,  осы 
жолдастықты түрлі  құбылыстарға теңейді. 
Жақсымен жолдас болған  
Ел ұстанған тілектей болады,  
Қыз ұстаған жібектей болады,  
Жадыраған жаздай болады,  
Айдын көлдегі қаздай болады,  
Отау ортасындағы оттай болады, 
От ортасындағы шоқтай болады,  
Тұрағы алтын шырақтай болады,  
Тұяғы асыл пырақтай болады...  
Шешендік  сөздің  сегіз  тармағында  осы  құ-
былыстың  ерекше  қасиеттері  мен  белгілерін 
басқа  бір  құбылысқа  теңеп,  әсерлі  де  айшықты 
етіп  суреттейді. «Жақсымен  жолдас  болудың» 
артықшылығын  түрліше  тілектей,  жібектей, 
шоқтай, оқтай, шоқтай, шырақтай, пырақтай 
көркем  де  жағымды  образдармен  орап,  өсіріп 
айтқан.  Осылайша,  о  бастағы  жай  теңеу  ұлғай-
ған,  тұтасқан  теңеуге  айналған,  сөйтіп  өте  бір 
бейнелі,  көркем  шешендік  теңеу  пайда  болған. 
Қазақ  тыңдаушысына  етене  жақын  образдар 
арқылы шешен өз ойының тереңдігі мен сөзінің 
шұрайын  арттырады.  Бұл  Бөлтірік  шешен  сөз-
дерінің  стильдік  ерекшелігі  мен  теңеу  жасау 
шеберлігін танытады. 
Жоғарыдағы  мысалдардағы    –дай-дей  теңеу 
жалғауының    ролі  мен  мазмұны  түрліше  сипат 
алады.  Бірінде  астарлай  жеткізу  үшін  қолда-
нылса,  енді  бірде  суреттеу  үшін,  тағы  бірде 
әсерді күшейту үшін қолданылады.  
Тұрақты  теңеулер  сөздігінде »: «теңеу  деге-
німіз – ұқсас,  ортақ  белгілердің  негізінде  бір 
затты  екінші  затқа  салыстыру  арқылы  сипат-
талушы нәрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоцио-
налды-экспрессивтік  сапасын  күшейтетін,  сол 
нәрсені  жаңа  қырынан,  поэтикалық  қырынан 
танытатын әрі стильдік тәсіл, әрі таным құралы» 
Ж. Б. Кдыралиева  

215 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
[ 4, 387] деген анықтама берілген. Демек, теңей  
айту әдісін әрі стильдік тәсіл, әрі таным құралы 
ретінде танитын болсақ, шешендер үшін бұл аса 
өнімді  де ұтымды тәсіл болғаны анық. 
Жалпы,  теңеулердің  әрқайсысының  қолда-
нылу  мақсаты  болатыны  белгілі.  Төменде  кел-
тіріліп отырған мысалдағы теңеу  суреттеу үшін 
қолданылғанын  аңғару  қиын  емес.  Он  бес 
жасында  Балабиді  елуге  келгенде  Ахмет  деген 
хан шақырып алып:  
-  Маған  Бөрібас  байдың  қара  қасқа  тұл-
парын әперіңіз, - дейді.  
Бөрібастікіне келіп түседі. Байдың боз үйінде 
Мөңке,  Байтас,  Жантас  деген  билер  түстеніп 
отыр  екен.  Құшақтасып  дидарласқаннан  кейін 
Бөрібас бай жөн сұрайды. Сонда Балаби:  
Ханың саған жұмсады,  
Жанбайұлы Бөрібасым,  
Берсін деп әдейі жіберді,  
Қара қасқа жорғасын.  
Сұлулығы ханшаның өзіндей,  
Семіздігі өзіндей,  
Жорғалығы дәл мына  
Мөңке бидің сөзіндей,  
Беріктігі Байтастай,  
Жүйріктігі Жантастай,  
Төрт аяғы таймастай.  
Сол тұлпарды бермесең,  
Көнер емес шайқаспай.  
Достығың сенің білінбес  
Ат мініп шапан алыспай.  
Дұшпаның тегі иілмес,  
Сүңгілеп найза салыспай.  
Хан қаһарман ұлығың,  
Ұнап тұр ма қылығың!?  
Ендігісін өзің біл,  
Жанбайұлы Бөрібас би.    [5, 71]  
Қарақасқа жорғаның сұлулығын ханшаға, се-
міздігін ханға, жорғалығын Мөңкенің сөзіне, бе-
ріктігін  Байтастың  мінезіне,  жүйріктігін  Жан-
тастың  жүрісіне  теңеп  көз  алдымызға  алмаса 
болмайтын,  беруге  қимайтын,  жылқының  обра-
зын  әкеліп,  суреттілік,  бейнелілік  әсері  арқылы 
сезіндіріп  жылқыдағы  ешбір  мінсіз  көзтартар-
лық  көркем  қасиеттерді  адамдардың  мінез-құл-
қымен,  жүріс-тұрысымен  теңеуге  сыйдырып 
отыр.  
Ал,  кейбір  теңеулер  шешендік  жұмбақтың 
шешуі  ретінде  қолданаылады.  Жорықтан  орал-
ған  жігіт  Төле  үйіне  келіп,  жол  үстінде  көрген 
білгенін әңгімелеп отырады:  
-  Ауыл  іргесіне  жақындай  бергенде  екі-үш 
жасар  баласын  мойнына  мінгізіп,  бір  арқа  шең-
гелді  арқалап  келе  жатқан  әйелді  кездестірдім. 
Тікенек  үстінде  отырған  баланы  ерге  отыр-
ғызып, алдыма алайын десем, шешесінің мойны-
нан айрылмай қойды.  
Сонда Төле би:  
- Кірпікшешен  баласын  арқалап  жүріп  өсі-
реді емес пе?  
- Бұл не дегеніңіз, биеке?  
- Ананың тікенектей арқасы балаға мамық-
тай жұмсақ тиеді, - депті Төле.  
Мұнда  мағынасы  қарама-қарсы  тікенектей 
және  мамықтай  деген  екі  сөздің  алынуы  сөз 
әсерін  күшейтіп  тұр.  Қарама-қарсы  болса  да 
салыстыру  мейлінше  айқын,  дәл,  баяндалып 
отырған жағдай, айтылып отырған пікір ондағы 
ой тізбегіне жалғасады. Салыстыра теңеуде дәл-
дік,  нақтылап  айқындау  жағы  күштірек,  өмірде 
кездесетін  әлеуметтік  жағдайдан  туындап  тар-
тымды жасалып отыр.  
Тағы  бір  шешендік  сөздердегі  теңеуге  назар 
аударсақ,  мұнда  сөз  қолданысындағы  дәлдікке 
көз жеткіземіз:  
Әкесі өлген – асқар тауы құлағанмен тең,  
Шешесі өлген – ағар бұлағы суалғанмен тең,  
Ағасы өлген – қанаты қайырылғанмен тең,  
Бауыры өлген – ет бауыры езілгенмен тең.   
Қолдану  дәлдігі  тұрғысынан  теңдесі  жоқ 
тамаша  теңеулер,  әке  асқар  тауға,  шешен  ағар 
бұлаққа,  аға  қанатқа,  бауыр  қажеттілікке  те-
ңелген. Бұдан артық дәлдәк, тапқырлық болмас. 
Осының  басын  біріктіріп,  ортақ  мағына  беріп 
тұрған  «тең»  сөзі.  Осы  сөзбен  әке,  шеше,  аға, 
бауырдан айырылуыдң қандай болатыны образ-
ды  түрде  ойға  қозғау  салып,  осы  ұғымдардың 
асқақ, биік тұлға екендігін дәлелдеп тұрғандай.  
Асаубайдың Тіленші биге айтқаны:  
Тоғайға бұққан танадай,  
Жан-жағына қарамай,  
Жапалақша жалпимай,  
Қарақұсша қалқимай,  
Жолсыз жерге жанаспай,  
Тұр, орнымды бер, талтаймай,
 -  
депті. [6, 54]    
Көбей би:  
Тамаша алғашқы шу сияқты,  
Қуанышқа көтерген су сияқты.  
Шу қылып аяқ жағын шерменде ғып,  
Болады тілеп ішкен у сияқты. [6, 127]  
Тіленші  бидің  теңеулері  қазіргі  сөз  өнерінде 
көп  кездесетін  –ша,-ше  жұрнағымен  теңелсе, 
Көбей  бидің  теңеулері  жобамен  айтылып, 
«сияқты» сөз арқылы әсерлі суреттелген. Келесі 
бір шешендік сөзде:  
Диқанбай дейтін дулаттың белді кісісі  
–  Иә,  Бөлтірік,  сені  осы  жұрт  «сыншы,  сын-
шы» деп мақтайды. Сонда не айтасың өзің, тегі? 
Сынағыш  болсаң,  мына  мені  сынашы,  қане! – 
депті.  
-  Сенің  қолыңдағы  байлығыңа,  қойныңдағы 
құтыңа бақытыңа  таласым жоқ,  бай-еке, - депті 
Бөлтірік, - қояр  кінәм  да  жоқ.  Сол  бақыт,  бай-
Шешендік теңеулердегі көркемдік стиль 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012
 

216 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
лық  құт  біткендей  сиқың  бар  ма?  Басың  ба-
қырдай, бетің тақырдай, кәрі бураның бұтындай 
бұлтиып тұрған ұртың мынау. Аузың болса олақ 
кісі шапқан итаяқтай. Мұрныңның сарт аяғында 
сүйретіліп  жүріп  тозған  жаман  кебістен  айыр-
масы  бар  ма?  Кісінің  сенен  асқан  шартығы  бар 
ма?  Осы  айтқандарымның  артығы  бар  ма? – 
депті. [14, 27]  Шешен ұтымды да ұтқыр сөзде-
рімен  образдап,  көркем  шешендік  теңеулерін  –
да, -дей  жұрнағымен  нақтылап  отырады  да  осы 
теңеулердің  шын  мәнісінде  дәл  солай  екендігін 
«айырмасы  бар  ма», -  деп  өзіне  мақұлдатады. 
Оған жақын арада жауап та айтылмайды. Уақыт 
өткен  соң  сол  теңеулердің  өзіне  лайық  екенін 
елде айта бастайды. Бұл да тек шешендікке тән 
стиль теңеу жасаудағы ерекшелік.   
Шешендер  шығармашылығының  стилі – не-
гізгі  әдістің  сыр-сипаты  және  соның  кемелді-
гінің  белгісі.  Стиль  әдістің  құрамында  ғана 
танылады. Әдістің аясына қанша стиль болса да 
сыя береді. Дарынсыз, тіл өрнегінсіз стиль жоқ. 
Шешенің  тіл  шеберлігіне,  сөз  саптауына  ырғақ, 
ұйқас, әуез ерекшеліктеріне байланысты стилдің 
құрамында ғана танылады. Шешендер шығарма-
шылығындағы  көркемдік  әдіс  өзінің  стилімен,  
стиль өзінің тіл өрнегіне қатысты ерекшелігімен  
тұтас  бірлік  тауып  шешендер  шығармашы- 
 
 
 
лығының  идеялық,  көркемдік  сапасын  анық-
тайды. 
 
Әдебиеттер: 
 
1.  А. Байтұрсынұлы.   Шығармалар жинағы. – Ал-
маты: Алаш , 2003. – 114 б. 
2.  Ахметов.  Өлең  сөздің  теориясы. – Алматы: 
Мектеп, 1973. – 26 б. 
3.  Әлменұлы  Б.  Шешендік  сөздер / Құрастыр-
ған, түсініктемесін жазған.  
4.  Ж. Дәдебаев. – Алматы, 1991. – 100 б.  
5.  Ел аузынан. Шешендік сөздер, ақындық тол-
ғамдар,  аңыз  әңгімелер. // Құрастырғандар: 
Адамбаев  Б.,  Жарқынбекова  Т. – Алматы, 
1998. – 100 б. 
6.  Қоңыров  Т.  Тұрақты  теңеулер  сөздігі. – Ал-
маты: Арыс, 2007. – 96 б. 
7.  Билер сөзі. – Алматы, 1992. – 78 б. 
* * * 
Данная  статья  посвящена  рассмотрению  роли  сравне-
ний и некоторых элементов художественного стиля в ора-
торском искусстве. Также речь идет о важности ритма, рифмы, 
благозвучности при построении выступления  оратора. 
* * * 
Given article is devoted consideration of a role of 
comparisons and art style in oratory. Also in article it is  
a question of importance of a rhythm, a rhyme, melodius at 
construction of the maintenance of style of the orator. 
 
 
 
 
 
Критерии пассивизации лексики русского языка  
на современном этапе (социолингвистический аспект) 
 
С. С. Койлыбаева 
 
магистрант 2 курса КазНУ имени аль-Фараби, Алматы, Казахстан 
 
Аннотация.  В  статье  рассматривается  процесс  архаизации  словарного  состава  языка, 
исторических  изменений  в  нем,  учитываются  признаки  слова,  обусловленные  факторами 
внеязыкового,  социально-исторического  характера.  Систематизируется  лексика  по  внешним 
признакам  с  учетом  главной  функции  языка  как  средства  общения  и  функционирования  в 
обществе. 
 
В  традиционном  социолингвистическом  ас-
пекте лексикология изучает формирование сло-
варного состава языка, исторические изменения 
в нем, систематизацию лексики с точки зрения 
её  происхождения,  расслоение  по  сферам  упо-
требления, по степени активности. «Словарный 
состав русского языка (как и других языков) тес-
нейшим образом связан с внеязыковыми (экстра-
лингвистическими)  факторами  его  развития  и 
формирования,  а  именно:  становлением  и  раз- 
 
 
витием  государственности,  культуры,  науки, 
экономики  и  т.п.,  взаимодействием  соответ-
ствующего  языка  с  другими  языками  как  ре-
зультата  контакта  народов,  носителей  языков, 
территориальным расселением русского народа 
в  разные  периоды  его  истории  и  т.п.» 
1, 14. 
Прежде  всего  учитываются  признаки  слова, 
обусловленные факторами внеязыкового харак-
тера,  так  как  основная  задача  при  этом    систе-
матизация  лексики  по  внешним  признакам  с 
Ж. Б. Кдыралиева

217 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
учетом  главной  функции  языка  как  средства 
общения и функционирования в обществе. При 
этом  чрезвычайно  важными  для  изучения  сло-
варного  состава  языка  становятся  экстралин-
гвистические, внелингвистические факторы его 
развития,  так  как  жизнь  слова  и  общества 
связаны  «кровной»  связью.  По  этому  поводу 
К.И.Чуковский отметил: «У каждой эпохи есть 
свой  стиль,  и  недопустимо,  чтобы  в  повести, 
относящейся  к 30-м  годам  прошлого  века, 
встречались  такие  типичные  слова  декадент-
ских  девяностых  годов,  как  настроение,  пере-
живание,  искания,  сверхчеловек ...В  переводе 
торжественных  стихов,  обращенных  к  Психее, 
неуместно  словечко  сестренка...Назвать  Пси-
хею  сестренкой - это  все  равно  что  назвать 
Прометея  братишкой,  а  Юнону  мамашей» 
2, 
7
.  
Известно, что лексика – это организованная 
система языковых единиц. Причем «идею систем-
ности  лексики  на  уровне  её  социолингвисти-
ческой  и  системно-семасиологической  органи-
зации можно считать общепризнанной» (1, 15). 
Такое  рассмотрение  словарного  состава  рус-
ского языка можно увидеть в работах Л.В.Щербы, 
В.В.Виноградова,  Ф.П.  Филина,  С.И.  Ожегова, 
О.С.  Ахмановой,  Л.П.  Крысина,  Скляревской  
Г.Н.  и  др.,  утвердивших  идею  системности  в 
лексическом строе русского языка. 
Поскольку язык и его словарный состав - это  
изменяющаяся,  открытая  система,  для  которой 
способность к развитию является естественным 
способом  ее  социального  существования,  то 
естественно  утверждать,  что  развитие  языка 
протекает  в  условиях  его  постоянного  совер-
шенствования  и  обогащения.  В  сфере  лексики 
современного  этапа  развития  русского  языка 
это    происходит  особенно  интенсивно  в  силу 
подвижности словарного состава языка и зави-
симости процесса порождения слова от многих 
социальных  условий,  в  которых  в  наши  дни 
активно  появляются  предметы  и  явления  дей-
ствительности.  Результат    этой    зависимости  
выражается  в  двуедином  процессе 
  архаиза-
ции  и  неологизации  словарного  состава.  Сразу 
отметим,  что  оба  этих  процесса  протекают 
весьма  специфически,  а  именно  активно  и 
быстро, поскольку происходят на памяти живу-
щих разных по возрасту и социальному статусу 
поколений  носителей  языка,  которые  зримо 
могут наблюдать как процесс неологизации, так 
и противоположный ему процесс постепенного 
ухода  значительного  слоя  словарного  состава 
на периферию, который мы назвали процессом 
пассивизации.  Вот  почему  основанием  нашего 
обращения  к  социолингвистическому  методу 
исследования  явилось  то,  что  мы  делаем  по-
пытку    выявить  критерии    такой  пассивизации 
лексики  как  специфической  составляющей  об-
щего  процесса  архаизации  лексики  русского 
языка  с  помощью  анкетирования,  который  яв-
ляется «одним из основных видов письменного 
опроса,  осуществляемого  при  общении  с  рес-
пондентом с помощью анкеты» 
3, 17.  
Многие исследователи, рассматривая вопрос 
архаизации лексики новейшего периода, то есть 
переход  лексических  единиц  из  активного 
употребления на периферию языка, описывают 
его  как  специфический  процесс,  определённое 
состояние, которое, тем не менее, пока не полу-
чило,  по  нашему  мнению,  до  конца  эксплици-
рованной формулировки и оценки с учетом его 
протекания. Отсюда во многих формулировках, 
связанных  с  этим  процессом,  отмечается  пре-
обладание  конструкций  неопределённого  ха-
рактера, хотя и указывающих на постепенность 
как  специфичную  черту  такого  процесса  ар-
хаизации,  подчиненного  определенным  фак-
торам.  Дело  в  том,  что  на  языковом  простран-
стве  любого  языка,  в  том  числе  и  русского, 
параллельно  с  активным  на  периферии  языка 
находится  пассивный  запас  слов,  включающий  
всё, что «не стало ещё или перестало уже быть 
необходимым,  привычным  и  обязательным. 
Иначе  говоря,  в  пассивный  запас  входят  две 
категории  слов:  устаревшие  слова  и  новые  
(неологизмы), т.е.  слова,которые окончательно 
не вошли ещё в общелитературное, общенарод-
ное употребление» [1, 186]. 
В  зависимости  от  факторов  устаревания  и 
путей  деактуализации  лексических  единиц  в 
современном  русском  языке  можно  отметить 
несколько  основных  моделей  архаизации  (без 
учета  подтипов),  которые  мы  попытались  опи-
сать  в    рамках  магистерской  диссертации.  В 
имеющихся в науке  формулировках архаизмов 
и  процесса  архаизации,  на  наш  взгляд,  имеют 
место  отдельные  лакуны,  так  как  по  законам 
развития  языка  переход  языковых  единиц  из 
активного  употребления  в  пассив  не  является 
одномоментным действием, а является  п р о - 
ц е с с о м,  длительность которого варьируется 
от  меньшей  степени  архаизации  к  большей. 
Иными  словами,  это  значит,  что  некоторые 
группы лексики проходят промежуточную ста-
дию  постепенной    пассивизации,  когда  опре-
делённые  возрастные  или  социальные  группы 
продолжают  использовать  лексические  еди-
Критерии пассивизации лексики русского языка на современном этапе  
 

218 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
ницы  либо  имеют  чёткое  представление  об  
их  значении.  С  учетом  сказанного  архаизация 
лексики современного  русского  языка  представ-
ляет  собой  сложное  явление,  которое  нельзя 
оценивать  однозначно  и  которое  заслуживает 
детального  его  исследования  в  движении,  с 
учетом  синхронно-диахронической  природы 
языка  в  целом,  так  как  любой  наметившийся 
процесс  движения  автоматически  из  синхрон-
ного превращается в диахронический на линии 
развития  словарного  состава  языка.  Отраже-
нием  условно  представленного  синхронного 
состояния  языка,  но  поданного  в  динамике,  в 
наши дни выступают лексикографические труды, 
в которых их составители разработали систему 
семиотических знаков, указывающих на подоб-
ную  динамику.  Одним  из  таких  авторитетных 
источников  для  научного  использования  яв-
ляется «Толковый словарь русского языка конца 
XX  века.  Языковые  изменения» / Под  ред. 
Г.Н. Скляревской;  РАН,  Ин-т  лингвистических 
исследований. – СПб.: Фолио-Пресс, 1998 (ТСЯИ), 
который  мы  и  взяли  за  основу  выявления  кри-
териев  процесса  пассивизации  лексики  на  со-
временном  этапе  через  его  социолингвисти-
ческую  интерпретацию;  в  качестве  дополни-
тельных  нами  использован  национальный  кор-
пус  русского  языка  и  материалы  интернет-фо-
румов.  
Социолингвистические  исследования  дают 
возможность  изучать  языковое  явление  в  со-
циальном аспекте. Aприори мы предположили, 
что речь разных социальных, возрастных и т.п. 
групп  должна  иметь  отличия,  что  особенно 
актуально для современного среза истории рус-
ского  языка.  Тем  не  менее  это  вызвало  необ-
ходимость проверить подобную теоретическую 
посылку,  что  и  стало  основной  целью  ма-
гистерской диссертационной работы, в которой 
мы  предлагаем  изучение  состава  и  особен-
ностей  развития  устаревающей  (т.е.  находя-
щейся  в  процессе  пассивизации)  лексики  рус-
ского языка новейшего периода, а также выяв-
ление  уровней  понимания  данного  пласта  лек-
сики  в  языковом  сознании  современников.  В 
ходе  работы  мы  попытались  выяснить,  так 
различается  понимание  изучаемых  в  процессе 
пассивизации  слов  в  речи  людей,  принадле-
жащих к различным социальным  и возрастным 
группам.  Для  этого  был  применен  широко 
применяемое в социолингвистике «письменное 
анкетирование,  устные  интервью,  тесты  и  не-
которые  другие  методические  приемы  сбора 
данных,  направленные  на  то,  чтобы  выявлять 
определенные  закономерности  во  владении 
языком  и  в  использовании  его  говорящими  в 
тех или иных коммуникативных условиях» 
4. 
Наиболее  приемлемым  для  нашего  исследо-
вания был  выбран метод анкетирования.  
Процедура  нашего  исследования  включила 
следующие этапы: 
  изучение литературы по выбранной теме; 
  разработка социолингвистической анкеты; 
  проведение пилотажного исследования; 
  разработка  окончательного  варианта  ан-
кеты; 
  определение объёма и  типа выборки; 
  обработка собранных данных; 
  анализ  и  описание  полученных  резуль-
татов  
5. 
В  рамках  статьи  мы  предлагаем  к  рассмо-
трению  этапы  составления  анкеты  и  описания 
полученных  результатов.  Из  набора  имеющихся 
в  нашей  картотеке  слов,  уходящих  в  пассив, 
после  предварительного  опроса  были  выбраны 
42  единицы  (которые  будут  показаны  в  ре-
зультатах) для составления анкеты. Для доказа-
тельства  нашей  гипотезы  о  постепенном,  про-
цессном  характере  затухания  употребитель-
ности, а значит архаизации слов, нами предло-
жены слова разных частей речи, разной степени 
архаизации.   

жүктеу/скачать 3,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: