Казахский национальный

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
210
в  решении  данной  проблемы  находит  свое 
выражение  в  романе.  В.Вульф  считала,  что 
мужчина  и  женщина  представляют  из  себя  два 
полюса.  И  только  в  поле  возникающее  вслед- 
ствие  взаимного  притяжения  и  отталкивания 
этих  двух  полюсов  может  существовать  и 
развивать  человечество.  В.Вульф  представляет 
данную  проблему  не  абстрактно,  а  конкретно  в 
семейно-психологической  плоскости.  Взаимо- 
отношения  между  миссис  Ремзи  и  мистером 
Ремзи  составляет  в  миниатюре,  по  мнению 
В.Вульф,  ту  систему  взаимоотношений,  по 
которой  должно  строится  человеческое  об- 
щество в целом. Не только в романе «На маяк», 
но в целом ряде других произведений-рассказов 
и  повестей  В.Вульф  рассматривает  в  разных 
ключах,  но  неизменно  в  психологическом 
ракурсе  проблему  взаимоотношений  женщин  и 
мужчин.  
Нужно  отметить,  что  данная  проблема 
является  объектом  не  только  художественных, 
но  и  других  произведений  английской  писа- 
тельницы.  Не  случайно  частыми  героинями  ее 
многочисленных  статей  и  эссе  становились 
женщины,  которые  вопреки  общепринятым 
нормам,  традициям,  влиянию  которых  так 
сильно  подвержено  английское  общество,  счи- 
тает  выбор  женщин.  Такую  сугубо  «мужскую» 
профессию  как  писательство.  Именно  с  этой 
точки  зрения  она  исследует  творчество  зна- 
менитой  английской  писательницы  Джейн 
Остен.  Описывая  процесс  творчества  этой 
замечательной женщины, В.Вульф показывает с 
психологической  точки  социального,  так  и 
нравственного  плана,  женщина  может  добиться 
успеха  в  жизни  и  в  творчестве.  Другими 
героинями  эссе  В.Вульф  являются  замеча- 
тельные  художники  слова  сестры  Бронте,  ко- 
торые создавали свои романы вопреки бедности, 
болезням,  смерти  близких,  одиночеству.  На 
примере  этих  художников  слова  В.Вульф 
приходит  к  выводу  о  том,  что  в  мире  царит 
несправедливость,  бедность,  безнравственность 
во многом из-за того, что женщина угнетена не 
только  в  Англии,  а    гораздо  в  большей    тепени 
во всем мире. 
В  романе    «На  маяк»  главными  действую- 
щими  лицами  является  миссис  Ремзи,  пяти- 
десятилетняя,  красивая,  обаятельная  женщина, 
мать  восьмерых  детей,  хозяйка  дома,  Несмотря 
на все трудности, она счастливая жена и мать и 
ее  муж  мистер  Ремзи-  человек  науки,  лите- 
ратуры,  академических  интересов.  В.Вульф 
смогла  выделить  эти  и  другие  многочисленные 
персонажи - детей,  многочисленных  гостей,  в 
особенности  художницу  Лили,  ненавязчивыми, 
однако  запоминающимися  психологическими 
характеристиками.  Наряду  с  этими  персо- 
нажами,  вернее,  в  ограниченном  сочетании  с 
ними в романе очень большую роль играют дом, 
время,  память,  море,  маяк  и  т.д.  Без  этих  с 
первого  взгляда  неодушевленных  предметов 
очень  трудно,  а  подчас  невозможно  объяснить 
многие  психологические  особенности  персо- 
нажей 
Прежде  всего,  в  романе  «На  маяк»  с 
психологической  точки  зрения  образ  дома  при- 
влекает внимание как внутреннее пространство. 
Здесь  возникает  множество  вопросов,  Как 
никому  неведомые,  исчезнувшие  комнаты 
становятся  обителью  незабываемого  прошлого? 
Где  и  как  обретает  самые  благоприятные 
условия  покой?  Отчего  в  сокровенных  грезах 
героев  и  героинь  английской  писательницы 
хрупкие  укрытия.  Случайные  убежища  наде- 
ляются  ценностями,  лишенными  какого-либо 
объективного  основания?  В.Вульф  понимает 
значение  дома.  Дом,  который  они,  исходя  из 
своих  собственных  воспоминаний  детства  и 
юности  с  большой  теплотой  и  нежностью 
воспроизводит  на  страницах  романа,  стоит 
однако на берегу моря, вдали от шума большого 
города,  его  суеты. « Ничто  не  отвлекает  ни 
писательницу,  ни  нас,  когда  мы  начинаем 
вглядываться  в  его  жизнь,  когда  читаем  и 
перечитываем  страницы  его  истории.  Дом  со 
всех  сторон  продувает  ветром,  сыреют  обои  на 
стенах,  плесневеют  книги  на  полках,  дом 
постепенно приходит в негодность, потому что у 
мистера Ремзи нет денег на его поддержание. Но 
все это вторично. Главное, что у этого людного 
обиталища есть душа, рожденная из частиц душ 
и  частиц  быта  людей,  населяющих  его,  из  их 
страстей,  духовных  борений,  мгновений  покоя, 
детского  смеха,  ночных  рыданий,  шума  волн, 
застольного  веселья,  вечерней  теплой  беседы 
супругов,  минут  их  поразительного  счастья  и 
тьмы одиночества» (стр.14).   В 
романе 
«На 
маяк»  образ  дома  поистине  дает  принципы 
психологической  интеграции,  позволяя  описа- 
тельной  психологии,  психоанализу,  феномено- 
логии  объединиться  в  органическое  целое. 
Такой оказывает данное, мы сказали бы «интим- 
ное»  внутреннее  пространство  на  своих  обита- 
телей,  условно  можно  назвать  «топоанализом» 
(от слова «topes» пространство).  
Рассматриваемый  в  различных  теорети- 
ческих  планах,  образ  дома  представляет  топо- 
графию  глубинной    сущности  героев  и  героинь 
В.Вульф.  Показывая  сложность  задачи  психо- 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
211
логию,  изучавшего  человеческую  душу  в  ее 
глубинных  пластах,  К.-Г.  Юнг  предлагает 
вниманию читателя следующее сравнение: «Нам 
предстоит  открыть  для  себя  некое  здание  и 
объяснить  его:  верхний  этап  был  возведен  в 
Х1Х веке, нижний относится к ХVI веку, а более 
тщательное  обследование  башню II столетия.  В 
подвале  замурованная  пещера-  в  верхних  слоях 
ее  пола  мы  открываем  кремневые  орудия,  а  в 
более  глубоких-  отпечатки  ледниковой  фауны. 
Примерно  так  можно  было  бы  изобразить 
структуру нашей души» (стр. 56-57). 
Конечно,  Юнг  понимает  несовершенство 
этого  сравнения.  Но  уже  судя  потому,  сколь 
естественно  развивается  оно  автором,  есть 
смысл взять дом в качестве инструмента анализа 
человеческой души. С эффективным и глубоким 
анализом  обитателей  дома,  используя  данный 
инструмент,  мы  сталкиваемся  в  романе  «На 
маяк».  Этот  инструмент  помогает  персонажам 
В.Вульф,  когда  они  погружаются  в  грезы  в 
своем простом жилище, когда пытаются найти в 
самих  себе  прочные  основания  пещеры.  Они 
считают,  что  башня  их  души  не  стерта 
бесследно с лица земли. В.Вульф считает, что не 
только то, что ее персонажи хранят в памяти, но 
даже и то, что или забыто, где-то «живет». Душа 
есть  жилище.  Бессознательное  персонажей 
В.Вульф имеет «местожительство». И когда они 
вспоминают  о  «домах»,  о  «комнатах»,  они 
учатся  «жить»  в  самих  себя - дом  как  бы 
интерьризуется,  становится  частицей  души.  С 
этой  точки  зрения,  очевидно,  что  образы  дома 
двойственно в романе «На маяк»: они обитают в 
ее персонажах так же, как они обитают в них.  
В  первой  части  книги,  которое  называется 
«Окно»,  взаимно  существуют,  Сталкиваются, 
противоборствуют  два  мира – женский  и 
мужской.  Женский  олицетворяет  миссис  Ремзи, 
которая  читает  у  окна  сказку  маленькому 
Джеймсу.  В  данной  ситуации  образ  окна 
превращается  в  символ  выхода  человека  в 
большой,  опасный  мир,  населенный  чудо- 
вищами.  Но  парадоксальном  образом  окно 
замыкает  маленький  мир  дома  в  самом  себе, 
превращая  его  во  внутреннее  пространство. 
Этот  мир  представляет  из  себя  средоточие  не 
только  физического,  но  и  душевного,  челове- 
ческого тепла. Здесь человек находит настоящий 
покой:  окно  придает  теплоту,  настоящий  уют 
этому внутреннему пространству. Мужской мир 
в  романе  «На  маяк»  существенно  отличается  в 
психологическом плане от мира женского. Этого 
связано  в  первую  очередь  с  характером, 
психическими  особенностями  самого  мистера 
Ремзи. Он самый динамичный персонаж во всем 
романе.  Мистер  Ремзи  в  постоянном  движении. 
Постоянное  нервное  напряженность,  недоволь- 
ство,  неукоренелость  не  только  в  уютном 
маленьком  мире,  и  именуемым  «домом»  и 
созданным руками нежно любящей жены, но и в 
большом  безграничном  мире  приводит  к  тому, 
что  он  постоянно  придирается  ко  всему,  не 
вмещается  в  своем  кабинете,  быстрыми, 
неравномерными  шагами  меряет  террасу. 
Данная  душевная  неуспокоенность    отражается 
на  всех  взаимоотношениях  мистера  Ремзи  с 
окружающими и в том числе с теми, которых он 
любит  больше жизни. Мистер Ремзи без причин 
оскорбляет  сына,  постоянно  придирается  к 
нему,  причиняет  ему  душевную  рану.  Глава 
семейства  большой  ученный,  находит  спо- 
койствие лишь в ученных разговорах со своими 
гостями.  Даже  уютный  дом  не  может  согреть 
холодный  мир  абстракций,  логических  по- 
строений,  нетерпимости  и  самоутверждения, 
которые характеризуют мистера Ремзи. 
Вторая  часть  романа  называется  «Время 
проходит».  В  ней  В.Вульф  пытается  сочетать 
пространство  и  время.  Она,  конечно,  пытается 
ставить  в  центре  повествования  образ  дома, 
который  всеми  доступными  и  недоступными 
средствами  и  способами,  главным  образом 
руками,  образом действия миссис Ремзи, сопро- 
тивляется разрушающему воздействию времени. 
Однако  тщетны  всякие  усилия:  читатель 
становится  свидетелем  как  физического,  так  и 
духовного  участия  и  разрушения  дома.  Осо- 
бенно это остро ощущается после смерти миссис 
Ремзи.  Гости  больше  не  приезжают  сюда  на 
лето;  оказывается  их  притягивали  сюда  не 
только  и  не  столько  умные,  но  абстрактные, 
лишенные  человеческого  тепла  беседа  мистера 
Ремзи,  а  в  гораздо  большей  степени  уют  дома, 
созданный руками миссис Ремзи.  
В  третьей  части  произведения,  озаглав- 
ленной «Маяк», появляется второй центр притя- 
жения  для  персонажей.  Теперь  психические 
свойства  героев  и  героинь  определяются 
внутренним  пространством  дома,  но  и  маяком, 
который,  который  олицетворяет  открытый  мир 
со  всеми  его  приключениями,  неожиданными 
притяжениями  судьбы.  В  отсутствии  миссис 
Ремзи  мистер  Ремзи  становится  своеобразным 
центром  всего  повествования;  именно  он  своей 
вечной  неудовлетворенностью,  обеспокоен- 
ностью  приводит  все    в  движение.  Символи- 
чески  данная  психологическая  черта  мистера 
Ремзи  находит  свое  воплощение  в  том,  что 
наконец  семейство  решает  посетить  маяк.  В 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
212
этом  акте  сочетаются  символически  духовная 
неподвижность  миссис  Ремзи  и  динамизм 
мистера  Ремзи.  Под  влиянием  динамизма 
мистера Ремзи и воспоминаний о миссис Ремзи 
один  из  главных  персонажей  Лили  Бриско 
заканчивает  полотно,  которое  никак  ей  раньше 
давалось.  
Таким образом, рассматривая все персонажи 
этого произведения мы убеждаемся, что ни одно 
общество не может существовать без духовного 
развития  женщины,  без  ее  вмешательства  в 
судьбу детей, без ее помощи мужу пусть и после 
смерти  она  остается  связующем  звеном  в 
романе.  В  творчестве  В.Вульф    женщина  часто 
уподобляется  дереву.  А  дерево,  как  известно 
является  символом  взаимосвязи «tree suggests 
pastoral tranquility and the interconnectedness of 
branches, or human minds».  
 
 
 
 
 
 
1. Forster E.-M.  A collection of critical essays, Cliffs,  
( N. Y.), 1966, p. 205. 
2.  Гениева  Е.  Правда  факта  и  правда  видения.  В  кн.: 
Вулф В.Избранное. М.: Худож. Лит., 1989, с. 6. 
3. Вулф В. Избранное. М.: Худож. Лит. , с. 408. 
4. Гениева Е. Цит. Статья. С. 7.   
5. Джемс У. Психология. М.: Педагогика, 1991, 58.   
6. Woolf  V. Beetween the acts, L. 1941, p. 432.  
7. Woolf V. At the Lighthouse, L. 1967, p. 12 
* * * 
This article is written about 2 different tendentious in the 
world literature which outlined at the end of XIX the beginning 
of XX centuries. Some of the writers tried to explore the inner 
world of each person, the others tried to seize the huge space- 
countries, continents. The first writers studied extensive 
problems of human, the seconds studied the intensive feelings 
in humans mind. One of the writers who explored the inner 
world of human mind was Virginia Wolf. She didn’t live very 
long, but her creation was multisided very much. In this context 
writer took up the problem of woman’s fate. Each of her works 
imbues with herself and through her own experience she tried 
to bare woman’s spirit. Brilliant example of this is the novel 
“At the Lighthouse”. 
 
 
 
 
А. Г. Нарозя 
 
ТРАГИКОМЕДИЯ МАРА БАЙДЖИЕВА «В СУББОТУ ВЕЧЕРОМ…». 
ПОЭТИКА ЖАНРА 
 
 
 
Мар  Байджиев – Народный  писатель  Кыр- 
гызстана,  отметивший  в  этом  году  своё 75-
летие.  Он  известен  как  писатель-билингв 
широкого  творческого  профиля:  драматург, 
прозаик,  сценарист,  режиссер,  переводчик. 
Лучшие  его  пьесы,  созданные  в 1960–1980-е 
годы («Дуэль», «Мы – мужчины», «Праздник  в 
каждом  доме», «Древняя  сказка», «В  субботу 
вечером…») получили  широкую  известность не 
только в театральных постановках, но и в теле- и 
киноэкранизациях.  Европейскую  и  мировую 
известность  ему  принесла  драма  «Дуэль», 
которая  была  переведена  на  тридцать  языков, 
вошла  в  репертуар  более  ста  театров, 
интерпретирована  в  оперном  и  балетном 
искусствах. 
Будучи  драматургом-новатором,  М.  Байджиев 
стал  автором  первой  в  киргизской  драматургии 
трагикомедии – «В  субботу  вечером…».  Соз- 
данная  в 1981 г.,  она  воспринималась  в  кон- 
тексте  трагикомических  произведений  много- 
национальной  советской  литературы:  русской 
(«Утиная  охота»  Александра  Вампилова, «Бо- 
жественная  комедия»  Исидора  Штока, «…За- 
быть  Герострата!»  Григория  Горина, «Про- 
 
 
должение  Дон-Жуана»  Эдварда  Радзинского), 
белорусской («Затюканный  апостол»  Андрея 
Макаёнка),  литовской («Любовь,  джаз  и  черт» 
Иозаса  Грушиса).  Тем  не  менее  трагикомедия 
М. Байджиева до сих пор не получила должного 
научного  осмысления  в  истории  киргизской 
драматургии.  Цель  нашей  статьи – восполнить 
этот пробел. 
Трагикомедия – сложнейший,  а  потому  до- 
статочно  редкий  жанр,  требующий  от  драма- 
турга  не  только  высокого  художественного 
мастерства,  но  и  понимания  глубинных  про- 
тиворечий  жизни,  философского  осмысления 
быта и бытия человека. 
Современная  трагикомедия  не  обладает 
четкими  жанровыми  признаками  и  характе- 
ризуется  главным  образом  трагикомическим 
эффектом,  достижение  которого  предполагает, 
что  драматург  видит  и  отражает  одни  и  те  же 
явления  действительности  одновременно  в 
трагическом  и  комическом  освещении. «Траги- 
комический  эффект», – по  утверждению  
И.А.  Рацкого,  автора  статьи  «Трагикомедия»  в 
«Литературном  энциклопедическом  словаре», – 
основан  на  несоответствии  героя  и  ситуации 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
213
(трагическая ситуация – комический герой, реже 
–  наоборот),  на  внутренней  нерешенности  кон- 
фликта  (сюжет  как  бы  предполагает  продол- 
жение действия); сочувствие одному персонажу 
часто  противоречит  сочувствию  другому,  автор 
же от конечного приговора воздерживается» [3, 
442]. 
Трагикомический  эффект  проявляется  во 
всех  структурных  элементах  трагикомедии:  в 
конфликте,  сюжете,  композиции,  в  образах-
характерах,  в  сценичности  и  т.  д.  Цель  нашей 
статьи – выявить  трагикомический  эффект  в 
пьесе  М.  Байджиева  «В  субботу  вечером…»  на 
уровне  характеров  и  обстоятельств – парной 
эстетической категории, выражающей диалекти- 
ческие  взаимоотношения  между  человеком  и 
обществом. 
В  пределах  творчества  конкретного  пи- 
сателя  характеры  и  обстоятельства  так  или 
иначе  обнаруживают  свою  типологическую 
родственность.  В  качестве  аргумента  приведем 
суждения  о  творчестве  М.  Байджиева,  принад- 
лежащие разным исследователям. 
«Мар  Байджиев,  видимо,  максималист, – 
заявил 
по 
этому 
поводу 
искусствовед  
Ю.С.  Рыбаков. – Его  сюжеты  и  конфликты  по- 
строены  на  столкновении  абсолютизированных 
понятий чести, совести, долга, любви, дружбы с 
малейшими  отклонениями  от  их  чистоты» [4, 
357–358].  Аналогичную  мысль  высказал  ли- 
тературовед  Е.К.  Озмитель: «С  самого  начала 
творческого  пути  М.  Байджиев <…> тяготеет  к 
изображению человека в предельных ситуациях, 
когда  особенно  ярко  проявляется  его  истинная 
социально-нравственная  сущность» [2, 138]. 
Критик  Г.Н.  Хлыпенко  конкретизировал  эти 
суждения  при  выявлении  авторской  концепции 
человека  в  творчестве  М.  Байджиева  следую- 
щим  образом: «Критерием,  мерилом <…> 
человеческих  качеств  (героев. – А.Н.)  является 
совесть,  т.  е.  чувство  нравственной  ответствен- 
ности  за  свое  поведение  перед  людьми,  об- 
ществом. <…> Нравственный  потенциал  героев 
находится  в  прямой  зависимости  от  совести, 
которая  может  быть  чистой  или  запятнанной, 
спокойной  или  тревожной.  И  самым  суровым 
приговором  для  человека  является  обвинение  в 
утрате им совести» [5]. 
Для адекватного понимания анализируемого 
произведения – пьесы  «В  субботу  вечером…» 
воспроизведем вкратце её содержание.  
В  доме  сельского  учителя  Куручбека 
Сумсарова  радостное  событие:  приехал  на 
каникулы  из  Москвы  сын-студент  Эсен,  да  не 
один,  а  с  невесткой-студенткой  Асель  родом  из 
Фрунзе.  Благословив  молодых,  родители  Эсена 
–  Куручбек  и  Сайраш – отправляются  к  роди- 
телям  Асель – Бопушу  и  Кукуш – в  качестве 
сватов,  где  попадают  в  непредвиденную 
ситуацию. Сначала им отказывают в сватовстве, 
а  затем,  после  примирения  и  согласия,  выдви- 
гают  требование  справить  «приличные»,  т.  е. 
затратные,  свадьбы  и  в  селе,  и  в  городе. 
Куручбек  против  воли  соглашается,  но  по 
приезду  домой  выясняет,  что  на  такую  свадьбу 
денег у него не хватит. Ситуацию «разруливает» 
Эсен:  продать  машину  Куручбека,  которую  тот 
получил  бесплатно  как  инвалид  войны,  и 
поставить  за  мзду  высокую  оценку  в  аттестат 
своему  племяннику.  Честный  и  принци- 
пиальный Куручбек, человек с чистой совестью, 
категорически  отказывается – и  тогда  Эсен 
бросает  ему  в  лицо  самое  страшное  обвинение: 
это  всё  оттого,  что  Куручбек  неродной  отец 
Эсена. В финале трагикомедии Куручбек уходит 
из  дома,  вслед  за  ним  уходит  и  Асель,  тоже 
человек  с  чистой  совестью,  а  жена  Куручбека 
Сайраш  и  его  тётушка  Батыш,  не  зная  об  этом, 
радостно  приглашают  на  свадьбу  в  субботу 
вечером весь зрительный зал. 
Как видим, в трагикомедии на первый план 
выступает  почти  водевильный  сюжет – свара 
родителей  жениха  и  невесты  по  поводу  того, 
как, где и с каким размахом проводить свадьбу. 
Автор  почти  снисходительно  взирает  на  своих 
героев,  но  в  глубине  лежит  проблема  не- 
шуточная.  Мать  невесты  Кукуш  не  может 
«отстать»  от  людей  и  настаивает  на  свадьбе  в 
городе: «А в аиле кто увидит нашу свадьбу?» [1, 
220].  Мать  жениха  Сайраш,  которую  свадьба 
вконец разорит, все же соглашается на нелепую 
пышность: «Иначе, что люди скажут?» [1, 220]. 
А  к  концу  сватовства  всё  зайдет  в  комический 
тупик:  обычаи  дали  трещину, «как  положено» 
никак  не  получается – и  тогда  звучит  фраза 
Кукуш,  которая  была  немыслима  в  начале 
сватовства: «Не  надо  никакой  свадьбы!  Пусть 
так забирают невесту!» [1, 222]. 
Однако  приготовления  к  свадьбе  требуют 
денег.  Вот  тут  и  проявляется  отношение  героев 
к  этой  проблеме.  Драматург  добивается  макси- 
мального  заострения  проблемы  путем  про- 
тивопоставления  нравственных  категорий,  в 
первую  очередь  совести,  с  малейшими  откло- 
нениями  от  них.  Школьный  учитель  Куручбек 
(«А  моя  совесть  что  скажет?!» [1, 209]) не 
желает  поступаться  своими  нравственными 
принципами,  тогда  как  его  сын  Эсен,  студент 
философского  факультета  столичного  вуза, 
делает это без малейшего зазрения совести. Это 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
214
еще  более  обостряет  драматургический  кон- 
фликт,  осложняя  водевильный  сюжет  трагедий- 
ной развязкой. 
На  наш  взгляд,  М.  Байджиев  достигает 
трагикомического  эффекта  прежде  всего  про- 
тиворечивостью 
изображаемых 
положений, 
ситуаций, в которые помещает своих героев. 
В  эпизоде  с  тетушкой  Батыш  Куручбек, 
отказываясь от взятки, достойно защищает свои 
нравственные  принципы,  но  получает  от 
оппонента  «достойную»  отповедь: «Ай-ай! 
Сайраш! Да он у тебя чокнулся, что ли? Чем он 
болел?», – восклицает  в  недоумении  Батыш, 
после  чего  адресуется  к  Куручбеку: – Ох,  боже 
мой,  кто  же  знал,  что  ты  совсем  больной. 
Слыхала, что ты болеешь, но не думала, что так. 
Псих  ненормальный!» [1, 208] – и  уходит  из 
гостей  с  пятирублевкой  на  лбу,  которую 
прилепил  ей  на  каску  Куручбек.  Комическая 
ситуация  осложняется  трагическим  восприя- 
тием, вызывая трагикомический эффект. 
В  финальном  диалоге  Куручбека  с  Эсеном 
сын  учит  отца  «умению  перекрашиваться», 
упрекая его в «выпадении» из действительности: 
«Эх, папочка! Вам уже за пятьдесят, а жизни не 
знаете! <…> И  среди  ворон  вы  как  белый 
лебедь. <…> Получается, что вся рота идет не в 
ногу,  один  вы – в  ногу.  А  еще  считаете  себя 
старым  солдатом», – на  что  Куручбек  печально 
отвечает: «Да, дорогой, в том-то все и дело, что 
я старый солдат» [1, 228 – 229]. В этом диалоге 
ощущается  и  печаль  самого  драматурга  по 
поводу  «старения»  таких  общечеловеческих 
понятий, как честь, совесть, долг. 
На  наш  взгляд,  разрешение  трагикоми- 
ческого  конфликта  в  пьесе  происходит  через 
образ  Асель,  которая  предстает  жертвой 
сложившихся  обстоятельств.  Она  любит  Эрика, 
счастлива с ним, но ее горячее сердце не желает 
мириться  с  холодной  рассудочностью  жениха: 
«Да,  он  красивый,  умный,  но  сердце  у  него – 
ледяное.  Я  боюсь.  Лучше  с  ним  расстаться 
сейчас, а потом… потом будет поздно» [1, 232]. 
Она,  как  отмечает  в  ремарке  Байджиев, 
«торопливо убегает» из дома. Следует отметить, 
что  у  Асель  есть  пример  для  подражания – 
Куручбек,  который  раньше  девушки  уходит  из  
 
 
 
 
 
дома: «На  свадьбе  надо  радоваться,  веселиться. 
А я не смогу притворяться» [1, 232], – объясняет 
он  свое  поведение  Асель.  В  этом  поступке – 
твердое  убеждение  драматурга  в  том,  что 
изменить свою жизнь никогда не поздно. 
Таким образом, в трагикомедии М. Байджиева 
основным  драматическим  противоречием  стало 
противоречие  должного  и  сущего.  Оно  носит 
ярко  выраженный  трагикомический  характер, 
ибо сущее, как правило, комически ничтожно, а 
должное, как правило, трагически недосягаемо. 
Трагикомедия  «В  субботу  вечером...» 
производит  впечатление  целостного  и  завер- 
шенного произведения. Позиции героев ясны, их 
нравственные  принципы  очерчены,  авторская 
концепция  ощущается  в  отношении  ко  всем 
героям  пьесы.  В  ней  рельефно  выступают 
противоречия, 
которые 
возникают, 
когда 
сталкиваются  люди,  по-разному  оценивающие 
предоставленные  им  возможности.  Потреби- 
тельская,  своекорыстная  энергия  одних  враж- 
дебна  созидательной  энергии  других.  Само- 
довольство  и  самоотверженность,  альтруизм  и 
эгоизм, низменное и возвышенное, нравственная 
чистота  и  нравственная  грязь  создают  острые 
коллизии  противоборства,  запечатлеть  которые 
стремился драматург. 
________________
 
1.  Байджиев М. В субботу вечером…: Трагикомедия 
в  трех  действиях / Пер.  Л.  Андриевич // Байджиев  М.  На 
сцене: [Сб. пьес]. – Бишкек: Фонд «Седеп», 2005. 
2.  Озмитель  Е.  К.  Современная  киргизская  драма // 
Озмитель Е. К. Зрелость национальной литературы. Дости- 
жения. Проблемы. Перспективы. – Фрунзе: Адабият, 1990. 
3.  Рацкий  И.  А.  Трагикомедия // Литературный  эн- 
циклопедический  словарь / Под  общ.  ред.  В.М.  Кожев- 
никова и П.А. Николаева. – М.: Сов. энциклопедия, 1987. 
4.  Рыбаков  Ю.  С.  Драматургия  Мара  Байджиева // 
Байджиев  М.  На  сцене: [Сб.  пьес]. – Бишкек:  Фонд  «Се- 
деп», 2005. 
5.  Хлыпенко Г. Быть человеком. // Вечерний Фрунзе. 
– 1980. – 8 сент. 
* * * 
Пьеса Мара Байджиева – первая трагикомедия в кир- 
гизской  драматургии.  В  статье  исследуется  поэтика  жанра 
на  уровне  характеров  и  обстоятельств – парной  эсте- 
тической  категории,  выражающей  диалектические  взаимо- 
отношения  между  человеком  и  обществом.  Конечный 
вывод:  в  анализируемой  трагикомедии  основным  драма- 
тическим противоречием является противоречие должного 
и сущего. 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
215
Г.  Өзбекова 
 
"АЙҚАП" ЖУРНАЛЫНДАҒЫ 
ƏДЕБИЕТ МƏСЕЛЕЛЕРІНІҢ КӨРІНІСІ 
 
 
"Айқап "журналы 1911 жылдың қаңтарынан 
бастап 1915 жылдың  сентябрь  айына  дейін 
Троицк қаласындағы "Энергия" баспаханасында 
қазақ тілінде тұрақты шығып тұрды. Бұл журнал 
халқымыздың  əлеуметтік,  саяси  өмірінде,  əде- 
биет  пен  мəдениетімізді  насихаттауда  айрықша 
роль  атқарды.  Араб  əрпімен  теріліп,  басында 
айына  бір  рет,  кейін  екі  рет  шығып  тұрған. 
Журналдың 
шығарушысы 
əрі 
редакторы 
М.Сералин  болды. "Айқап"  журналында  еліміз- 
дің  саяси-əлеуметтік,  мəдени  шаруашылық 
жағдайларынан  көптеген  мақалалар  жария- 
ланып,  басылым  сол  кездегі  көкейкесті  мəсе- 
лелерді  хал-қадірінше  көтеруге,  халыққа  та- 
ныстыруға  тырысты. "Айқап"  журналының 
бетінде  С.Сейфуллиннің  алғашқы  өлеңдері, 
Б.Майлиннің тұңғыш мақалалары басылды жəне 
С.Дөнентаевтың  бірнеше  өлеңдері  жарияланды. 
Сондай-ақ,  алғашқы  қазақ  əйелдерінен  тілшілік 
қызметке  тартылған  Тілеубай  қызы  Сақып- 
жамал,  Сейдалинова  Мəриям,  Өтеген  қызы 
Күлəйімнің мақалалары мен өлеңдері "Айқапта" 
алғаш  рет  жарық  көрді.  М.Сералин  журналдың 
1911  жылғы  январь  айында  шыққан  бірінші 
санында жарияланған мақаласында былай дейді: 
"Газет  пен  журналдың  халық  үшін  пайдалы 
екендігіне  бұл  заманда  шек  етуші  жоқ.  Ха- 
лықтың  қай  дəрежеде  алға  кеткендігі  халық 
арасына  таралған  газет-журнал  һəм  кітаптан 
білінеді.  Мен  де  талап  етіп,  осы  кішкене 
журналды  шығару  үшін  қаламға  жармастым. 
Жұртқа  атақ  шығарып,  білім  сату  үшін  емес, 
ағалар  мұны  көрген  соң  ойға  қалмас  па  деген 
ниетпен..." 
М.Сералиннің  публицистикалық  мақалала- 
рында  қазақтың  жазба  əдебиеті  мен  тілі  туралы 
көптеген  ой-пікірлері  үзбей  жарияланып  тұрды. 
1913-1914  жж. "Айқап  журналының  редакция- 
сында  хатшы  болып  істеген  С.Торайғыров  көп 
еңбек  сіңірді.  Бұл  оның  ақындық  талантының 
өрістеуіне,  журнал  бетінде  демократтық  ба- 
ғыттағы идеяны батыл айтуына жағдай жасады. 
С.Торайғыровтың  журналдың 1913 жылғы 
19-, 20-, 22-24 сандарында  басылған  "Қазақ 
тіліндегі  өлең  кітаптары  жайынан"  атты  сын 
мақаласының орны ерекше. Мақалада "Зарқұм", 
"Сал-сал" сияқты қисса-хикаяттар туралы батыл 
пікір  айтумен  қатар,  сол  кезде  басылған 
өлеңдерден  үзінділер  келтіріп,  олардың  тілінің  
 
 
нашарлығын  сынайды.  Ол  өз  мақаласында 
қисса,  ертегілердің  қазақ  əдебиетінен  алатын 
орнына тоқтала отырып, сол кезде жарық көрген 
өлең кітаптарын қатты сынға алады. Бұдан оның 
əдебиетке  орынды,  қатал  талаптар  қойғанын 
байқаймыз. 
Татар  жəне  қазақ  əдебиетінде  өзіндік  орны 
бар  Əкрам  Ғалымов  тілі,  əдебиеті,  мəдениеті 
ұқсас  екі  халыққа  бірдей  еңбек  сіңірген,  екі 
тілде  де  артында  əдеби  мұра  қалдырған,  аз 
өмірінде  көп  еңбектенген  ақын,  жазушы 
журналист еді. 1912 жылы Қазанда оның жастық 
жемістері  атты  өлеңдер  жинағы  жеке  кітап 
болып  басылып  шыққан  болатын.  Ə.Ғалымов 
"Айқап" журналының басқармасында хатшылық 
қызмет  атқара  жүріп  өлең,  əңгімелерін,  сол 
кезеңнің  көкейкесті,  маңызды  мəселелеріне  үн 
қосатын мақалаларын жариялаған. 
Ə.Ғалымов  "Айқап"  журналында  басылған 
"Өкініш"  деген  өлеңінде  өз  басынан  өткерген 
оқиғалардан мысалдар келтіреді. Журналдың 10-
санында  басылған  "Жұртқа  қайтіп  жағу  керек" 
деген  өлеңінде  ескі  мен  жаңаның  арасындағы 
қарама-қайшылық  пен  тартысты  дөп  басып, 
көрумен  бірге  феодалдық  салт-сана  мен  əдет-
ғұрыптың  жастарды  етектен  тартып,  алға 
бастырғысы келмейтінін ашып айтады. 
Журнал  бетінен  жаңа  бағытта  туа  бастаған, 
жаңа  арнамен  бет  алған  қазақ  əдебиеті  мен 
тіліне  қатысты  материалдармен  бірге  мəдениет, 
өнер  туралы  алғашқы  терең  мағыналы  мақа- 
лаларды  да  көруге  болады.  Журналдың 1915 
жылғы 5-санында  қазақтың  халықтың  театры 
туралы мақалада қазақ театр өнерінің тарихынан 
деректер  беріледі  жəне  Семей  қаласында  өткен 
əдеби-музыкалық  кештің  мазмұны  баяндалды. 
Ежелден  қазақ  халқының  сөз  сайысын,  шешен- 
дік  сөздерді,  ақындықты  əн  мен  күйді  жоғары 
бағалайтындығы  айтылады.  Ыбырай  Алтын- 
сарин, Абай Құнабаев сияқты дара тұлғалардың 
ұлттық  əдебиетіміз  бен  мəдениетіміздің  жан- 
дануына,  көркеюіне  үлкен  жаңалық  əкелгені, 
соның жалғасы ретінде қазақтың оқыған білімді 
жастарының  осы  сауық  кешінде  əн  айтып, 
күйтартқаны  да  сөз  болады. "Айқап"  журналы- 
ның 1915 жылғы 3-санында басылған "Музыка" 
атты  мақалада  мұсылман  халықтарының,  оның 
ішінде  арабтардың  музыканы  өте  жоғары  баға- 
лағаны,  музыкалық  аспаптарды  жетілдіріп, 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
216 
əртүрлі  аспаптарда  ойнайтындарға  сый-құрмет 
көрсететіндігі,  ерлермен  қатар  өнерлі  қыз-
келіншектердің де аспаптарда ойнайтыны күшті 
əсер айтылады. Музыкалық адам сезіміне күшті 
əсер ететінін айта келіп:"... ата-бабамыздан келе 
жатқан  бұл  домбыра  өнерінен  айырылсақ, 
арамыздан  жақсылап  шертіп,  əн  салушылар  да 
жоғалса,  ол  уақытта  қалған-құтқан  ойын-күлкі 
мəжілістерімізде  құлаққа  ұрған  танадай  болып 
қалмаймыз  ба?  Кейінгі  жастарымыз  ұмытып, 
бара-бара мүлдем жоғалып кетпес пе? Сол үшін 
қолыңнан  келетін  өнерпаз  мырзаларға  ескер- 
темін,  біздің  нотаға  келетін  қазақ  күйлерін, 
қазақша  əндерін  нотаға  салдырып  ала  алсақ 
жақсы  болар  еді",  -деп  мəселе  көтереді  мақала 
авторы - педагог  жазушы,  журналдың  негізгі 
тілшісі Мұхамедсəлім Кəшімов. 
20-ғасырдың  бас  кезінде  демократияшыл 
бағыттағы  ақын  жазушылардың  есейіп,  шығар- 
машылығының  қалыптасуында  "Айқап  жур- 
налының тигізген əсері мол болды. Осы журнал 
төңірегіне  қазақтың  демократияшыл  бағыттағы 
ақын-жазушылардың  көбірек  топтасуының  өзі 
кездейсоқ  жағдай  емес  еді.  Журнал  халық 
арасына  көп  тарады,  елдің  мұң-мұқтажына 
қолынан  келгенше  жауап  беруге  тырысты, 
мəдени  тілегін  қанағаттандыру  жолында  еңбек 
етті,  басқа  баспасөз  органдарымен  салыстыр- 
ғанда демократиялық идеяларды халық арасына 
тарту ісінде белгілі бір дəрежеде болса да дұрыс 
жұмыс атқарған журнал болды.  
"Айқап" журналы қазақ жеріне көп жаңалық 
əкелді. Соның  ішінде  əдебиеттің  əртүрлі жанры 
"Айқап" бетінде тұңғыш рет жариялана бастады. 
Бұрын  қазақ  əдебиетінде  тек  ертегі,  аңыз 
түрінде қара сөзбен баяндалатын əңгіменің енді 
тасқа басылып, оқылуы сол кез үшін күрделі де 
қызықты, ерекше құбылыс болды. 
"Айқап" (1911-1915) журналының  сын-
сынақты  дамытуда  өзіндік  орны  бар.  Мұндай 
материалдарды  ол 1912 жылғы 3 нөмірінен 
"Фельетон"  деген  айдармен  жариялай  бастады. 
1913  жылы  "Фельетон"  деп  өзінің  əдебиет 
бөлімін атады. 
Бұл  журналдың  прозалық  сықақтарының 
бірсыпыра өзіндік ерекшеліктері болды. Олар ең 
алдымен  шартты  түрде  жазылды.  Сыналған 
адамдардың  аты-жөні,  оқиғаның  болған  жері, 
мезгілі  ойдан  шығарылды.  Екіншіден,  журнал- 
дың  прозалық  сықақтарында  публицистикадан 
гөрі  беллетристикалық  баяндау  басым  болды. 
Үшіншіден, "Айқаптың"  прозалық  сатирасында 
пейзаж  мол  кездеседі.  Мұндай  ерекшеліктер  У. 
Ғұмаровтың "Екі молданың кеңесі", З.Ғайсиннің 
"Көрген  білген",  Бақытжан  Меңдібектің  "Қас- 
қабай  ауылынай  мен  досы  Александрдың  сөзі", 
Б.Майлиннің  "Болған  іс"  атты  сықақ  əңгіме- 
лерінде көбірек кездеседі. 
Айқаптың  прозалық  сатирасының  ішінде 
"Болыс  боламын"  деген  əңгіме  ерекше  назар 
аударады. Онда Абайдың атақты "Болыс болдым 
мінеки"  өлеңінің  мазмұн  идеясы  аңғарылады. 
Мұнда  да  біреудің  болыс  болудағы  айла-тəсілі, 
əуре-сараңы, шашқан шығыны сөз болады. 
Болыс  болушы  өзін  "болыс  бол"  деп 
азғырып  жүрген  ақсақалдардың  да  арам  ниет-
пиғылын  əшкерлей  кетеді. "Байқасам, – дейді 
ол, – баяғы  жақсы  болыс  іздеп,  ел  түзелсін  деп 
жүрген  жақсылар,  ақсақалдарымның  ойы 
ондағыдай  көрінбейді.  Бəлкім  қара  бұқараны 
бір-біріне  ұрыстырып,  жанжалдастырып,  пара 
жеп,  пұл  түсірмек  те,  қайдағы  қырық  жылғыны 
даулап,  берекесіз  жұмыс  қылмақ  та,  аңшының 
итіндей  болыстың  соңынан  жүріп,  ет  жеп, 
қымыз  ішпек".  Мұнда  да  Сəкен  Сейфуллиннің 
арамтамақтарды  сынаудағы  "аңшының  итіндей" 
деген теңеуді кездестіреміз. Яғни сол замандағы 
жағымпаздардың  бейнесі  осы  бір  теңеумен-ақ 
айқын суреттеледі. 
"Айқап"  өзіне  дейінгі  қазақтың  поэзиялық 
сатирасын  дамытты.  Сұлтанмахмұт  Торайғы- 
ровтың  "Қымыз",  Сəбит  Дөнентаевтың  "Заман 
кімдікі?", "Қазақтарға  қарап",  Əкрам  Галимов- 
тың "Жұртқа қалай жағу керек" сияқты көптеген 
сықақ өлеңдер жарық көрген. 
Журналдың бірқатар өлең сықақтары Абай- 
ға  үн  қосады.  Дара  ақын  ашына  сынаған 
міндерді  жұрт  алдына  қайта  алып  шығады. 
Мысалы,  қазақ  қауымындағы  Абай  сынаған 
жікшілдік,  жақ-жақ  болып  билікке  таласушы- 
лық,  еңбексіздік,  еріншектік  сияқты  ұнамсыз 
қылықтар  сынға  алынады.  Журналдың  бір  топ 
өлеңдерінде  де  сол  тұста  жиі  күн  тəртібіне 
қойылатын  əйел  теңсіздігі  мен  осы  мəселе 
төңірегіндегі қылмысты қылықтар сықақталған. 
Ғабдолла  Ғалымжановтың  "Түп-түгел  кем- 
шіліктің бəрі бізде" атты өлеңінде: 
Дос жылап, дұшпан күлер хал да бізде, 
Борышқа жетпейтұғын мал да бізде. 
Төртінші тоқалдыққа қыз табылса, 
Алпыста  оны  алатын  шал  да  бізде,
 - деп  қазақ 
ішіндегі  басты  індет - шалдардың  арсыздығын 
ашына  айтады.  Қазақ  қыздарына  көрсетілген  əр 
алуан  қорлық,  тəуелсіздікті  сынауда  журнал 
жұмбақ жанрын да пайдаланған. 
Онда: 
Бір адам есек мінген базар барған, 
Есекке жегемін деп арба алған. 
Бағасы без жүз сомдық арғымақты, 
Есекке бес теңгелік парлап алған. 
Жəне бір аққу көрдім түсі аппақ, 
Бұ да тұр қан базардың ортасында, 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
217
Білмеймін қосақтаған қай ақымақ?!
 –  
деп  жұмбақтайды.  Жас  сұлуды  арғымаққа,  ақ- 
қуға  балап  дəріптесе,  оларды  дүниеге  сатып 
алып,  айырбасқа  салып  отырған  күйеусымақ- 
тарды  құнсыз  есекке,  жапалаққа  теңеп  жер- 
лейді. 
Қазақтың  тілмарлық,  тапқырлық  негізінде 
туған  бұл  күлдіргі  аңыз-əңгімелер  – халықтың 
ақыл-ой парасатының, даналығының айғағы. 
Халық  
"Айқап"  сатиралық  шығармалар  аударумен 
де  айналысты.  Белгілі  ағартушылардың  ғана 
емес,  басқа  тапкерлердің  де  аударған  сықақ- 
тарын  жарыққа  шығарып  отырды.  Журналдағы 
аудармаларды  зерттеген  ғалым  З.Тұрарбеков 
онда қазақ арасындағы келелі мəселелер ерекше 
орын  алғандығын, "аударма  шығармалар  жəне 
қазақ  тіліне  аударудың  ғылымдық  жəне  прак- 
тикалық  мəселелері  туралы"  жазылғандығына 
тоқталып өткен [1]. 
Журнал  қазақ  сахарасына  тəн  мінездерді, 
ортақ  кемшіліктерді  сынайтын  туындыларды 
таңдап  аударуды  мақсат  еткен.  Журналдағы 
сықақтардың 
көркемдік 
шеберлігі 
сатира 
жанрының талаптарынан біраз ауытқығанмен де 
оларда  сынның,  мысқылдың  белгілері  бар. 
Т.Қожакеев өзінің 1969 жылғы "Қазақ əдебиеті" 
газетіне    шыққан  "Айқап"  журналындағы  сын-
сықақ  деген  мақаласында: "Айқап  журналы  
 
 
 
 
 
 
қалдырған  сықақ  мұраның  көркемдік,  шеберлік 
дəрежесі ала-құла. Журнал өмірінің қысқалығы, 
дау-дамайдың  көп  болуы,  сол  кездегі  əдебиет, 
мəдениетіміздің  жалпы  деңгейінің  төмендігі 
онда  жарияланған  сатираның  сапасына  да  əсер 
етпей қоймады", - деп жазды [2]. 
"Айқап" журналында қазақтың өткен кездегі 
жəне 20-ғасырдың  басындағы  қоғамдық  саяси 
өмірінің  мəселелері,  мəдениет  жəне  əдебиет 
жайында,  халық  ағарту  жұмысы  мен  тілінің 
дамуы  жайында,  қазақ  əйелінің  теңдігі  т.б. 
жайында  жазылуы.  Жалпы  "Айқап"  журналы- 
ның  қазақ  қоғамының,  соның  ішінде  қазақ 
əдебиетінің тарихынан алатын орны ерекше. 
"Айқап"  журналы  халқымыздың  бүкіл  тір- 
шілік  болмысын,  экономикалық,  əлеуметтік 
жəне  саяси  жағдайын,  əдебиеті  мен  мəдениетін, 
өнері  мен  білімін  жетілдіруді  жан-жақты  жазу- 
мен  бірге,  осы  бағытта  үлкен  түсіндірушілік, 
насихат жұмыстарын жүргізді, қазақ қоғамының 
ілгері дамуына зор үлес қосты. 
_________________ 
1.  Тұрарбеков  З.  Əдебиеттер  достығының  дəнекері.  
- Алматы: Қазақстан, 1977; 
2.  Қожакеев  Т. "Айқап  журналындағы"  сын-сықақ // 
Қазақ əдебиеті, 1969, 15 шілде. 
 
* * * 
В  статье  рассматриваются  вопросы  литературы  в 
журнале «Айқап» (1911-1915 гг.) 
 
 
 
 
 
Ө. Оралбаев 
 
ҚАЗАҚ ӨЛЕҢІНДЕГІ ДƏСТҮР САБАҚТАСТЫҒЫ ЖƏНЕ  
БҮГІНГІ ЗАМАН ТЫНЫСЫ 
 
 
Қазақ  өлеңінің  сан  ғасырлық  тарихында 
үзілмей  келе  жатқан  дəстүр –  замана  тынысын 
кең  ауқымда  көрсету,  дəуір  тудырған  оқиғалар 
мен  өзгерістерді  айту,  бейнелілік  пен  көр- 
кемдіктің  ара  жігі  ажырамас  бірлігі,  ерлік  пен 
өрліктің,  батырлық  пен  батылдықтың  буындас 
жүйесі  замана  сынынан  сүрінбей  өтіп,  біздің 
уақытымызға  өзінің  бар-болмысын  барынша 
сақтай  жетті. «Қобыланды  батыр»  бастаған 
батырлар  галереясы  Алпамыспен  астасып,  Ер 
Тарғын  мен  Қамбарға,  Қарасай-Қази  мен  Орақ-
Мамайға,  Қырымның  қырық  батырына,  одан 
қала  берді,  ерлік  пен  махаббаттың  телқоңыр 
туындылары  Қозы  Көрпеш  пен  Баян  Сұлуға,  
 
 
Қыз  Жібек  пен  Төлегенге,  олардан  кейін  туған 
ғашықтық  дастандар  мен  лиро-эпостық  жыр- 
ларға көшті. 
Он  бесінші – он  сегізінші  ғасырларға  тізгін 
үзбей  жеткен    қазақтың  қаһарман  да  көшелі 
жырлары одан кейінгі замандарда Қазтуған мен 
Асан  Қайғыға,  Досмамбет  пен  Шалкиізге, 
Жиембет  пен  Марғасқаға,  Ақтамберді  мен 
Тəтіқараға,  Үмбетей  мен  Бұқарға,  одан  берідегі 
ақындар  көшіне  жетіп,  ғасырдан-ғасырға  озып, 
қазақ  жырын  биік  қияларға  əлі  жетелеп  келеді. 
Көңілі таза көшпенділер поэзиясы ортағасырлық 
жыраулық поэзияның ең озық үлгілері болды.  
Осы  кезеңдегі  ақындардың  сөз  саптауы, 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
218
жыр  төгуі  батырлық  пен  жыраулықтың  өзара 
тіндес рухынан болса, одан кейінгі ақындардың, 
Шал,  Көтеш,  т.б.  жырлары  жаңа  ырғақ,  қара 
өлең  стиліндегі  кəнігі  жырларға  келіп  иек 
артады. «Қазақ  даласындағы  азаттықшыл  ақыл-
ойдың  бас  сардарларының  санатында  айбынды 
ақын  Махамбет  алдымен  ауызға  ілінеді.  Оның 
жан-жүректі түгел баурап алатын өжет те өктем 
жырлары  əлі  күнге  дейін  сай-сүйегіңді  сыр- 
қыратар  бостандық  дұғасындай  пəрменді  есті- 
леді.  Олар  күні  кешеге  дейін  бізді  Елдікке, 
Теңдікке,  Бостандыққа  шақырып  келсе,  енді 
соларды  мəңгілік  баянды  ететін  Бірлікке, 
өркениеттік  Өрелілік  пен  рухани  Кемелдікке 
шақырады»  деп  жазды  белгілі  жазушы  Əбіш 
Кекілбаев.  («Шандоз», «Атырау-баспа», 2003 
жыл, 367-бет). 
Осы  арман  мен  мақсат  бүгінгі  күнде  дейін 
қазақ  сөз  өнеріне  мəңгілік  мұрат,  өлмес  дəстүр 
болып  жетті.  Өзінің  кемел  туындыларымен 
кеңес  əдебиетінің  алдыңғы  қатарында  болған 
қазақ  поэзиясы  қай  кезеңде  де  ата-баба  ар- 
манының аңсарын бір сəтке де ұмытқан жоқ.  
Оны  замана  көштерінде  толқын-толқын 
болып  келген  əр  кезеңдегі  поэзиялық  көрнекті 
шығармалардан  жазбай  көреміз. «Қазақ  лири- 
касында  үлкен  көркемдік  жаңалық  ашып,  соны 
əсемдік  арналарды  негіздеп,  əсіресе  Еуропа, 
орыс  əдебиетіндегі  ізденістерді,  бағыттарды 
ұлттық  топыраққа  батыл  да  еркін  ендірген 
Мағжан  эпикалық  жанрда  поэманың  ықшам 
формаларын  қалыптастырды»  деп  жазады 
академик  Рымғали  Нұрғали. (Рымғали  Нұрғали. 
«Əуезов  жəне  алаш»,  А, «Санат»  баспасы, 1997 
жыл, 102- бет).  
«Қазіргі  қазақ  поэзиясына  оқыған,  білімді 
ақындар  келе  бастады»  деген  пікір  туған  кезең- 
нен  бастап,  қазақ  поэзиясы  түр,  мазмұн, 
тақырып,  идея  мен  ой  жағынан  биік  белеске 
көтеріле  бастады.  Жалпы,  қазақ  поэзиясының 
бүгінгі  шыққан  асқары  ТМД  елдері  əдебиетінің 
алдыңғы  қатардағы  авангарды  десек,  артық 
айтқандық  емес.  Қазақ  поэзиясы – осылайша 
мəңгілік мектеп қалыптастырған поэзия. 
Қазіргі  қазақ  поэзиясының  көрнекті  өкіл- 
дерінің  қай-қайсысы  да  осы  мектептен  өсіп 
шықты.  Осы  мектептің  тарихи  сабағын  алды, 
үйренді, үлгі алды. Тек  қана  үйреніп, үлгі алып 
қойған  жоқ,  бұрынғы  бар  мектепті  одан  əрі 
тақырыптық-мазмұндық, көркемдік-идеялық жа- 
ғынан барынша кемелдендірді. «Көркем əдебиет 
-  өмір  оқулығы»  деген  Чернышевский  анық- 
тамасы  осы  ойға  дөп  келеді.  Өйткені,  əдебиет 
адамның  ақыл-ойын  түзейді,  қалыптастырады, 
адамға  өмірдің  сан-қилы  бояуы  мен  реңін 
түсіндіреді,  сол  арқылы  адамды  жақсыға, 
жаңаға,  асыл  мұраттарға  үндейді.  Сол  себепті 
де,  əр  ақын  өз  оқырманының  ұстазы,  тəлімгері, 
қажет  болатын  болса,  шынайы  досы,  шыншыл 
жолдасы.  «Жазушы мен сыншы халықтың эсте- 
тикалық  талғамын  арттыруда  бірдей  жауапты» 
деп  академик,  сыншы  Серік  Қирабаев  жазған- 
дай, көркемсөз иесі көңілдегі көрікті ойын көпке 
жеткізуде  ешқашан  жауапкершілік  сезімін  тө- 
мендетпеуі  тиіс. (Серік  Қирабаев, «Уақыт  жəне 
қаламгер»,  əдеби  жинақ, «Биік  талаптар»  ма- 
қаласы, А, «Жазушы», 1973 жыл, 82-бет).  
Бүгінгі  қазақ  поэзиясының  қай  өкілі  жөнін- 
де  де  əңгіме  қозғағанда,  жалпы  қазақ  өлеңінің 
арғы  дəуірден  бастау  алатын  көне  соқпағы  мен 
сартап  сүрлеуін  шолу  ретінде  болса  да  еске 
түсіру – қазақ  жырының  мəңгілік  қуаты  мен 
құнарының қайдан шығып, қалай жеткенін аз да 
болса  еске  түсіру.  Қай  заманда  да  қаламгердің 
халық  алдындағы,  өз  уақыты  алдындағы  үлкен 
жауапкершілігін  сезінуі  қажеттігін  еске  салу. 
«Қолына  қалам  ұстаған  зиялы  қауым  М.Əуезов 
шығармашылығынан нəр алып, Мұхаңдай халқы 
мен  Отаны  алдындағы  жауапкершіліктен  тай- 
мауы  тиіс,  өз  елі  мен  халқының  болашағы- 
на  қызмет  істеуі  керек»  дейді  Елбасымыз 
Нұрсұлтан  Назарбаев. (Нұрсұлтан  Назарбаев. 
«Қалың  елім,  қазағым»,  Алматы, «Өнер», 1998 
жыл, 278-бет).   
60-шы  жылдардың  басында,  əдеби-мəдени 
тарихымызда  «жылымық»  кезеңдер  деген  атау- 
мен енген  тұста қазақ  əдебиетіне,  соның ішінде 
қазақ  поэзиясына  бір  шоғыр  аса  талантты  тол- 
қын келіп қосылды. 
Ақын  жəне  заман.  Ақын  жəне  ақиқат. 
Осынау  телқоңыр терең  ұғымдардың  астарында 
көп  сыр,  көшелі  пайым  жатыр.  Оны  оқырман 
өлеңдерден  тапса,  ғылыми  сараптамада  ол 
жетістіктер  қаламгердің  болмысы  мен  бітімін, 
оның  өлең  көкжиегіндегі  өзіндік  орнын  бағам- 
дау мақсат болады. 
 
Біздер, қалқам, өлең атты елденбіз, 
Жауыннанбыз… 
Қайғыданбыз… 
Желденбіз… 
Мəңгіліктің үрлеп мəңгі майданын, 
Ғасырлардың қойнауынан келгенбіз. 
 
Жүрегімен күндіз-түні от өрген, 
Кермекті артық көретұғын шекерден. 
Қалқам, біздер өлең атты елденбіз, 
Ақындықтың ауыр жүгін көтерген. 
 
Нұрлан Оразалин  бұл жырын 1991 жылдың 
шілдесінде  жазған.  Осы  өлеңді  зер  салып, 
зерделеп қарасақ, сөз басында біршама айтылған 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
219
ақындық  тарих  пен  ақындық  эстафета  туралы 
авторлық  аннотация  бар.  Ақын  бүгінгі  күн 
мінбесінен  сөз  алып  тұрып,  мойнындағы 
азаматтықтың  ауыр  жүгін  жауапкершілікпен 
көтеріп  келе  жатқанын  терең  сезінген  сеніммен 
серт  сөйлеп  тұр.  Бұл  қаламгердің  қарабайыр 
ұраны да, желге шығарған жыр-əні де емес, бұл 
ақындық  азап  пен  тозаққа,  жауапкершілік  пен 
міндетке пейіл берген, пейіл беріп қана қоймай, 
өлең атты қасиетті өнердің қыр-сырын қапысыз 
сезінген,  ұзақ  жылдар  бойы  əр  сəтті  теңеу, 
салиқалы  ой  үшін  маңдай  терін  сыпырған 
сарабдал ақынның шын сөзі. 
Жалында! 
Көз ілеспес көк беренім, 
Жалынсыз бықсығанды жек көремін. 
Озсам да… озбасам да… 
Дəл осылай 
Мен қалған өмірімді өткеремін, -  
деген  ақынның  алғаусыз  сырына  қапысыз 
сенесің. (Нұрлан  Оразалин. «Қоздағы  шоқ», 
Алматы, «Атамұра», 2008 жыл, 151- бет). Ақын 
Нұрлан  Оразалин  əдебиетке  өзінің  сыршыл  да 
сезімтал  даусымен  келген  қаламгер.  Оның 
алғашқы  өлеңдері,  Университет  қабырғасында 
жазылған  жырлары  өзінің  ішкі  əуез,  сырнайдай 
сыршыл  сазымен  сол  кездің  өзінде-ақ  өз 
оқырмандарына жаңылмай жеткен болатын.  
Уақыт,  заман  алдындағы  ақындық  жауап- 
кершілікті  терең  сезіну  сол  ақынды  қайраткер 
тұлғаға  айналдырады.  Бірақ  оған  əуел  бастан 
ақындық азаматтық болмыс іргетас болуы шарт. 
Жоғарыда  үзінді  келтірілген  жыр  екінші  сөзбен 
айтқанда  ақындық  серт  пен  ақындық  анттың 
поэтикалық тұрғыда көрінуінің бір түрі. Қандай 
ақын болса да өнер жолын бастарда бата алады, 
өзіне серт беріп, жүрер жолын айқындап алады. 
Бұл  қазақ  поэзиясында  ғана  емес,  жалпы- 
адамзаттық  қадам.  Тіпті  жалпы  өнер  атаулығы 
тəн қадам. 
Осы тұрғыдан келгенде біздің əдеби зерттеу 
еңбектің  негізгі  нысанасы  болған  келесі  кезек- 
тегі үш ақын – Марфуға Айтқожаның, Темірхан 
Медетбектің 
жəне 
Күлəш 
Ахметованың 
шығармашылығы  өзінің  азаматтық,  қаламгерлік 
болмыс-бітімі,  перзенттік  позициясы  жағынан 
үлкен жүк көтеріп келе жатқан еңбектер. 
Көрінген қарапайым жайшылықта, 
Бұл өмір, 
Толы екен ғой қайшылыққа.. 
Келемін əлі күнге ажыратпай, 
Қадірім асқандығын қайсы жұртқа?,
  
деп  Марфуға  Айтқожа  уақыт  алдындағы 
ақындық  жауапкершілік  сезімін  екіұдай  көңіл 
күйге  орап  жеткізеді  өзінің  «Жапырақтар 
жауғанда»  атты  жыр  жинағында. «Қадірім 
асқандығын  қайсы  жұртқа»  деп  айту  үшін 
ақындық лайықты қолтаңба керек. Əйтпесе, құр 
бəлсіну мен ділмарсу неге қажет? Айтқожа ақын 
жұрт  көкейіндегі  осы  кепті  үлкен  ақындық 
сезімталдықпен  сезіне  біледі,  ой  көзімен  көре 
біледі. Бұл ақындық сергектік. 
Темірхан  Медетбекті  тыңдап  көрсек, «Көк 
түріктер  сарыны»  жинағында  ол  былай  деп  үн 
қатады: 
Ғасырлардың түбінен 
Бостандығымды іздеп шықтым. 
...Темір етігім 
Теңгедей болды, 
Темір таяғым  
Тебендей болды, 
Мен оған зорға жеттім, - 
деп  азаттықтың  бағысы  мен  қадірін  жеріне 
жеткізе  айтады.  Халықтық  сарын  мен  бүгінгі 
уақыттың  тынысын  біте  қайнастырып,  тəуел- 
сіздіктің  туын  жықпаудың  жауапкершілігін 
оқырман  есіне  салады.  Бұл  азаматтық  айқын 
жыр,  айқын  сыр.  Мұндай  жырлардың  үні  де 
ашық, əуені ажарлы. 
Дүниеде мұң ғана, мұңнан да ауыр, 
Мұңайғанда жол таппай тұрған бауыр. 
Кегі кеткен далама 
Келдің бе есен, 
Тарихи əділетті туған дəуір!  
деп  патетикалық  екпінмен  жырлайды  Күлəш 
Ахметова  өзінің  «Құт»  атты  жыр  кітабында. 
Қазақ  елінің  жаңа  дəуіріне  осындай  жігерлі  де 
шуақты, жайсаң да қуатты жырлар керек. 
«Біздің  заманымыз - өткен  заманның  ба- 
ласы, келер заманның атасы» деп ұлт кемеңгері 
Ахмет  Байтұрсынов  айтқандай,  ақын  қай 
кезеңде  де  өз  заманының  кескін-келбетін  сом- 
дайды.  Ал  ол  шығармаларында  қалай  көрінеді, 
оқырманын  қалай  иландырып,  сендіреді  ол  да 
ақынның қалам күшіне, ақындық диапазонының 
тарлығы  мен  кеңдігіне,  көңіл  көзі  мен  сенім 
саңлауының айқындығы мен ашықтығына сын. 
Поэзияның күші мен құдыреті де осында, ол 
өмірге  құштарлық,  ғашық  болу.  Өмірдің  мəні 
мен  мазмұнын  тереңнен  түсінуге,  байыптап 
түйсінуге,  барлап  сүйсінуге  негізделген.  Ақын- 
ның  заман  алдындағы,  қоғам  алдындағы,  керек 
десеңіз  өзінің  ар-ұжданы  алдындағы  жауап- 
кершілігі  мен  міндеті  оның  ақындық  көркемдік 
қуаты мен ақындық шеберлігіне тікелей тəуелді. 
Сондықтан  да  жалпы  оқырман  қауым,  немесе 
əдеби  орта  шартты  түрде  ақындарды  «жақсы 
ақын», «нашар  ақын»  не  болмаса  таланты, 
талантсыз ақын деп бөліп жатады. Ақынды жас 
ақын, қарт ақын деп бөлу де тым шартты. Ақын 
сезімге  келгенде  қашанда жас, көңілге  келгенде 
қашанда ояу, ақыл-ойға келгенде əрқашан қарт-
қария. Өйткені ол адам жанының бағбаны, адам 
көңілінің  айнасы,  уақыт  жанының  ыстық-

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
220
суығын,  ауа  райын  көрсетіп  тұратын  баға-
барометрі. 
«Асылы,  лирикалық  шығарма  ақынның 
көңіл күйіне құрылады дегенбіз; ақын онда өзін, 
өз  сезімі  мен  сырын  жырға  айналдырады,  өзі 
туралы  сөйлейді.  Ал, «ұлы  ақын  өзі  туралы, 
өзінің  жеке  «мені»  туралы  айтса,  ол – жалпы 
көпшілік  туралы – бүкіл  Адам  баласы  туралы 
айтқаны;  өйткені  оның  тұлғасында  жалпы  
Адам  баласына  тəн  қасиеттің  бəрі  бар»  деп  
В. Белинский жазғандай, (В. Белинский, шығар- 
малары, А, «Жазушы», 1987 жыл, 37-бет). ақын 
өзінің  басындағы  мұң  мен  сырды  айтып  отыр- 
ғандай көрінгенмен, ол мұң мен сыр оқырманға 
да  жат  емес,  тіпті  кейде  оның  ішкі  жан  дү- 
ниесімен  тереңнен  қабысып,  алыстан  табысып, 
ақын мен оқырман арасындағы рухани байланыс 
телепатиялық байланысқа жетеді. 
Демек,  жоғарыда  аттары  аталып,  шығар- 
маларынан  үзінділер  келтірген  ақындар - өз  
 
 
 
 
 
заманының  болмыс-бітімін  шынайы  зерделеген, 
дəуір  тынысын  өзіндік  тақырыптық-көркемдік 
шеберлікпен  көрсеткен  қазақ  поэзиясының 
көрнекті өкілдері. 
_________________
 
1.  Нұрсұлтан  Назарбаев. «Қалың  елім,  қазағым», 
Алматы, «Өнер», 1998 жыл, 278-бет. 
2.  Нұрлан  Оразалин. «Таңдамалы  үш  томдық 
туындылар», Алматы, «Жазушы», 2006 жыл. 
3.  Марфуға  Айтқожа. «Жапырақтар  жауғанда», 
Алматы, «Елорда», 2002 жыл, 247- бет. 
4.  Темірхан  Медетбек. «Көк  түріктер  сарыны», 
Алматы, «Жазушы», 2007 жыл, 62-бет. 
5.  Күлəш  Ахметова. «Құт»,  Алматы, «Дəуір», 2005 
жыл, 9-бет. 
6.  Əбіш  Кекілбаев. «Шандоз»,  Атырау, «Атырау-
баспа», 2003 жыл, 367-бет. 
7.  Серік  Қирабаев. «Уақыт  жəне  қаламгер»,  əдеби 
жинақ, Алматы, «Жазушы», 1973 жыл, 82-бет 
8.  В.  Белинский. «Шығармалары»,  қазақ  тілінде, 
Алматы, «Жазушы», 1987 жыл, 37-бет. 
9.  Рымғали  Нұрғали. «Əуезов  жəне  алаш»,  Алматы, 
«Санат», 1997 жыл, 102-бет. 
 
 
 
 
 
Яшар  Худжетулла оглы Рзаев 
 
РЕВОЛЮЦИЯ И РЕВОЛЮЦИОНЕРЫ В 
АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ РОМАНЕ (1930-1955 гг.) 
 
 
В 1930-1950 гг.  во  время  формирования  по 
определенной  схеме  литературного  метода 
социалистического  реализма  как  в  русской,  так 
и  в  азербайджанской  литературе  тема  литера- 
турных произведений была в основном связана с 
революционными  событиями  и  производством. 
В  романах  в  особенности  была  сильна 
тенденция,  стремление  отражать  мощь,  силу, 
пафос  революции,  ход  гражданской  войны, 
трудности  и  победу  коллективизации  на  селе, 
создание  портретов  «несгибаемых»  предста- 
вителей  рабочего  класса.  В  произведениях 
великого  мастера  романа  М.С.Ордубади,  в 
романах  «Шамо» (С.Рагимов), «Воскресший 
человек», «Манифест молодого человека» (Мир 
Джалал), «Мир  рушится» (Абульгасан) «Поло- 
водье», «Утро» (М.Гусейн), «Араз» (А.Шаик), 
«Нина» (С.Рахман)  и  др.  делалась  попытка 
выполнить эту задачу на уровне идеологических 
требований.  Эти  романы,  прежде  всего,  при- 
влекают 
внимание 
художественно-эстети- 
ческими  особенностями,  воспроизведением, 
отражением  национальной  действительности, 
живых 
картин 
жизни, 
народного 
быта,  
 
 
отдельными  запоминающимися  образами.  На- 
ряду с этим, стоит отметить и то, что если в это 
время  в  русской  литературе  были  такие  мону- 
ментальные  литературные  образцы  как  «Тихий 
Дон» (М.Шолохов), «Хождение  по  мукам» 
(А.Толстой), азербайджанским романам не дове- 
лось раскрыть философии и суть революции.  
Ещё  в 20-е  годы  в  азербайджанской  лите- 
ратуре  в  этом  направлении  шли  серьезные 
поиски,  перебирались  факты,  но  изложение 
темы,  нужным  образом  не  находило  своего 
литературного решения. Азербайджанское лите- 
ратуроведение  советского  периода  считало  что, 
«славный  и  трудный  путь»  проделанный  про- 
летариатом,  который  является  самым  револю- 
ционным и боевым классом до тридцатых годов, 
на должном уровне не был отражен, в эпическом 
плане.  Путь  его  (пролетариата-Я.Р.)  формиро- 
вания,  влияние  революции 1905-1907-годов  на 
освободительное  движение  народов  Востока, 
постепенное  превращение  пролетариата  в  мощ- 
ную силу, Октябрьская революция и Апрельская 
(1920) «революция»,  гражданская  война,  на- 
родное  движение  против  внешних  захватчиков, 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
221
правление  буржуазии  и  землевладельцев  ждало 
своего  реалистического  решения  в  литературе. 
Эти  темы,  начиная  с 30-ых  годов,  начали 
разрабатываться, особенно в романах. 
В  тридцатые  годы  в  реализме  начал  прояв- 
ляться  излишний  монументализм.  Этими  по- 
пытками  мы  уже  встречаемся  в  наших  первых 
романах – «Тайный Баку» и «Воюющий город», 
«Половодье»  М.Гусейна, «Мир  рушится» 
Абульгасана.  Но  если  в  этих  произведениях 
отдельные  картины  жизни  и  нашли  свое  худо- 
жественное отражение, образы, и в особенности 
главные герои были неполными. 
Героями  произведений  написанных  на 
революционную  тему  были  коммунистами, 
комсомольцами  и  естественно,  что  эти  образы 
олицетворяли  коммунистическую  идеологию. 
Идеологическая  доктрина  была  такой: «герой 
обязательно  должен  был  быть  «положитель- 
ным»  типом  человека,  освобожденного  от  вну- 
тренних  человеческих  противоречий.  Отрица- 
тельные  обязательно  должны  были  представ- 
лены  негативно,  мерзко,  антиподами,  как 
чуждым  посторонним  элементом  общества. 
Конфликт  должен  был  выделяться  своей  на- 
пряженностью.  Советское  общество,  сущест- 
вующая действительность не должна была быть 
объектом  критики,  советский  образ  жизни 
должен  был  представлен  светлым  и  опти- 
мистичным, для примера будущим поколениям» 
(4, 28-29). 
Требования  к  положительным  героям  в 
художественных  произведениях  были  опреде- 
лены  в  рамках  концепции  социалистического 
реализма:  общественная  активность  советского 
человека,  боевые  качества,  высокий  интерна- 
ционализм,  верность  идеалам  коммунизма, 
глубокая любовь к коллективу… 
Критики  советского  периода,  в  пределах 
понятия социалистического реализма, с  «убеди- 
тельностью»  уделяли  преимущественное  вни- 
мание  раскрытию,  анализу  образа  героя,  его 
формированию  в  вышеуказанных  ситуациях. 
Литературная критика требовала создания мону- 
ментальных  образов  человека.  Блистательность 
образов критики видели в их монументальности. 
Правда,  они  при  этом  отмечали  ту  роль, 
которую играли психологизм  и сентиментализм 
в  развитии  жанра  романа.  Наряду  с  этим,  в 
большинстве  новых  романов  события,  а  иногда 
событийность 
занимало 
преимущественное 
положение.  
В  своих  романах  С.Рагимов,  Абульгасан, 
М.Джалал наряду с событиями, оставляли место 
и  для  психологического  анализа,  и  это  со 
стороны литературной критики воспринималось 
положительно.  Вытеснение  психологических 
чувств,  интимных  ощущений  в  Азербайд- 
жанских  романах,  где  события  и  происшествия 
были  сильными,  считалось  недостатком,  но  
критика  таких  случаев  велась  в  рамках  идео- 
логического  подхода  к  художественному  твор- 
честву  того  времени.  Например: «Этот  не- 
достаток  если  с  одной  стороны  был  признаком 
слабости  таланта,  то  с  другой  стороны  указы- 
вала  на  относительную  нехватку  литературного 
опыта для отражения силы и мощи революции» 
(2, 145). 
Естественно  что,  герой  должен  был  соот- 
ветствовать  тем требованиям, которые предъяв- 
лялись литературе, в том числе роману, в плане 
темы  и  идеи,  и  должны  были  отвечать  этим 
критериям.  Также  необходимо  принять  во  вни- 
мание  то,  что  как  мы  отметили  выше,  и  новое 
литературное  поколение  было  сформировано  в 
новом  политико-идеологическом  климате  и  их 
настроение  соответствовало  этому  климату:  как 
и  все  в  новые  поколения,  они  желали  и 
стремились  уничтожить,  разрушить  все  старое, 
создать  новое  и  это  выражалось  в  идейно-
содержательных направлениях художественного 
творчества.  
Несмотря на все усилия, в азербайджанском 
романе  тридцатых  годов  образы  революцио- 
неров,  ведущих  борьбу  во  имя  укрепления 
советской  власти,  не  были  совершенными  и 
полными,  не  смогли  подняться  до  уровня 
художественного образца, эти образы не смогли 
остаться в сознаниях как любимые и идеальные 
герои  (как  например,  Овод  Э.Войнича,  или 
Павел  Корчагин  Н.Островского).  И  прежде 
всего,  эти  «революционные»  образы  «не  были 
осознаны, восприняты в качестве национального 
типа» (5, 133). В  свете  этого  возникает  много 
вопросов:  Какова  роль  азербайджанцев  в 
большевицком  революционном  движении,  в 
общем? В  апреле 1920 года революционным  ли 
путем 
большевики 
захватили 
власть 
в 
Азербайджане?  Была  ли  гражданская  война  в 
Азербайджане  или  все  случившееся  можно  ли 
назвать «гражданской войной»? 
Современные 
историко-социологические 
исследования  принесли  ясность  многим  со- 
бытиям, связанным с этими вопросами. Думаем, 
насколько  азербайджанский  менталитет  мог 
перекликаться  с  «большевицкой  революцион- 
ностью», «марксистским  мировоззрением»  и 
другими  подобными  понятиями  в  начале 
прошлого  века?  Здесь  ещё  существуют  рели- 
гиозные,  социологические,  исторические  фак- 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
222
торы,  образ  жизни,  установленный  на  основе 
определенных  принципов  на  протяжении  веков 
и множество других факторов. Сейчас никем не 
отвергается,  что  марксистская  идеология  в 
Азербайджан  была  экспортирована  из  России  и 
что  революционный  дух  чувствовался  не  во 
всем Азербайджане, а только в основном в Баку. 
А те, которые принесли эту революцию и хотели 
чтобы  она  прижилась  были  большевики  из 
России, русские рабочие, которые были ведущей 
силой  на  фабриках  и  заводах  Баку,  также 
представители  других  наций,  которым  были 
чужды  азербайджанские  национальные  идеи  и 
чаяния,  а  также  армянские  дашнаки,  которые 
прикрывались  большевиками.  Наверное,  рус- 
ские  считали  Баку  не  частью  Азербайджана,  а 

жүктеу/скачать 4,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: