Кыргызские термины родства в составе имён собственных

49 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
темы.  Объединенные  в  общую  систему,  они 
охватывают всю общину, деревню и связанные 
с  ними  родственными  и  свойственными  узами 
другие  населенные  пункты.  Имена  и  термины 
родства,  используемые  по  отдельности,  тоже 
охватывают  всех  членов  коллектива,  но  дают 
им  одностороннюю  характеристику.  Антропо-
нимы  главным  образом  дифференцируют 
людей, при этом они несут классифицирующую 
нагрузку,  указывая  частично  на  пол  обозна-
чаемого  лица,  этническую,  религиозную  при-
надлежность, а в иных случаях отражают также 
принадлежность  к  той  или  иной  социальной 
среде.  
При  совокупном  действии  системы  имен  и 
системы  терминов  родства  каждая  из  них  как 
бы  подключается  к  другой,  дополняя  и  кор-
ректируя  ее.  При  этом  антропонимы  коррек-
тируют, индивидуализируют отношения членов 
определённого  коллектива,  а  термины  родства 
группируют  людей  по  определенным  рангам  и 
категориям, специфичным для каждого отдель-
ного человека. 
Ряд  терминов  родства  лёг  в  основу  рас-
пространенных  в  прошлом  личных  имен  у 
кыргызов. Сегодня одни встречаются в составе 
кыргызских  фамилий,  а  также  реже  в  компо-
нентах имен собственных. Мы считаем, что это 
явление  следует  рассматривать  как  один  из 
результатов  взаимосвязи  системы  родства  с 
антропонимической системой.  
Кыргызы,  как  некоторые  другие  тюркские 
народы, имели специальный термин для имено-
вания  младшего  сына  семьи – кичине,  кенже. 
Особое  положение  младшего  сына  (согласно 
обычаю  дом,  усадьба  отца  после  его  смерти 
переходит  к  младшему  сыну),  вероятно,  обус-
ловлено  появлением  родственного  термина, 
который стал основой для  целого  ряда личных 
имен. 
Таковы  мужские  имена  Кичине  (варианты: 
Кенже),  Кенжебай  Кенже+бай,  «младший + 
бай», Кенжеболот, Кенже+болот «младший + 
сталь», Кенжекул, Кенже+кул «младший + раб 
Аллаха»,  Кенжемырза  Кенже+мырза,  Кенже-
бек Кенже+ бек, «мырза,бек – имяобразующий 
компонент,  титул,  употребляющийся  после 
имен собственных лиц из шахской династии, а 
также титул всякого грамотного человека, упо-
требляющийся перед именем собственным». 
Встречаются женские имена с компонентом 
Кенже,  как  например,  Кенжебийка,  Кенже+ 
бийка  «младшая + госпожа»,  Кенжекан,  Кен-
же+ кан «младший + царь, монарх; власть, мо-
гущество;  титул  правителя»,  Кенжебу,  Кен-
же+бу. 
Антропонимы  Кенжетай,  (тай – уменьши-
тельный  суффикс)  встречаются  у  представи-
телей обоего пола. 
В  результате  длительного  употребления 
термин  кенже  начинает  восприниматься  как 
антропоним  и  закрепляется  за  отдельными 
людьми. Говоря о механизме превращения тер-
минов  родства  в  личное  имя,  нельзя  упускать 
из  виду,  что  имя  давалось  человеку  не  на  всю 
жизнь.  
Как известно, у кыргызов было имя, которое 
давалось  повивальной  бабкой  и  потом  заме-
нялось  именами,  нарекаемым  муллой  чтобы 
избежать неприятностей.  
Достигнув  совершеннолетия,  но  определен-
ный  срок  не  имеет,  мужчина  получал  настоя-
щее и окончательное имя. Непостоянство имен, 
смена  их  в  связи  с  изменением  возраста  и 
социального  статуса  их  носителей,  вероятно, 
были  общераспространенным  явлением  среди 
тюркских  народов.  Тюрки  не  носили  одного  и 
того  же  имени  от  рождения  до  смерти,  как 
европейцы. Имя тюрка всегда указывало на его 
положение  в  обществе.  Мальчиком  он  имел 
кличку,  юношей – чин,  мужем – титул,  а  если 
это был хан, тот титул менялся согласно удель-
но-лестничной системе(2).  
У кыргызов одним из таких временных имен 
мог  служить  термин  родства  кенже.  Это  яви-
лось  определенным  мостом  для  перехода его  в 
число постоянных личных имен (3).  
Следует  предположить,  аналогичный  путь 
прошел  другой  термин  родства  жээн  «внук» 
(варианты:  жээн).  От  этого  термина  образо-
ваны мужские имена: Жээн,Жээнбай, Жээнбек, 
Жээналы,  Жээнсүйөр,Жээнкожо.  Все  эти  муж-
ские имена двух 
компонентные:  Жээн+бай  «внук + богач», 
Жээн+бек «внук + господин», Жээн+кул «внук 
+  раб»,  Жээн+алы  «внук + великий,  дорогой» 
(имя  четвертого  праведного  халифа,  двоюрод-
ного  брата  и  зятя  пророка  Мухаммада) 
Жээн+сүйөр  «внук + полюбит»,  Жээн+кожо 
«внук + хозяин»  и  многие  другие.  В  данных 
именах  отражены  термины  кровного  родства. 
Поскольку жээн означает «внук» или «внучка» 
по материнской линии, то это является показа-
телем отголоска матриархата.  
Женские имена с компонентом жээн в кыр-
гызском  языке  мы  обнаружили  всего  одно 
Жээн+бийке  «внучка + госпожа»,Жээн+гул 
«внучка+цветок»,  Жээн+бу  «внучка + одорен-
Кыргызские термины родства в составе имён собственных
 

50 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 2(136). 2012 
ная».  Имя  с  компонентом  жээн  давалось  ре-
бенку в родной деревне (или в роду) своей матери, 
жителям которой он действительно приходился 
родственником по материнской линии. 
Стали личными именами или вошли в состав 
антропонимов в качестве компонентов термины 
родства:  ата  «отец» (варианты:  Атабай,  Ата-
бек,  Атакан,  Атамырза),  баба  «дед»  Бабахан, 
ага,аке  «дядя;  брат» (варианты  Акай,  Агабек, 
Акайхан,  Акетай(тай-  уменшительный  суф-
фикс,  ласкательное  слово)).  В  составе  кыргыз-
ских фамилий встречается термин родства куда 
«сват», например, Куда, /Кудаш, Кудашев. 
Каждый  из  этих  терминов,  по-видимому, 
прошел  свой  индивидуальный  путь  в  антро-
понимию. Известную роль в их трансформации 
сыграл тот факт, что эти термины становились 
прозвищами,  иногда  с  оттенком  почитания, 
иногда – превосходства. 
От  почетных  прозвищ  открывается  прямой 
путь в антропонимы.  
Этот  путь,  по  всей  вероятности,  прошли  и 
некоторые  кыргызские  имена  от  терминов 
родства.  Однако  возможности  перехода  тер-
минов  родства  в  разряд  антропонимов  были 
ограничены.  
Таким  образом,  механизм  функционирова-
ния  терминов  родства,  связь  терминов  родства  
 
 
 
 
с  антропонимией  оказывали  заметное  влияние 
на  ход  развития  собственных  имен  в  кыргыз-
ском языке. 
 
Литература: 
 
1. 
Бикбулатов,  Н.  В.  Башкирская  система 
родства / Н. В. Бикбулатов. – М., 1981.
 
2.  Гумилев, Л. Н. Древние тюрки/Л. Н. Гумилев. 
– М., 1967. 
3.  Кыргыз  тилинин  түшүндүрмө  сөздүгү / 
Под.  Ред.  Э.Абдуллаева,  Д.Исаева.-Ф., 
1969. 
4. 
Малахов, И. З. Имена от А до Я / И. З. Ма-
лахов, С. С. Фарахов. – Уфа, 2006
  
5.  Машрабов  А.А.  Значение  терминов  род-
ства  и  их  выражение  в  киргизком  и  уз-
бекском  языках:  Автореф.  дисс…к.ф.н.-
Б.,2000. 
6.  Мусаева  Ч.Ж.  Значение  терминов  родства 
и  их  выражение  в  киргизком  и  русском 
языках: Автореф. дисс…к.ф.н.-Б.,2007. 
* * * 
Бұл  мақалада  кыргыз  жәнe  англіс  тiлдердегi  тууган-
шілік  терминдериның  котору  проблемалары  карастырыл-
ған. 
* * * 
The article deals with the translation problems of 
relationship terminology in Kyrgyz and English languagesf. 
 
 
 
 
Жазбаша мәтін және оның құрылымдық ерекшеліктері 
А. Аширова 
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың ф.ғ.к., доцент, Алматы, Қазақстан 
 
Аннотация. Жоғары оқу орындарындағы студенттердің қазақша сөйлеу дағдысын қалыптастыру 
үшін  сөйлеудің  дұрыс  үлгісін  көрсету  керек.  Бұл  міндетті  мәтін  атқарады.  Мәтін-  байланысу, 
бірігу деген мағынаны білдіретін сөз. Ол сөйлегенде, жазғанда пайда болады да, қажетті бір тұтас 
ойды аяқтайды. Мәтіннің тақырыбы болады. Мәтін сөздерден сөйлемдерден, абзацтардан тұрады. 
Қазіргі  кезде  оқытуда  тілдік  қатынас  мақсатын  алға  шығарған  қатысым  әдісінің  артықшылығы 
практикада дәлелденген. 
 
Жоғары  оқу  орындарындағы  студенттердің 
қазақша  сөйлеу  дағдысын  қалыптастыру  үшін 
сөйлеудің  дұрыс  үлгісін  көрсету  керек.  Бұл 
міндетті  мәтін  атқарады.  Мәтін-  байланысу, 
бірігу  деген  мағынаны  білдіретін  сөз.  Ол  сөй-
легенде, жазғанда пайда болады да, қажетті бір 
тұтас  ойды  аяқтайды.  Мәтіннің  тақырыбы  бо-
лады. Мәтін сөздерден сөйлемдерден, абзацтар-
дан тұрады. Қазіргі кезде оқытуда тілдік қаты-
нас  мақсатын  алға  шығарған  қатысым  әдісінің  
 
артықшылығы  практикада  дәлелденген.  Өйт-
кені, мәтін сөйлеуге жаттықтыруға,сөйлеу  дағ-
дысын қалыптастыру құалы. Оқу мәтіндегі қа-
зақша  сөйлеудің  дұрыс  үлгісін  көрсетіп  қана 
қоймайды, оған бірте-бірте дағдыландырады. 
А.Байтұрсынұлы  мәтінді  шығарма  сөз  деп 
атап,  сөйлеудің  бірлігіне  жатқызады.  Олай 
дейтін себебіміз, ғалым: “Сөз өнерінен жасалып 
шығатын нәрсенің жалпы аты шығарма сөз, ол 
аты  қысқартылып  шығарма  деп  айтылады. 
И. К. Алишова 

51 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
Ауыз  шығарған  сөз  болсын,  жазып  шығарған 
сөз  болсын  бәрі  шығарма  болады”, - дейді 
[1,344].   
Ал  Қ.Жұбановтың  еңбектерінде  қазіргі  тіл 
біліміндегі терминдік атаулармен берілмесе де, 
мәтін  мәселесіне  қатысты  пікірлердің  болған-
дығы  анық  байқалады.  Мәселен,  Қ.Жұбанов 
мәтінді  сөз  деп  атайды.  Ғалымның  мәтін  ту-
ралы  ой-пікірлері  тілдің  күнделікті  қолданыс-
тағы  қызметіндегі  ерекшеліктерінен  туындаған 
болса  керек.  Мәтін  қарым-қатынасты  жүзеге 
асырудың  бірден-бір  құралы  деп  түсінген 
ғалым мәтіннің ауызша және жазбаша түрлерін 
бөліп  көрсетіп,  олардың  айырмашылықтарына 
да  ден  қояды.  Бұл  жөнінде  Қ.Жұбанов: “Сөз 
бұйымын  дұрыс  жасап  шығу  үшін  де  оның 
жасалу жолын білу – жазылатын сөзге ала-бөле 
қарау.  Өйткені  ауызекі  сөйленетін  сөздің  ан-
дай-мұндай  қисығын  елетпейтін  басқа  жағ-
дайлар  бар, - деп, паралингвистикалық  зерттеу 
нысанасы  ым-ишара  секілді  кинестикалық 
амал-тәсілдерді т.б. атап көрсетеді де, ойын бы-
лайша  сабақтайды:” - Жазулы  сөзде  бұл  кең-
шіліктердің  бірі  де  жоқ.  Кітаптың  сөзі  қисық 
болсын,  дұрыс  болсын,  қалай  жазылған  болса, 
солай оқылады; қалай оқылса, солай түсініледі, 
немесе  түсініксіз  күйімен  қалып  қояды.  Сон-
дықтан,  әсіресе,  жазылатын  сөздің  қалай  құру 
тетігін  білу  өте  қажет” [2,148]. Бұдан  біздер 
ғалымның  мәтінді  жүйелілік  сипаты  бар  құ-
былыс  деп  түсінгендігін  көреміз.  Бұл  көтеріл-
ген  мәселелер  сол  кезде  мәтін  лингвистика-
сының ауқымында қарастырылмаса да, қазірдің 
өзінде тіл білімінің осы саласы үшін өзекті, әрі 
құнды. 
Қазақ тіл білімінде мәтіннің тұлға-бірлігінен 
саналатын  күрделі  синтаксистік  тұтастық  ту-
ралы  алғашқы  пікір  білдірген  ғалымдар  қата-
рында  Т.Қордабаев  пен  Р.Сыздықоваларды 
атай  аламыз. 60-70-жылдардың  өзінде-ақ  ға-
лымдарымыздың  еңбектерінде  күрделі  синтак-
систік  тұтастық  мәселесі  күн  тәртібіне  қойыл-
ды.  Алайда,  ғалымдардың  пікірі  бойынша, 
өздерінің  екбектерінде  бұл  категория  жан-
жақты  арнайы  қарастырылмады.  Әйтсе  де, 
Р.Сыздықова  “Абай  өлеңдерінің  синтаксистік 
құрылысы” (1970) деген  еңбегінде  қазақ  поэ-
зиясында  сөйлемдерді  бір-бірімен  байлан 
ыстырып,  топтастыратын  тәсілдердің  бірқатары 
орыс  тіліндегімен  сәйкесетінін  және  бірсыпы-
расы  өзгеше,  яғни  қазақ  тілі  табиғатына  сай 
келетіндігін  айта  келіп,  олардың  басты-бас-
тыларын  тізіп  көрсетеді [3]. Ал 1974 жылы 
жарық  көрген  “Қазақ  тілінің  стилистикасы” 
оқулығында  сөздің  (речь)  ауызша  және  жаз-
баша  деп  екіге  бөлінетіндігі,  олардың  ерекше-
лігі  сөз  етіліп,  жазбаша  сөздегі  ойдың  қағазға 
жазылып жеткізілетіндігі туралы мынадай пікір 
айтылады: “Сонымен  жазу – ол  белгілі  бір 
текст.  Бұл  түрлі  текстер  (газет,  журнал,  кі-
таптардағы материалдар) әр жай, күйді білдіріп 
хабарлайды” [4,5-6]. Бұл  ойдан  жалпы  лин-
гвистика ғылымының зерттеу нысанынан сана-
латын  мәтін – тіл  жүйесін  пайдалану  арқылы 
қағаз  бетіне түскен сөйлеудің бір түрі, яғни ол 
сөйлеудің  хатқа  түскен  бейнесі  түрінде  анық-
талып отырғаны анық байқалады.  
Мәтін өте күрделі табиғаты оған түрлі қыр-
дан  танылған  түрлі  анықтама  берілуінен  бай-
қалады.  З.Я.Тураева,  Н.И.Жинкиннің  тұжы-
рымдамасы 
негізінде 
А.И.Новиковтың, 
М.М.Бахтиннің,  И.Р.Гальпериннің,  Б.Шала-
баевтың,  қырғыз  мәтіндерінің  қатысымдық 
құрылымын зерттеген С.Ж.Мусаевтың. Мәтінге 
берген  анықтамаларын  салыстыра  талдай  оты-
рып, әр  анықтамада  мәтіннің  бір  қыры  танылып 
жататынын  көре  аламыз.  Мәтін  теориясын  кең 
көлемде  зерттеген  И.Р.Гальперин  өзара  байла-
нысып  жататын  мәтіннің  мазмұндық  (содер-
жательные)  және  тұлғалық-құрылымдық  кате-
горияларын  анықтап,  олардың  әрқайсысына 
сипаттама  береді:  хабар  беру,  мүшелену,  мә-
тінішілік  байланыс  (когезия),  континуум,  дис-
сконтинуум,  ретроспекция  (мезгілге,  кеңістіке 
қатысты  ұғымдар),модальділік,  дербес  мағы-
налық,  тұтастық,  аяқталғандық.  Ғалым  оларға 
нақты шек қоюды  қажет  деп  есептемейді, өйт-
кені  “тұлғалық – құрылымдық  категориясына 
мазмұндық  сипат  тән  болса,  ал  мазмұндық 
категориясы  құрылымдық  тұлғалар  арқылы 
көрініп отырады” [6,5].  
Мәтінді  зерттеушілер  оның  тұлға – бірлігі 
ретінде  бірнеше  сөйлемдерден  тұратын  ірі  тұ-
тастықтарды  көрсетеді.  Түркологияда  мәтін 
лингвистикасы  мәселелері  ішінен  осы  бағыт-
тағы  жұмыстарға  көбірек  көңіл  бөлінді.  Мәсе-
лен,  Т.Қордабаев  “Қазақ  тіліндегі  құрмалас 
сөйлемдер  синтаксисі”  оқу  құралында: “Құр-
малас  сөйлем  синтаксисі  жай  сөйлемдердің 
өзара  бірігіп,  күрделі  ойды  білдіретін  бір  сөй-
лем,  яғни  құрмалас  сөйлем  болуын  зерттеумен 
ғана  тынбайды,  сонымен  бірге  бірнеше  сөй-
лемдер  тіркесінен  құралатын  синтаксистік 
күрделі бірлікті де қарастырады. Осы тұрғыдан 
алғанда,  құрмалас  сөйлем  синтаксисінің  ныса-
насын  құрмалас  сөйлем,  синтаксистік  күрделі 
бірлік  деп  екі  топқа  бөлуге  болады”, - деген 
пікір  білдіреді [7,8]. Ғалым  бұл  жерде  күрделі 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012 
Жазбаша мәтін және оның құрылымдық ерекшеліктері 

52 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 2(136). 2012 
синтаксистік бірлік пен құрмалас сөйлемдердің 
бірнеше  сөйлемдерден  тұрып  күрделі  ойды 
білдіруін  басшылыққа  алып  отырса  керек. 
Әрине, екеуі де бірнеше  сөйлемдерден тұраты-
нына  ешкім  де  талас  туғызбайды,  бірақ  олар 
тең  дәрежедегі  ұғымдар  емес.  Себебі  бірнеше 
жай  сөйлемдерден  құралып,  күрделі  ойды 
білдіретін  құрмалас  сөйлемдердің  қай  түрі  де 
күрделі  синтаксистік  бірліктің  бір  ғана  құрам-
дас бөлшегі болып саналады.  
Мәтіннің  көлемі  қандай,  қанша  сөйлемнен 
түзілуі тиіс деген сұраулар төңірегінде де зерт-
теушілер  арасында  бірізді  пікір  жоқ.  Сол  се-
бепті  де,  мәтін  атауы  әр  түрлі  құрылымдық-
мағыналық  бірліктерге – дара  сөйлемге  де, 
мағыналық,  интонациялық  жағынан  аяқталған 
сөйлемдердің  тізбегіне  де,  тұтас  шығармаға  да 
(макромәтін),  шығарма  бөліктері  мен  үзінді-
леріне  де  (микромәтін),  яғни  “бір  сөйлемнен 
бастап  бірнеше  томдық  шығармаға  дейін” 
(Л.Г.Фридман)  қолданыла  береді.  Сонда  бұ-
ларды  мәтін  деп  атауға  қандай  негіз  бар?  Бұл 
сауалға  жауап  ретінде  О.И.Москальскаяның 
пікірін  келтіргенді  орынды  көрдік.  О.И.Мос-
кальская: “…сан түрлі сөйлеу туындылары мен 
олардың  шартты  түрде  аяқталған  бөліктерінің 
барлығын  біріктіріп  тұрған  ең  басты  белгісі – 
мағына  бірлігі  және  қатысымдық  маңызы  бар 
функциналдық  белгісі”, - деп  тұжырымдайды 
[8-9].  Әр  түрлі  тұлға-бірліктердің  мәтін  деп 
аталуы,  зерттеушінің  тұлға-бірлікті  өзіндік 
байланысу  жолдары  мен  тәсілдері  бар,  салыс-
тырмалы  түрде  тұтас  бір  аяқталған  мазмұнды 
білдіретін  құбылыс  ретінде  қарастырудан 
туын-дауы да мүмкін.  
Сондай-ақ  бір-екі  немесе  үш-төрт    сөйлем-
дерден  тұратын,  өз  алдына  аяқталған  дербес 
тұтас  мәтін  ретінде  танылатын  да  сөйлеу 
туындылары  бар.  Олар:  мақалдар,  мәтелдер, 
жұмбақтар,  жарнама  мәтіндері  т.б.  Тұжырым-
дай  келгенде,  оқушылардың  жазбаша  тілін 
дамыта оқыту үшін, ең алдымен, олардың мәтін 
туралы 
білімін, 
түсінігін, 
мәтіннің 
құрылымдық  ерекшелігі  туралы  біліктілігін 
қалыптастыру қажет.   
Мәтіннің  негізгі  белгілерін  анықтауда  ға-
лымдардың пікірлері түрліше. Біреулер ауызша 
және  жазбаша  сөйлеу  формаларын  мәтін  деп 
атаса, көпшілігі тек жазбаша сөйлеу нәтижесін 
мәтінге  жатқызады.  Алайда,  мәтіннің  мүше-
ленуі (бөлшектенуі), мағыналық тұтастық және 
құрылымдық  байланыс  сияқты  белгілерін  бар-
лық  зерттеушілер  мақұлдайды.  Мәселен, 
Г.Смағұлова  мәтіннің  белгілі  бір  құрамнан 
тұратынын айта келіп: «Мәтін – тіл жүйесіндегі 
өзінің  мәні  мен  болмысына  сай,  сөйлемдердің 
жай  ғана  тізбегі  емес,  мағыналық – құрылым-
дық  күрделі  тұлға.  Ол – логикалық,  грамма-
тикалық,  байланыстарға  негізделген,  тиянақты 
мазмұнға ие біртұтас қарым-қатынас бірлігі», – 
деп  анықтайды [9,9]. Тіл  ғылымында  бүгінге 
дейін  зерттеу  нысаны  болып  келген  сөз,  сөз 
тіркесі,  сөйлем,  морфологикалық,  лексикалық 
тұлғалар,  фонетикалық  құбылыстар – мәтіннің 
құрамына  енетін  тілдік  бірліктер.  Осы  тұрғы-
дан  алып  қарағанда қазіргі  қазақ  тілі  білімінде 
мәтінді  құрылымдық,  мағыналық,  қызметтік 
жағынан  жан-жақты  зерттеу  әлі  де  кенжелеп 
келе  жатқан  өте  маңызды  мәселелердің  бірі 
екенін мойындамасқа болмайды.  Мәтін – қазақ 
тілін  оқыту  барысында  үлкен  орын  алатын 
оқыту нысаны. Біріншіден, тілден білім беретін 
материал  оқыту  мәтіндері  түрінде  болса, 
екіншіден,  жаттығулардың  тұтас  мәтін  түрінде 
берілуі  де  мәтінмен  істелетін  жұмыстардың 
сараланып  жүйеленуін  қажет  етеді.  Мәтіннің 
қызметін  таныту – студентке  тіл  бірліктерін 
функциональдық  тұрғыдан  танып-білуге,  сол 
арқылы  студентін    логикалық  ойлауы  бірізді 
қалыптасуына  мүмкіндік  береді.  Өйткені, 
мәтінде тіл бірліктері (сөз, сөз тіркесі, сөйлем) 
тегіс қатысады.  
Барлық  мәтіндер,  ең  алдымен,  лингвисти-
калық  нысан  болып  табылады.  Сондықтан  да 
мәтіндердің  типологиясы  лигвистикалық  тұр-
ғыдан  танылуы  қажет.  Лингвистикалық  типо-
логияның  негізіне  лингвистикалық  дифферен-
циация  алынады.  Оның  өзі  мәтіннің  түрін, 
формасын, жанрлық-стилистикалық ерекшелік-
терін,  жүзеге  асырылу  шарттары  мен  тәсілін 
білдіреді.  Сонда  мәтіннің  белгілеріне  (әдісте-
мелік  тұрғыдан  келгенде)  мыналар  алынады:  
1)  сөйлеу  түрі; 2) сөйлеу  формасы; 3) сөйлеу 
стилі; 4) жанры; 5) сөйлеудің функциональдық-
мағыналық  типі  (сөйлеу  тәсілі); 6) сөйлеудің 
эмоционалдығы мен экспрессивтілігі.  
Тұжырымдай  келгенде,  оқушылардың  дү-
ниетанымын дамыту мен қалыптастырудың ар-
найы  мақсаттары  көзделіп,  түрлі  өмір,  ғылым 
салаларынан  арнайы  мәтіндер  талданады.  Ғы-
лыми  мақсат  та  сол  бағытта  болады.  Ал  тіл 
дамыту  мәтіндер  бойынша  шығарма,  мазмұн-
дама, жоспар, мәтінді талдау сияқты жұмыстар 
ұйымдастырылады.  Тіл  ұстартуда,  міндетті 
түрде  стилистикалық  жұмыстар  мол  жүргізі-
леді.  Өйткені,  қазіргі  қазақ  әдеби  тіліндегі 
стильдердің  қайсысын  болсын,  оқушы  мүм-
кіндігінше  жетік  меңгеруі  керек.  Ал  жазбаша 
А. Аширова 

53 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
тіл  ұстарту  жұмыстары  стиль  тармақтарының 
ерекшеліктерін тани  отырып, сол бағытта  құра 
білу дағдысын қалыптастырады.  
Сонымен, мәтін бойынша тіл дамытуды же-
тілдіруге негіз болатындай әдістемелік маңызға 
ие талаптарды атайық:  
1)  оқушының  түсініп  оқу  арқылы  баяндау 
дайындығын қамтамасыз ететін талаптар: а) қа-
тысымдық  міндетті  шешуге  арналған;  ә)  сөй-
леушінің  көзқарасы;  б)  эмоциональдық  бояу;  
в) мәнерлілік; г) қаратпалық;  
2)  мәтіннің  мағыналық  құрылымын  қамта-
масыз  ететін  талаптар:  а)  байланыс-тылық;  
ә) бүтіндік; б) қисындылық; в) ақпараттылық.  
3)  мәтіннің  түсінікті  болуын  қамтамасыз 
ететін  талаптар:  а)  ақпараттық  негізде  оқу-
шылардың жас ерекшелігіне байланысты қызы-
ғушылық есебі; ә) оқушының даму деңгей есебі.  
4) мәтін негізінде тілдік тәжірибелерді тіке-
лей  жетілдірудің  қамтамасыз  ететін  талаптар:  
а)  мәтіннің  көлемі  орындалатын  жұмыстарға 
сай болуы (жас ерекшелігі, білімі), ә) меңгеріл-
меген  тілдік  материалдың  аз  болуы;  б)  бұрын 
өтілген материалдың жаңа материалмен толық-
тырылуы,  байланысты  болуы;  в)  материалдың 
қайталанып  есте  сақтауға,  бекітуге  мүмкіндік 
жасалуы.  
Тұжырымдағанда,  оқушылардың  сөйлеу 
икемділіктері  мен  дағдыларын  дамыту  үшін 
мәтін  туралы  мынадай  білім  мен  дағды  қа-
лыптастырылады:  
- мәтінді түсініп оқи білу және есте сақтау,  
-  мәтіннің  құрылымдық  ерекшеліктері  ту-
ралы  білім  беріп,  оның  тәжірибесінде  пайда-
лана білу дағдысын қалыптастыру,  
-  мәтіндегі  қайырымдар  және  олардың  маз-
мұнды  жүйелі  баяндау  мақсатындағы  ерекше-
ліктерін  үйрету  арқылы  жүйелі  мәтін  құрай 
білуге үйрету,  
-  мәтіннің  түрлері  бойынша  сөйлеуге  ауыз-
ша,  жазбаша  жаттықтыру.  Ал  Р.Ә.Шаханова 
мәтін  бойынша  жұмыстардың  мынадай  түр-
лерін  ұсынады:  мәтін  бойынша  сұрақ-жауап 
ұйымдастыру  (әңгіме);  мәтінді  мағыналық  бө-
лімдерге бөліп, тақырып қойғызу; мәтінге жос-
пар  жасату;  мәтінмен  шығармашылық  жұмыс 
(толықтыру,  жалғастыру,  әңгіме  құрастыру) 
[10,33].  
Мәтін туралы білім мен тәжіриебелік дағды,  
 
 
 
ең  алдымен,  оқу  мен  тыңдап  түсіну  әрекетіне 
байланысты. 
Сөйлеуге  үйретуде  тұтас  мәтін  синтаксисін 
меңгертуді  оның  негізгі  белгілерін  танытудан 
бастаған  жөн.  Оқушыларға  жүйелі  басталған, 
белгілі бір жайды хабарлаған, сипаттаған, пікір 
білдірген,  тиянақты  аяқталған,  тақырыптық 
бірлікте болатын, логикалық жүйеде құрылған, 
құрамына енетін қайырымдары мен сөйлемдері 
бір-бірімен  тығыз  байланысқан  мәтіндерді 
түрлі  жаттығулар  арқылы  жоғарыда  аталған 
белгілерімен жүйелі түрде игертіледі.  
Мәтіннің  құрылысын  меңгертуде  талдау, 
жинақтау,  бақылау  және  салыстыру  әдістерін 
пайдалана  отырып  жүргізу  тиімді.  Сондай-ақ 
ойлаудың  индуктивтік,  дедуктивтік  және  ана-
логиялық  түрлері  бойынша  жұмыс  жүргізу 
мәтін арқылы оқушының тілін дамытуда нәти-
желі болады.  
 
Әдебиеттер:
 
 
1.  Байтұрсынов А. Тіл тағлымы, Алматы, 1998. 
– 362 б.  
2.  Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер, 
Алматы: Ғылым, 1966. – 360 б.  
3.
  
Сыздықова  Р.  Абай  өлеңдерінің  синтак-
систік құрылысы. – Алматы, 1970.
 
4.  Балақаев М., Томанов М, Манасбаев Б. Жан-
пейісов  Қазақ  тілінің  стилистикасы. –Ал-
маты: Мектеп, 1974. – 192 б.  
5.  Құрманова Н. Сөз тіркесін оқыту барысында 
оқушылардың  логикалық  ойлау  мәдениетін 
қалыптастыру  әдістері  мен  тәсілдері. – 
Алматы, 1998.
  
6.  Гальперин  И.Р.  Грамматические  категории 
текста. – Москва: Просвещение, 1964. – 168 
стр.  
7.  Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің мәселелері. 
– Алматы: Рауан, 1991. 
8.  Москальская  О.И.  Грамматика  текста. – 
Москва: Высшая школа, 1981.  
9.  Смағұлова  Г.Н.  Мәтін  лингвистикасы.  Оқу 
құралы. – Алматы:  Қазақ  университеті, 
2002. – 112 бет.  
* * * 
В  статье  рассматривается    содержание  письменных 
текстов и особенности их структурирования. 
* * * 
In the article examined at maintenance of writing texts and 
his feature of structured. 
 
 
 
 
Жазбаша мәтін және оның құрылымдық ерекшеліктері
 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012 

54 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 2(136). 2012 
Жаһандану дәуіріндегі түрік-герман тілдерінің байланысы  
Л. С. Байманова 
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті-дың ф.ғ.к., доцент, Көкшетау, Қазақстан  
 
 
Аннотация. Бұл мақалада ҮІІ-Х ғасырларда пайда болған  және бүгінгі күнге дейін жалғасып келе 
жатқан  неміс-түрік  тілдерінің  этнотілдік  тілдесімдерінің  кейбір  аспектілері  қарастырылады. 
Сонымен  қатар  автор  тілдесімді  қазіргі  әлемдік  тілдік  кеңістіктің  даму  деңгейі  мен  бағытын 
көрсететін жаһандану, үрдіс сияқты құбылыстармен байланыста қарастырады.  
 
«Жаһандану» терминінің пайда болуын 1985 
жылы  осы  түсінікті  талқылаған  американ  со-
циологының  атымен  байланыстырады.  Жаһан-
дану - бұл  жеке  елдердегі  халықаралық  мәні 
бар әртүрлі факторлардың жалпыөсу әрекетінің 
әлеуметтік  шындыққа  қатынасының  үрдісі  (мы-
салы,  экономикалық  және  саяси  байланыстар, 
мәдени және ақпараттық алмасу). Жаһандануға 
байланысты  әлем  халықтарының  тілдері  өз 
қызметінде  белгілі  бір  өзгерістерге  ұшырайды. 
Әлемдік  экономикалық  бірлікке  талпынған 
жаһандану  оның  тілдерінің  бірігуі  тенденция-
сын  үндейді. [1, с.23–27].  Жетілген  әлеуметтік 
лингвистикалық  шындық  әлеуметтік  жағдайда 
тілдердің қызметі мен дамуы болып табылады. 
Бірақ  бұл  үрдіс  бұрын  бір  ғана  мемлекет  шең-
берінде  ғана  болса,  соңғы  он  жылда  жаһан-
дануға  байланысты  әлемдік  лингвистикалық 
деңгейде  көріне  бастады.  Бұл  үдерістің    әлеу-
меттілігі  екі  қарама-қарсы  тенденцияда:  түрлі 
тілдік  қауымдастық  өмірінде  әлемдік  тілдер 
ролінің өсуі және әлем халықтары тілдері қыз-
метінің өзгеруі. Осы екі тенденция қазіргі әлем-
дік  тілдер  кеңістігінің    бағыты  мен  деңгейін 
білдіреді. 
Бірінші тенденция - әлем тілдерінің таралуы 
мен  бәсекелестігі  жаһандану  үдерісінің  іздері 
ретінде.  Халықаралық  қоғамдық  ұйымдарда 
жұмыс тілі болатын және әртүрлі тілдік қауым-
дастықтағы  (ағылшын,  француз,  қытай,  орыс, 
испан, араб тілдері)  адамдар арасында әртүрлі 
қатынас  аясында  таралған  тілдер  әлемдік 
тілдер болып табылады. Бұл тілдердің әрбіреуі 
ұзақ уақыт бойы  көп немесе аз  өзіндік тұрақты 
тілдік  кеңістігі  болғанын  атап  өтуге  болады  
(француз  тілі - франкфония  елдері,  ағылшын – 
АҚШ, Ұлыбритания, Австралия, Гонконг және 
т.б., испан тілі – Латын Америкасы, орыс тілі – 
КСРО, социалистік елдер лагері). Бірақ маңыз-
ды тарихи катаклизмалар (мысалы, Кеңес Ода-
ғының  және  социалистік  лагердің  құлауы)  тіл-
дік  кеңістік  шекарасын  айтарлықтай  өзгертті, 
ал  белсенді  жаһандану  әлемдік  тілдер  ара-
сындағы  бәсекелестікті  күшейтті.  Осы  бәсеке- 
 
лестікте  француз  тілі  жеңіліп,  орыс  тілі  өзінің 
тілдік  кеңістігінің  бір  бөлігін  жоғалтқандығы 
анық  көрінеді. [2, с.260–291].  Жаһандану  үде-
рісі  КСРО  құлағаннан  кейін  көрініп,  әлемде 
басымдық ететін АҚШ-тың ролімен тығыз бай-
ланысты,  сондықтан  жаһандану  негізінде  қо-
ғамның  ағылшын-американдық  моделі,  оның 
экономикасы,  саясаты  және  мәдениеті  жатады 
[3,  с.128–151].  Мұның  тілдік  салдары    әлемдік 
тілдер  арасында  жеңімпаз  ролінде  көрінетін  
ағылшын  тілінің  әлемде    кеңінен  қызмет  етуі 
болып табылады [4].  
Екінші  тенденция - әлеуметтік  қызмет  түр-
лерінің  жойылуы  немесе  кейбір  әлем  халық-
тары  тілдерінің  қолданыстан  кетуі.  Бұл  үде-
рістер  ертеде  байқалған  бірақ  жаһандану  саны 
аз  халықтар  тілдерінің  қолданыстан  кетуін  же-
делдетіп бұл үдерісті күшейте түсті. Осылайша, 
ХХІ  ғасырдың  соңына  қарай 6800 әлем  тіл-
дерінің  90 %  жоғалып кетуі мүмкін.  Лингвис-
тердің  ұзақмерзімді  болжауы  бойынша  Еуро-
палық 230 тілдің  жүзжылдық  соңында 30 %. 
жоғалуы  мүмкін.  Американдық 1013 тілдің 
260-ын Солтүстік Америка үндістерінің тілдері 
құрайды.  Бірақ  осы  тілдердің 80 % жергілікті 
американдықтардың жас ұрпақтары оқымайды. 
Австралияның 1311 тілдерінің 268 аборигендер 
құрайды. Оның  90 %  жоғалудың алдында тұр. 
Африканың 2058 тілдерінің 54 өлі тілдер қата-
рында саналады, ал жартысынан көбі жоғалуға 
жақын.  Азияның 2197 тілдерінің  жартысынан 
көбі  жоғалуға  жақын  тұрған  «тәуекел  тобы» 
қатарына  кіреді.  Папуа  Жаңа  Гвинея – 832 
австронезия тілдерінің отаны, оның бір талайы 
гана  оқылған,  ал  қалгандарының  тағдыры  бел-
гісіз.  Тілдердің  жогалуының  табиғи  себебінің 
бірі  әлем  тілдерінің  жартысына  жуығы 2500-
ден  аз  тілдерді  қолданушылары  бар,  сонда 
UNESCO  берген  бағасы  бойынша  тілдерді 
ұрпақтан  ұрпаққа  жеткізу  үшін  100 000-нан 
кем емес тірі қолданушылар болуы керек. 
Неміс-түрік этнотілдік байланыстар мәселесі 
әлі  арнайы  әдебиетте  теориялық  және  қол-
данбалы  аспектіде  жеткілікті  түрде  жариялан-
Л. С. Байманова

55 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
ған  жок.  Бұл  әлі  де  толық  жиналып,  жүйе-
ленбеген  және  сәйкес  лингвистикалық  мате-
риалдың аздығымен  байланысты.  Осыған бай-
ланысты  шет  мемлекеттерге  әртүрлі  мақсатта 
бағытталған  елшілердің,  жаушылардың  бөтен 
елдің  экономикасын,  мәдениетін,  тұрмысын 
шет  тілдер  сөздерімен  бейнелеген    жазбалары 
ерекше қызығушылық танытады.  
Тіл  этностардың  жарқын  және  тұрақты, 
негізгі  көрсеткіші  болып  табылады.  Тілдердің 
байланысы  іртүрлі    жіне  маңызды.  Бірде  олар 
әртүрлі  кірме  сөздер  түрлерін  әкелсе,  екін-
шіден,  көмекші  «жалпы»  тілдердің  пайда  бо-
луына,  үшіншіден,  тілдік  жүйенің  дамыуның 
шешуші  ынта  болып  табылатын  тілдік  асси-
миляцияга әкеледі. «Тілдік байланыстар» - бұл  
тілшілер шығарған ғылыми әдебиетте сәтті әрі 
кең  тараған  метафора.  Шындығында  бұл  тіл-
дердің  емес,  ал  олардың  қолданушыларының 
байланысы  болуы  мүмкін,  сондықтан  соңғы 
кездері  тілдердің  байланысы  емес,  мәдениара-
лық байланыс туралы жиі сөз болып жүр. 
Әртүрлі  халықтар  мәдениетінің  өзара  қa-
тынастары  мен  өзара  байланыстары  тарихи 
болашақта  адамдарды  жақындастырудың  және 
оларды  рухани  біріктірудің  тиімді  құралы 
болып табылады. Көптеген адамдық қателіктер 
мен  түсінбестіктер  бейқамдықтардан,  рухани 
мәдени  тамырларын  білмегендіктен,  өзара 
араласпағандықтан  бір-бірі  туралы  білмеген-
діктен,  білгісі  келмегендіктен  болады [5,
  С
.20-
35].
    
 
Неміс  тіліндегі  түркілік  қолданыстарды 
зерттеулер олардың герман тілдеріне енуі ҮІІІ-
Х  ғасырларда  ғұн-авар  және  печен-кум  ке-
зеңінде  болғанын  көрсетеді.  Біздің  зерттеуі-
мізше  неміс  тілінде  зат  атауларына,  қоғамдық-
саяси терминологияға, сәулеттік құрылыс атау-
ларына,  және  құрылысқа  байланысты  үш  жүз-
ден  артық  түркілік  қолданыстар  бар  екендігін 
көрсетеді. 
Көбіне  қоғамдық-саяси  шындық-
тар  игерілген: 
der Ataman, der Janitschar, der 
Sultan, der Dolmetscher, der Akyn, der Emir, die 
Dombra, der Kalym, der Bairam, der Kasatschok. 
Среди  реалий  предметной  номенклатуры  наи-
более известны такие слова, как  der Schaschlyk, 
der Kefir, der Kebab, der Joghurt, der Kaviar, das 
Halwa, der Kumys; der Kaftan, der Kalpak; der 
Turban, der Kelim, das Sofa, das Mangal. 
Түркілердің  герман  қауымдастығына  басым-
шылдық жасаған уақытты есепке алсақ, мәдени 
қатынаста  сол  сияқты  әскери  жұмыста  неміс 
тіліне көптеген түркілік қолданыстар енуі мүм-
кін әсіресе, әскери, жылқыөсіру терминдері сол 
сияқты  мемлекет  құрылымымен  байланысты 
түсініктерді білдіретін сөздер: der Admi'ral, das 
Ar'tel, der Ata'man, der 'Aul, der 'Dolman, der 
Dragoman, der Ef'fendi/E'fendi, der 'Emir, der 
Fer'man, der od. das 'Fetwa, der Jani'tschar, der 
'Jessaul/'Jassaul, das Ka'pu, der Kind'schal, der 
Sabo'teur, das  San'dschak и др. Сол сияқты жер 
өңдеу  еңбегі  құралдары  мен  азық-түлікті  біл-
діретін  терминдер  де  назар  аудартады. «Түр-
кілердің  шаруашылық  қызметінің  негізі  көш-
пенді мал шарушылығынан тұрады.» Сол сияқ-
ты  олар  үй  жануарларының  жаңа  түрлерін 
шығаруға  үлкен  көңіл  бөлген.  Халқының  жар-
тысы жер шаруашылығымен, шеберлікпен, сау-
дамен  айналысқан [6, 181]. Көне  түркілер  қол-
данған  терминология  өзінің  жерөңдеу  дәстүрі-
мен оларды өндірумен өздері айналысқанының 
куәсі болады, мысалы:  die Ambare, der Aryk, die 
Artischocke, die Bergamotte, der Hanf, die Pap-
rika, der Spinat, der Reis    және  тағы  басқалар. 
Көптеген  өзекті  тақырыптық  топтардың  болуы 
–  қазіргі  неміс  тілін  қолданушылардың  ұжым-
дық психологиясында, өмірінде салмақты өзге-
рістердің куәсі [7,  с.15].   
Неміс  тіліндегі  түркілік  қолданыстардың 
игерілу  дәрежесін  анықтау  үшін  және  неміс 
тілінің  сөздік  құрамында  түркілік  қолданыс-
тардың  алатын  орнын  анықтау  үшін  біз  Е.В. 
Опельбаумның  пікіріне  сәйкес,  формальды 
және  функционалды  белгілеріне  негізделген 
классификацияға  сүйенеміз [8, с.249-252].  Со-
гласно Осы классификацияға және түркілердің 
тарихи  тағдырларына  сәйкес  зерттеліп  отыр-
ған  лексикалық  материалдың  ерекшелігін  ес-
кере  отырып,  сол  сияқты  неміс  тіліне  түркі 
тілінен  енген  сөздерді  толық  суреттеу  мақса-
тында біз барлық ТЛЭ келесі топтарға бөлеміз: 
1.  Толық  ассимилияция  күшімен  және  бел-
сенді қолданысқа түскен, негізігі неміс лески-
касынан  айырмашылығы  жоқ  түркілік  қолда-
ныстар  (мысалы:  die  Buche, der Kaffee, der 
Pfeffer, die Horde, die Tulpe, das Juchten, der 
Hanf, der Dolmetsch, der Baldrian). 
2.  Аз  бөлігі  ғана  ассимиляцияға  ұшыраған 
және  белгілі  бір  семантикасы  бар,  бөтен  бай-
ланыста  әсіресе  «шығыстық»  тақырыпта  қол-
данылатын түркілік қолданыстар (мысалы: der 
Kelim, der Uschak, der  Basar, der Diwan, der 
Kaviar, der Kiosk, der Harem). 
3.  Түркілік  қолданыстар-интернационализ-
дер.  Бұл  топ    жалпықолданыстағы, қоғамдық-
саяси және ғылыми-техникалық терминдерден 
ерекшеленетін  азқолданылатын  және  жоға-
рыда  көрсетілген  терминдермен  салыстыр-
Жаһандану дәуіріндегі түрік-герман тілдерінің байланысы 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012
 

56 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 2(136). 2012 
ғанда    әлем  тілдерінің  ең  аз  саны    «интерна-
ционализмдік»  кірме сөздер болып табылады. 
(мысалы: der Kok-Saghys, der Barchan, die 
Taiga, der Takyre, der Buran, der Türkis). 
4.  Қазіргі  неміс  тілінде  архаизм  мен  исто-
ризмге  айналған  түркілік  қолданыстар.  Бұл 
лексемалардың  көбі – материалды  мәдениет 
аясында  ескірген  атаулар,  яғни  қолданыстан 
шығып  қалған  ақша  бірліктері  мен  көлем 
атаулары,  тарихи  терминологиялар  аумағына 
көшкен  лауазымдық  тұлға,  мемлекеттік  ме-
кеме  атаулары    (мысалы: der Altun, der Jam-
stschik, der Muchtar, der Jessaul, der Tschaban, 
die Ambare, der Bachmatt). 
5.  Түркілік  қолданыстар - экзотизмдер. 
Экзотизмдік кірме сөздер тобына жатқызудың 
шешуші  белгісі  оның  белгілі  бір  шетелдік 
жағдайда семантикалық дербестігінің болмауы 
болып  табылады. (ауыспалы  мағынада  қолда-
нылу жағдайын ескермегенде) [9, с.51-54]. Бұл 
сөздер  ереже  сияқты  мәдениетті  көп  оқыған 
адамдарға белгілі, бірақ лексикалық игерілген 
кірме сөздерден ерекшелігі сол бұл сөздер тек 
неміс  халқы  өмірінің  шындығы  туралы  емес, 
басқа  халық  өмірі  туралы  айтылғанда  ғана 
қолданылады. Мәтінде (аударылған немесе не-
міс тіліндегі түпнұсқалы) сөздерді   рейхстаг, 
шуцман,  аншлюс,  пфенниг,  фрау,  бундесвер, 
вермахт,  кездестіргенде  оқушы  бұл  мәтіндегі 
ой  Германия  туралы  емес  екендігін  бірден 
түсінеді.   
Көптеген сөздер түркі тілінде сөйлейтін ха-
лық  өмірін  бейнелейді:  аул,  кишлак,  чайхана, 
плов  (пилав),  пиала,  бай,  акын  және  т.б.  Бұл 
сөздер  белгілі  бір  халықтың,  белгілі  бір  елдің 
(экзотизмдер) тақырыпта, дәстүрін, тұрмысын, 
үй  жабдықтарын,  әдет-ғұрыптарын,  киімін 
бейнелеу  қажеттілігінен  туындап,  айтушының 
шет тілін білу деңгейіне, тілдің кейбір стилис-
тикалық  жанрлық  ерекшелігіне  байланысты 
қолданады (шет тілдік қолданыстар). 
Кейбір  түркілік  қолданыстар  неміс  тіліне 
кірігіп  кеткені  сондай,  олар  неміс  тілінің  тұ-
рақты  сөз  тіркестерінде,  фразеологизмдерде, 
мақал-мәтелдері  құрамында  белсенді  қолданы-
лады. Мысалы: 
die Gamasche: vor j-m Dat. Gamaschen haben 
(тюрк. ürkmek, çekinmek; birisinden korkmak) – 
қорқыныштан дірілдеу, біреудің алдында қорқу 
[10, с.511]; die Grosche: nicht recht bei Groschen 
sein (тюрк. akli başinda olmamak, bilinçini 
kaybetmek, bilinçsiz) – ақылынан  адасу  [10, 
с.573];  der Kalif:  Kalif auf kurze Dauer (тюрк. 
halif; bir saatlik halif) - ирон. сағатқа калиф [10, 
с.689]; die Kastanie: für jemanden die Kastanien 
aus dem Feuer holen „eine unangenehme oder 
gefährliche Aufgabe für j-n übernehmen“ (birisi 
için kastanien ateşten taşimak) – біреу үшін оттан 
каштан алып шығу [10, с.700]; der Kittel: er läuft 
hinter jedem Kittel  her (тюрк. her etegi peşınden 
koşmak) – қыз  құмар,  әр  әйелдің  соңынан 
жүгіреді  [10, с.712];  das Minarett: wer ein 
Minarett  stiehlt, hält eine (gute) Hülle bereit 
тюрк. Minareyi çalan kilifini hazirlar) – ауыс 
мағынада.  Кім  минаретті  ұрласа  ол  өзіне  көр 
қазады  [10, с.90];  der Pascha: wie ein Pascha 
leben (тюрк. lüks yaşamak) – байлықта өмір сүру  
[10, с.182];  die Rose: unter der Rose (тюрк. sirli, 
sir söylemek) – құпия,  құпия  бойынша  [10, 
с.268]. 
Фразеологиялық тіркестер бұл жерде лекси-
калық  құралдардың  тілдік  және  лингвомәдени 
дамуының  көрінісі  болып  табылады. «Фразео-
логиялық  тұрақты  тіркестер  сөйлемді  әсерлі, 
бейнелі  ететіні  бәріне  белгілі» [11, с.393-398]. 
Өзге  тілден  енген  сөздердің  беріктігін,  оның 
шынымен  кірме  сөз  екендігін  немесе  жай  ғана 
кездейсоқ  элементті  білдіретін  сөз  екендігін 
анықтау үшін бұл сөздің тілде, әртүрлі жанрда 
азды көпті қолданылу уақытын білу керек. Бұл 
сөздер жаңа шындықты белгілеумен байланыс-
ты лексикаға да  сол сияқты көбіне жаңа түсінік 
немесе  зат  атауларына  байланысты  емес  сөз-
дерге қатысты болады.  
Кезкелген  этнос  басқа  этностармен сұхбат-
тасқанда  ғана  өмір  сүреді.  Әр  этнос  ерекше, 
тәуелсіз,  өз  жолында  жалғаз,  Жер  биосфера-
сының бір бөлігі ретінде басқа этностармен үз-
діксіз байланыста болады. Сұхбат адам табиға-
тымен анықталған – тек қана қарым-қатынаста 
болып,  бір-бірін  танып,  келісіп,  қарсыласып, 
соғысып, бірігіп қана адамзат өмір сүреді [12, 
с.35].  Считается,  Мәдениеттің  сұхбаттасуы 
арқылы  мәдени  құндылықтардың,  барлығы-
ның «адамзат қолынан шыққан еңбек құралы-
нан бастап, үй шаруашылығы заттарына дейін, 
адамдардың нақты тұрмыс жағдайынан ғылым 
мен  өнерге,  дін  мен  атеизмға,  мораль  мен 
философияға  дейінгі»  алмасуы  жүзеге  асыры-
лады.  
Бүгінгі  таңдағы  Германия  мен  Қазақстан 
арасындағы өзара қарым-қатынас біздің еліміз-
дің  дамуында  маңызды  орын  алады.  Германия 
Қазақстанның  үлкен  сауда-экономикалық  әріп-
тестері қатарына кіреді. Республикада германия 
компаниясы  мен  банктарының 145 өкілі  жұмыс 
істейді,  сауда,  ауыл  шаруашылығы,  өңдеу  өн-
дірістері,  денсаулықсақтау,  әлеуметтік  қызмет, 
Л. С. Байманова

57 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
көлік  жіне  байланыс,  тау-кен  өндіру  ісі,  сол 
сияқты  қонақ  үй  және  мейрамхана  бизнесі, 
жылжымайтын  мүлік  операциялыры  саласында 
герман  капиталының  қатысуымен 700-ге  жуық 
шағын бірлескен кәсіпорындар тіркелген.   
Қазақстан  мен  Германия  үкіметінің  қазіргі 
саясаты екі одақ арасындағы ұзақ мерзімді және 
ынтымақты  қарым-қатынасты  сақтауға  бағыт-
талған.  Бұл  ынтымақтастықтың  табысы  тек 
саяси  және  экономикалық  прогматикамен  ғана 
шектелмейді. Одан да үлкен үмітті капитал бар, 
ол –  «халықтық мәмілегер мен мәдени алмасу-
дың тірі көпірі» болып табылатын адам. Бұл бір 
кездері  Қазақстаннан  тарихи  отанына  көшіп 
кеткен  мыңдаған  немістер.  Бұл  қазіргі  уақытта 
Қазақстанда тұрып жатқан мыңдаған немістер.  
 
Әдебиеттер: 
 
1.  Алпатов  В.М.  Глобализация  и  развитие 
языка // Вопросы филологии. 2004. № 2. – С. 
23-27. 
2.  Mikhalchenko V.Yu., Trushkova Yu. Russian 
in the modern world // Language in a globa-
lizing world. Cambridge, 2003. – С. 260-291. 
3.  Косолапов H.А.  О  месте  геополитики  в 
эпоху  глобализации // Восток. Orient. 2003. 
№ 4. – С. 128-151. 
4. Crystal D. English as a global language. 
Cambridge. 1977. X.  
5.  Бельгер  Г.  Параметры  немецко-казахских 
культурных отношений // Переводы – мосты 
между культурами. –Алма-Ата, 1999. – С.20-
35. 
6.  Карабулатова  И.С.,  Шаймерденова  Н.Ж., 
Авакова  Р.А.,  Ниязова  Г.М.  Этнолин-
гвистика евразийского континуума: теория и 
практика:  Учеб.пособие. – М.:  РУДН, 2009. 
– С.181. 
 
 
7.  Оразалина  У. А.  Исследование  лексической  
синонимии,  возникшей  на  базе  заимство-
ваний  в  современном  казахском  языке:  авто-
реф.  … канд.  филол.  наук: 10.02.01. – М.,  
1998. – С.15. 
8. Опельбаум  Е.В.  Восточно-славянские  лек-
сические    элементы    в    немецком  языке. – 
Киев,  1971. – С.249-252. 
9. Супрун  А.Е. Экзотическая  лексика // Науч. 
докл.  высш.  школы. Филологические  науки. 
–  М.,  1958. – № 2. – С. 51-54. 
10. 
Das große deutsch-russische Wörterbuch. 
Herausgegeben von Prof. Dr.Sc.Phil. O.I. 
Moscalskaja –  М., 2002. –  1440с. 
11. Шаяхметова  А.К.  Фразеологическая  компе-
тенция двуязычных детей // Сборник статей, 
посвященный  юбилею  Э.Д.Сулейменовой. – 
Алматы: Қазақ университеті, 2005.  – С. 393-
398. 
12. Сабитова З.К.  Прошлое в настоящем.  Рус-
ско-тюркские    культурные  и  языковые  кон-
такты. – Алматы:  Қазақ  университеті, 2007. 
– С. 35. 
13. Бромлей  Ю.В.,  Подольный  Р.Г.  Создано 
человечеством. – М.:  Изд-во  полит.  Лите-
ратуры, 1984. – С.3. 
* * * 
This article deals with some aspects of german-turkish 
inter-ethnical contacts which appeared in 18-20 centuries and 
continued till nowdays. The author also examines these 
contacts in the interrelation with such a phenomenon as 
globalisation, with tendencies reflecting the level and 
directions of the modern world language space development. 
* * * 
В  данной  статье  речь  идет  о  некоторых  аспектах 
немецко-тюркских  этноязыковых  контактов,  возникших 
еще в VIII-X вв. и продолжающихся до сегодняшних дней. 
Также автор рассматривает эти контакты во взаимосвязи с 
таким  явлением  как  глобализация,  с  тенденциями,  
отражающими 
уровень 
и 
направления 
развития 
современного мирового языкового пространства. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жаһандану дәуіріндегі түрік-герман тілдерінің байланысы
 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012
 

58 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 2(136). 2012 
О
 
некоторых лингво – функциональных особенностях заимствований  
в современной разговорной речи
 
Г. А. Бедусенко 
к.ф.н., доцент ТарГПИ, Тараз, Казахстан 
 
Аннотация. Статья посвящена некоторым лингво–функциональным особенностям заимствований 
в  современной  разговорной  речи.  В  статье  рассматриваются  типы  неологизмов,  варваризмов, 
экзотизмы,  трансноминации,  общенаучные  термины,  специальные  термины,  семантические 
инновации.  Автор  отмечает,  что  среди  всех  заимствований  наиболее  употребительными  в 
разговорной речи являются единицы из английского, немецкого и французского языков. 
 
Современную  разговорную  речь  отличает 
большое количество заимствований. Попадая в 
русский язык, заимствованные слова преодоле-
вают лексическое освоение. 
Под  лексическим  освоением  мы  имеем  в 
виду  освоение  слова  как  единицы  лексики. 
Лексически  освоенным  слово  можно  считать 
тогда, когда оно называет вещь, явление, свой-
ственное  нашей  русской  действительности, 
когда  в  значении  его  не  остается  ничего,  что 
указывало  бы  на  его  иноязычное  происхож-
дение.  Слово  пальто,  например,  заимствовано 
из  французского  языка,  но  сам  предмет, 
названием  которого  служит  это  слово,  прочно 
вошел в наш быт и не осознаётся, конечно, как 
французская  одежда.  Спорт – слово  англий-
ского  происхождения,  но  это  явление  свойст-
венно  русской  действительности,  русской 
жизни в такой же мере, как и английской. Зна-
чит, слова пальто и спорт лексически освоены. 
Большинство  заимствованных  слов  в  рус-
ском  языке  лексически  освоено.  Не  напоми-
нают  ни  о  чем  иностранном  такие  слова 
английского  происхождения,  как  пиджак, 
аврал,  комбайн,  кекс,  ринг,  теннис,  волейбол, 
рельс.  Ничего  специфически  немецкого  нет  в 
значениях  слов  галстук,  фартук,  планка,  ста-
меска,  рубанок,  локон,  проба.  Вполне  освоены 
такие  лексемы  французского  происхождения, 
как  сезон,  балет,  трюмо,  багаж,  инвалид,  кот-
лета. 
Наряду  с  лексически  освоенными  заимство-
ванными  словами  в  нашем  языке  есть  неко-
торое количество экзотизмов. Это такие слова, 
которые  хотя  и  употребляются  в  русском 
языке,  но  в  значении  своем  имеют  нечто  не 
русское,  напоминающее  об  их  иноязычном 
происхождении.  Например:  сейм,  меджлис, 
пиала,  лаваш,  хурал,  сантим,  кюре,  аул,  киш-
лак,  фрау,  джок,  зурна,  гопак.  Экзотизмы 
обычно  используются  авторами,  когда  речь  
 
 
 
идет не о русской действительности, а о жизни 
какого-нибудь другого народа.  
Экзотизмы  бывают  заменимые  и  неза-
менимые.  К  заменимым  отнесем  такие  слова, 
которые  можно  перевести  на  русский  без 
особого  ущерба  для  смысла:  мистер – гос-
подин, фрау – госпожа, консьерж – привратник 
и  т.д.  Употребление  таких  экзотизмов  вызы-
вается только потребностью передачи местного 
колорита.  Другое  дело – экзотизмы  «незаме-
нимые»,  т.е.  непереводимые.  Нельзя  слово 
франк  перевести  как  рубль,  лаваш  заменить  в 
тексте  хлебом  или  лепешкой,  хаши  назвать 
просто  супом.  Ещё  примеры  непереводимых 
экзотизмов – сари,  лявониха,  чонгури,  тамтам, 
чалма, иена, доллар. Например: «Курс доллара 
по  отношению  к  японской  йене  за  прошедший 
месяц вырос на 16%» (Караван, 2008, №54). 
От  экзотических  слов  надо  отличать  вар-
варизмы.  Варваризмы – это  подлинно  ино-
странные  слова,  вкрапленные  в  русский  текст. 
Иногда  (при  передаче  русскими  буквами) 
варваризмы  могут  даже  временно  осваиваться 
грамматически,  что  проявляется,  например,  в 
склонении  существительных,  и  все  же  это – 
нерусские слова. 
Таким  образом,  варваризмы  обычно  выпол-
няют  определенную  стилистическую  роль  в 
художественных  текстах,  способствуя  созда-
нию  местного  колорита  (иногда  с  оттенком 
шутки, сатиры). 
Основную  лексическую  базу  номинативной 
сферы  технических  и  информационных  техно-
логий  составляют  англоамериканизмы,  так  как 
зарубежные  страны  являются  родиной  различ-
ных терминов и понятий. 
Новые СМИ с программами, устройствами и 
технологиями  так  быстро  глобализовались, 
т.е.  вошли  в  жизнь  и  быт  народов  мира,  что 
лингвистический  процесс  номинации  в  других 
языках  не  успевает  за  таким  темпом  развития.  
 
Г. А. Бедусенко 

59 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
Переняв новшества в технике, носители других 
языков не смогли быстро создать для них свои 
эквивалентные обозначения.  
В русском языке эта интеграция происходит 
с  большими  орфографическими  и  фонети-
ческими преобразованиями (сравним: англ.chip, 
pager, e-mail, handfree;  русск.  чип,  пейджер, 
электронная  почта,  беспроводное  средство 
связи.), например: 
«Пейджеры  вышли  из  моды»  (АиФ, 2011, 
№29); «В Китае выпустили самый маленький в 
мире  электронный  чип,  его  диаметр  состав-
ляет  всего 1/10000 долю  миллиметра (!)» 
(Новый регион, 2011, №22). 
Некоторые  англоязычные  заимствования  из 
сферы  информационных  технологий  пока  еще 
не смогли полностью адаптироваться в системе 
русского языка и вошли в нее в своей исконной 
форме, сохранив даже латинскую графику. Это 
названия  некоторых  программ,  операционных 
систем,  компьютерных  устройств:  Windows, 
www, UNIX, DVD, CD  и  др.  Примерами  могут 
служить  следующие  выдержки  из  газет: 
«CD-диски уходят в небытие, олимп взял DVD» 
(Караван, 2011, №46); «Для Windows XP вышло 
новое обновление SP3» (АиФ, 2011, №21). 
Сложносокращенный  способ  словообразо-
вания  становится  в  последнее  время  весьма 
продуктивным  во  всех  европейских  языках, 
поскольку никакой другой способ словообразо-
вания, отражает тенденцию к экономии языка и 
отвечает  предъявляемым  к  средствам  номина-
ции  требованиям  компактности  и  цельно-
оформленности. 
Заимствованные  из  английского  языка  бук-
венные  аббревиатуры  по  большей  части  чи-
таются  по  названиям  букв  английского  алфа-
вита:  CD – русск. «сиди»,  РС – русск. «писи», 
SMS – русск. «эсэмэс». 
Как  правило,  это  технические  термины 
наименования  моделей  компьютеров,  их 
систем, программ, фирм и т.д. В русском языке 
они  сохраняют  написание  латиницей.  В  этой 
форме  аббревиатуры  представлены  также  в 
«Толковом  словаре  русского  языка  конца XX 
века» под редакцией Г.Н. Скляревской [1,235] 
Заимствованные  англоамериканизмы  актив-
но  включаются  в  словообразовательный  про-
цесс  заимствующих  языков,  служат  базой  для 
создания  новых  наименований  по  существую-
щим в языке словообразовательным  моделям с 
использованием его словообразовательных спо-
собов и средств. 
Исходя  из  этого,  в  составе  англоамерика-
низмов можно выделить: 
1) собственно неологизмы (новизна формы 
сочетается  с  новизной  содержания):  аудио-
тайпинг  (‘аудиопечатание’),  биокомпьютер 
(‘компьютер,  имитирующий  нервную  систему 
живых  организмов’),  логический  процессор 
(‘компьютер,  логически  выстраивающий  и 
развивающий идеи’). Например: «В Японии ве-
дущие  институты  ведут  разработку  логи-
ческих процессоров нового поколения» (Новый 
регион, 2010, №62).  В  составе  терминологи-
ческой  лексики  можно  выделить  несколько 
«слоев», различающихся сферой употребления, 
особенностями обозначаемого объекта. 
Прежде  всего,  выделяются  общенаучные 
термины,  которые  используются  в  различных 
областях  знаний  и  принадлежат  научному 
стилю речи в целом: эксперимент, адекватный, 
эквивалент,  прогнозировать,  гипотетический, 
прогрессировать,  реакция  и  т.д.  Эти  термины 
образуют  общий  понятийный  фонд  различных 
наук  и  имеют  наибольшую  частотность  ис-
пользования. 
Различаются  и  специальные  термины, 
которые  закреплены  за  определенными  науч-
ными  дисциплинами,  отраслями  производства 
и  техники;  например  в  информатике:  код  про-
граммы, язык программирования, викиальность 
(‘существование  электронного  документа  в 
сети  интернет,  подтверждающееся  наличием 
определенного  количества  ссылок’);  в  техни-
ческой  индустрии:  дисплей, TFT, LCD, цвето-
вая  матрица,  и  пр.  Данные  термины  активно 
функционируют в СМИ. Например: «Американ-
ские  ученые  разработали  новый  TFT  дисплей, 
имеющий  на  сегодняшний  день  рекордную 
контрастность – 10000:1.» (АиФ, 2011, №46); 
«Цветовая  матрица  LCD-телевизоров  отли-
чается  особой  четкостью»  (АиФ, 2010, №6); 
«TFT-телевизоры приобрели в последние 2 года 
около 6 тысяч человек» (Караван, 2010, №34). 
Современное  общество  требует  такой  формы 
описания  получаемых  данных,  которая  позво-
лила  бы  сделать  величайшие  открытия  челове-
чества достоянием каждого. Своеобразной при-
метой  нашего  времени  стало  распространение 
терминов за пределами научных произведений. 
Это  дает  основание  говорить  об  общей  тер-
минологизации  современной  речи.  Так,  не-
мало слов, имеющих терминологическое значе-
ние, получили широкое употребление без каких 
–  либо  ограничений:  блог,  интернет,  мобиль- 
 
О некоторых лингво – функциональных особенностях заимствований в современной разговорной речи 

60 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 2(136). 2012 
ный  телефон,  монитор,  микроволновая  печь. 
Например:  «Мобильные  телефоны  есть  на 
сегодняшний день практически у каждого рос-
сиянина.  В  чем  же  такая  популярность  мо-
бильной  связи  в  России?  Ответ  прост»  (АиФ, 
2011,  №11);  «В  августе 2008 года  появится  в 
продаже  новая  микроволновая  печь Sam-
sung-4573F» (АиФ, 2011, №4). 
Другую  группу  составляют  слова,  которые 
имеют двойственную природу: они могут функ-
ционировать  и  как  термины,  и  как  общеупо-
требительные  слова.  В  первом  случае  эти  лек-
сические  единицы  характеризуются  специаль-
ными  оттенками  значения,  придающими  им 
особую точность и однозначность. 
Таким  образом,  терминологическая  лексика 
отражает  значительную  часть  речевой  актив-
ности  при  обозначении  технической  сферы 
деятельности людей. 
2)  трансноминации,  сочетающие  новизну 
формы  слова  со  значением,  уже  передавав-
шемся  ранее  другой  формой.  Например:  «Бло-
геры  занимают  лидирующие  позиции  в  сфере 
освоения IT-технологий» (Караван, 2011, №42); 
3)  семантические  инновации,  или  пере-
осмысления  (новое  значение  обозначается 
формой,  уже  имевшейся  в  языке):  вэбмани 
(‘электронные  деньги’).  Например:  «Вэбмани 
получили  в  России  просто  гигинтское  распро-
странение» (АиФ, 2011, №64). 
В  языке  последних  десятилетий  преобла-
дают  единицы  первой  группы,  что  связано  с 
возросшей  потребностью  общества  дать  назва-
ния  новым  реалиям,  возникшим  в  связи  с 
научно-техническим  прогрессом.  Например, 
бурное  развитие  компьютерной  техники  выз-
вало  к  жизни,  помимо  указанных  выше  при-
меров, такие единицы, как фриланс (‘работа на 
дому,  с  использованием  интернетсвязи  через 
компьютер  с  руководящим  учреждением  и 
клиентами’),  фрилансер  (‘человек  работающий 
на дому через сеть интернет’). 
Трансноминации,  появляющиеся  в  языке  с 
целью  дать  новое,  более  эмоциональное  имя 
предмету,  уже  имеющему  нейтральное  наиме-
нование, отражают тенденцию к употреблению 
более  экспрессивных  форм.  Данная  тенденция 
наряду  с  другими  отражает  процессы,  связан-
ные  с  необходимостью  улучшения  языкового 
механизма. 
Под  семантическими  инновациями  пони-
маются  новые  значения  уже  существующих 
слов.  При  этом  возможны  следующие  ва-
рианты: 
1)  старые  слова  полностью  меняют  свое 
значение, утрачивая ранее существовавшее; 
2)  в  семантической  структуре  слова  появ-
ляется  еще  один  лексико-семантический  ва-
риант  (ЛСВ)  при  сохранении  всех  традицион-
ных. 
Среди  семантических  инноваций  последних 
десятилетий  преобладают  единицы  второго 
типа. 
Слово  box  развило  несколько  новых  значе-
ний.  В  английском  варианте  оно  обозначает 
(‘телевизор’).  В  американском  варианте  новый 
ЛСВ  имеет  значение  ‘портативный  магнито-
фон’.  Большое  распространение  в  сети  интер-
нет  получило  слово  you tube  (дословно  пере-
водится  ‘твой  телевизор’), благодаря  тому, что 
есть  сайт  с  одноименным  названием,  пользую-
щийся огромной популярностью у молодежи. 
Изложенная  выше  классификация  не  учи-
тывает  способ  создания  новых  слов.  Между 
тем,  исследование  новой  лексики  в  функцио-
нальном аспекте предполагает анализ способов 
появления  неологизмов,  ибо  подобный  анализ 
готовит почву для перехода к прагматическому 
аспекту новых слов. 
С  учетом  способа  создания  неологизмов 
В.И. Заботкина подразделяет их на: 
1) фонологические; 
2) заимствования; 
3) семантические; 
4)  синтаксические,  создаваемые  путем  ком-
бинации существующих в языке знаков (слово-
образование, словосочетание) [2,52]. 
Представляется  целесообразным  расчленить 
четвертый  тип  неологизмов  на  морфологи-
ческие  (словообразование)  и  фразеологические 
(словосочетания). 
Рассмотрим  подробнее  каждый  из  типов 
неологизмов. 
Фонологические  неологизмы  создаются  из 
отдельных  звуков.  Они  представляют  собой 
уникальные конфигурации звуков. Такие слова 
иногда  называются  «искусственными»  или 
«изобретенными».  К  группе  фонологических 
неологизмов  условно  относятся  новые  слова, 
образованные от междометий, например, кверти-
клавиатура (‘неофициальное  название  клавиа-
туры  компьютера  по  первым  буквам  верхнего 
ряда стандартной клавиатуры компьютера q w e 
r t y’). Например:  «Новая  кверти-клавиатура 
от Sony VIO обладает  улучшенной  эргоно-
микой» (АиФ, 2010, №5). 
Высокая  степень  их  новизны  объясняется 
необычностью и свежестью их формы. 
Г. А. Бедусенко 

61 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
К  сильным  неологизмам  можно  отнести  и 
заимствования,  которые  отличаются  фонети-
ческой дистрибуцией. 
Наибольшей  степенью  новизны  отли-
чаются  варваризмы,  неассимилированные 
единицы, которые преобладают среди новой 
заимствованной  лексики.  Различие  между 
варваризмами и ксенизмами заключается в том, 
что  первые  имеют  синонимы  в  языке-реци-
пиенте,  вторые  обозначают  явления,  объекты, 
существующие  только  в  стране-источнике  и 
отсутствующие в принимающей стране. Следо-
вательно,  ксенизмы  обладают  большей  сте-
пенью  новизны,  хотя  они,  по  результатам  на-
шего исследования, составляют лишь 14% от 
всех  заимствований(из  общего  числа 800 
единиц). 
Говоря  о  заимствованных  словах,  следует 
сказать  о  так  называемых  кальках.  Калька 
(франц. calque) – слово  или  выражение,  соз-
данное из исконных языковых элементов, но по 
образцу иноязычных слов и выражений. 
Есть  лингвистический  термин  калькиро-
вать,  т.е.  переводить  по  частям.  Слово  полу-
остров  калькировано  с  немецкого Halbinsel, 
слово  дневник  с  французского journal, слово 
небоскреб – с  английского skyscraper [3,12]. 
Подобные  материально  исконные  слова, 
которые  возникли  в  результате  перевода  ино-
язычных  слов  по  составляющим  эти  слова 
морфемам, в результате усвоения словообразо-
вательной структуры чужих слов, называются 
словообразовательными.  Они,  как  правило, 
являются продуктами книжного творчества, так 
как  появились  при  переводах  как  новообразо-
вания переводчиков. Лишь потом некоторые из 
них  стали  достоянием  устной  литературной 
речи. 
Кроме  полных  калек  в  лексике  русского 
языка  наблюдаются  полукальки  –  слова,  со-
стоящие  частью  из  русского  материала,  а 

жүктеу/скачать 3,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: