МОТИВЫ ЭПОСА «КНИГА ДЕДЕ КОРКУТА» В ТВОРЧЕСТВЕ АНАРА

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
187
бегство составляют основную сюжетную линию.  
Проблема  Коркута  и  смерти - постоянный 
элемент этого образа. 
Анар  в  повести  также  рассказывает  об 
обычаях  и  традициях  огузского  народа. 
Согласно  завещанию  Баяндыр  хана,  Газана 
выбирают  ханом.  Во  время  церемонии  изби- 
рания  хана  джигиты  бросают  шелковую 
широкую  конскую  привязь  как  аркан  на  шею 
Газан хана, спускают его с коня на землю. Когда 
Газан  на  земле  начинает  барахтаться,  джигиты, 
взявшись  за  концы  конской  привязи,  тянут. 
Одним  из  тех,  кто  тянет  за  конскую  привязь, 
является  Алп  Аруз.  Он,  в  действительности, 
готов  убить  Газана.  А  Бейрек,  с  легким 
сожалением  исполняет  этот  ритуал.  Наконец, 
джигиты немного расслабляют конскую привязь 
и спрашивают у Газана: 
– «Сколько  лет  можешь  для  нас  быть 
ханом? 
А Газан хрипя: 
– Столько написано у меня на лбу - говорит 
(5, 25). 
После  этого  они  подняли  Газан  хана  над 
своими головами к небу, три раза кружились по 
уважению  солнца  и  на  каждом  кругу  по- 
клонялись  ему.  А  затем  они  усадили  Газана  на 
трон Баяндыра.  
Если эпос и не содержит сведения об обряде 
избрания  хана,  то  писатель,  ссылаясь  на  раз- 
личные  источники  ввел  и  данный  обряд  в 
повесть. 
В  своей  повести,  писатель  приписал 
Бейреку, события, касающиеся Гантурали. В бое 
эпоса  «Гантурали  сын  Ганлы  Годжа»  Ганлы 
Годжа  хочет  женить  своего  сына.  Гантурали 
говорит  отцу: «Отец,  пока  я  еще  не  встал  со 
своего  места,  пусть  она  встанет;  пока  я  еще  не 
сел  на  своего  богатырского  коня  пусть  она 
садится;  пока  я  еще  не  отправился  к  народу 
кровожадных  гяуров,  пусть  она  отправляется, 
пусть приносит мне голову». 
Его  отец,  в  поисках  такой  девушки  при- 
бывает  в  Трабзон  (Трапезунт).  У  Трабзон- 
ского тагавора была славная дочь. Если кто либо 
вздумает  жениться  на  ней,  то  должен  одолеть 
три  зверя – свирепого  льва,  черного  быка  и 
черного  верблюда-самца.  Ганлы  Годжа  рас- 
сказывает  об  этом  своему  сыну  и  Гантурали  с 
целью  женится  на  девушке  прибывает  в 
Трабзон,  и вступив в поединок с этими зверями 
берет  Селджан  хатун,  в  золотом-желтом  одея- 
нии  в жены.   
Не случайно, что в представлении широкой 
читательской  массы  эпос  и  киноповесть  стали 
адекватными и часто многие мысли и суждения, 
относящиеся 
к 
писателю 
приписываются 
главному  озану – Коркуту,  и  в  особенности, 
известный  афоризм  о  возделывании  и  защите 
земли  в  финальной  части  киноповести: «Сын 
мой, Азер, для того чтобы земля стала родиной, 
необходимо  два  условия.  Одним  условием 
является то, что ты должен сеять, обрабатывать 
землю, а вторым является то, что ты в будущем 
защитил  эту  землю  от  врагов.  Ту  землю, 
которую ты не смог защитить, ее не стоит сеять 
и возделывать. Ту землю, которую ты не посеял, 
не возделал, ее не стоит защищать» (5, 91). 
Писатель  связывает  повесть  с  событиями, 
происходящими  сегодня  в  нашей  республике. 
Известно  что,  большая  часть  наших  земель 
находится под вражеской оккупацией. Писатель 
именно  этим  призывает  наших  джигитов, 
храбрецов защитить наши земли, освободить их 
от врагов.  
Как  выше  было  отмечено,  насколько  бы 
«КДК»  не  был  величайшим  произведением,  его 
значение  не  только в том, что  он литературный 
памятник. Значение и миссия «Книги» в истории 
Азербайджана более широка и весома. 
На  основе  сценария,  написанного  Анаром 
был  снят  фильм  «Деде  Коркут». «Основной 
целью  снятия  фильма - вывести  эту  ценный 
исторический  памятник,  являющийся  символом 
мудрости  и  доблести  нашего  народа,  на 
мировую  арену,  весь  тюркский  мир,  заявить 
всему миру о той большой роли, которую играет 
этот эпос в человеческой культуре» (7). 
Писатель  Анар  пишет,  что  с  того  дня  как 
взял  в  руки  «Деде  Коркут»  он  не  может 
освободится от его влияния: «Ханым хей» («Хан 
мой!»).  С  того  дня  как  я  прочел  эти  первые 
слова  я  вошел  в  мир  Деде  Коркута.  Я  не  смогу 
выйти  из  тех  далеких  лет.  Через  каждый  пять-
шесть  лет  я  прочитываю  азербайджанские, 
турецкие  издания  эпоса  и  каждый  раз  он  со 
мной  как  с  человеком….  Я  каждый  раз  от  него 
слышу  слова,  которые  до  сих  пор  не  слышал, 
каждый  раз  я  в  «Книге»  нахожу  красоты, 
которых  до  сих  пор  не  видел  и  не  чувствовал, 
нахожу глубины, ценности» (8, 127). 
Об  историческом  значении  эпоса  «Деде 
Коркут»  писатель  пишет: «КДК»  решительным 
образом  подтверждает  мнения  о  своей  принад- 
лежности  к  Азербайджанскому  народу,  как  с 
точки зрения происхождения, источника, терри- 
тории, так и языка. Значит «КДК» произведение 
азербайджанских  огузов  и  Огузы  Деде  Коркута 
азербайджанцы  проживаюшие  на  территории 
Азербайджана.  Для  азербайджанской  истории 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
188
самая  большая,  самая  основная  и  самая  первая 
заслуга «КДК» состоит именно в этом. А вторая 
заслуга  «Книги»  состоит  в  том,  что  древность 
огузов  Деде  Коркута  то  есть  древность  Огузов, 
проживающих  на  территории  Азербайджана, 
другими  словами  древность  «КДК»,  самый 
весомый  аргумент  в  пользу  очень  далекой 
истории  проживания  азербайджанцев,  прожи- 
вающих на этой территории» (1, 29). 
Ввиду того, что эти вопросы являются очень 
важными  проблемами  для  азербайджанской 
истории,  нам  стоит  более  подробно  остано- 
виться  на  них.  Это  ещё  более  важно  для  того, 
что  в  изложении  этих  вопросов  имеются 
сложные, а иногда совсем нелогичные моменты. 
Если  мы  эпос  «КДК»  решительным  образом 
считаем образцом азербайджанской литературы, 
если у нас нет ни малейшего сомнения в том что 
там  повествуется  об  огузах,  значит  если 
азербайджанские  Огузы  являются  нашими 
предками, прадедами, тогда почему в некоторых 
наших  уважаемых  книгах  об  Огузах  говорится 
как  о  агрессорах  завоевателях,  так  же  как  о 
пришельцах. Если мы сегодня свой родной язык, 
который  достался  нам  как  память  веков, 
которого  наши  прадеды  сохраняя,  увековечили, 
затем если мы посчитаем языком, которого нам 
назвали  насильно,  которого  мы  будем  считать 
языком  пришельцев,  агрессоров,  оккупантов  то 
с чего мы гордимся этим языком, почему мы его 
называем  таким  священным  названием  как 
«родной язык»? 
В  то  время  когда  сильное  религиозное 
давление  ислама,  не  смогло  изменив  наш  язык  
 
 
 
 
 
арабизировать  его,  сильное  художественное, 
эстетическое,  духовное  влияние  богатой  иран- 
ской литературы в течении сотен лет не смогло 
иранизировать  наш  язык,  тогда  как  можно 
поверить  тому  что  прошлые  кочевники  в 
течении  короткого  времени  (Х-ХI  века)  смогли 
полностью изменить язык целого народа? 
Основу  азербайджанского  языка  составляет 
огузских  язык.  История  проживания  Огузов 
вместе  с  сельджуками  не  должна  начинаться  с 
Х-ХI  веков  когда  они  пришли  в  наши  земли,  а 
должна  основываться  на  подтверждении  их 
проживания здесь ещё в очень ранних периодах 
(1, 29-30). 
Эпос «КДК» является самым древним вели- 
чественным  памятником  нашего  языка,  соз- 
данного  нашими  великими  прадедами  на 
Азербайджанской  земле,  в  условиях  Кавказа,  а 
также  богатой,  яркой  и  древней  весточкой 
нашего  народа  в  истории.  Эпос  в  течении 
нескольких  веков  и  может  быть  тысячелетий 
формировался  не  сохранил  свою  первона- 
чальную  сущность,  дух,  язык,  содержание  и 
форму в том числе форму стихов» (2, 194). 
________________ 
1.  Анар. Без вас обоих. Баку, Гянджлик, 1992, 592 стр. 
2.  Журнал «Азербайджан», 1985, № 11 
3.  Мир «Деде Коркута». Баку, Йени нешрляр еви», 1999. 
4.  Асад  Джахангир. «Белый  волос,  черный  волос». 
Баку, Нурлан, 2006, 173 стр. 
5.  Анар. Деде Коркут. Баку, Гянджлик, 1983, 168 стр. 
6.  Литература Коркута. Художественные произведе- 
ния. Баку, Изд-во Ондер, 2004, 368 стр. 
7.  Азербайджан, 2000, 30 января 
8.  Анар. Мир это окно. Баку, Гянджлик, 1986, 536 стр.  
 
 
 
 
 
А. М. Кəкенова 
 
М. МАҒАУИННІҢ «МЕН» ҒҰМЫРБАЯНДЫҚ ХАМСАСЫ ТУРАЛЫ 
 
 
ХХ  ғасырдың  алпысыншы-жетпісінші  жыл- 
дары  ұлттық  əдебиетке  рухани  сілкініс  ала 
келген,  тегеурінді  туындылары  арқылы  қазақ 
халқының  ұлттық  санасының  серпілуіне  сеп 
болған,  шынайы  ақиқатты  астарлап  айтып, 
шығармаларын  ишараға  құрған,  ұлт  мүддесін 
емеурінмен  жеткізуге  талпынған  қаламгерлер 
шоғырының  алдыңғы  қатарында  тұрған  тұл- 
ғалардың  бірі – М.  Мағауин  еді.  Талант  таби- 
ғатына тəн дарындылықпен ұлтшылдық идеяны 
шығармаларына  мансұқ  еткен  ұлт  қаламгерінің  
 
 
бірі  əрі  бірегейі  де  Мұхтар  Мағауин  болатын.  
М.  Мағауин  шығармашылығына  қатысты  ай- 
тылған,  жазылған  пікірлердің  барлығы  дерлік 
оның  жазу  нақышының  болмысы  бөлек, 
шығармаларындағы  ой  да  айрықша  дегенге 
саяды.  Жоғары  деңгейдегі  зияткерлігі  мен  биік 
мəдениеті, ойшылдығы мен ұлтының ұлылығын 
ұлықтауда  озық  мəнерді  ұлттық  нақышпен 
əдіптеген  бекзаттығы,  рухының  асқақтығы 
өзгеше жазу стилінің қалыптасуындағы маңызы 
зор қасиеттері екендігі анық.  

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
189
Қазақ  сөз  өнерінің  білгірі  Ахмет  Байтұр- 
сынұлы  өзінің  «Əдебиет  танытқыш»  атты  ең- 
бегінде  «Сөз  жазатын  адам  əрі  жазушы,  əрі 
сыншы боларға керек. Сөздің шырайлы болуына 
ойдың шеберлігі керек. Ұнамды, орынды, дəмді 
болуына сыншылық керек. Мағыналы, маңызды 
болуына  білім  керек»  дейді [1; 42-б.].  Қаламгер 
əрі  зерттеуші  ғалым  М.  Мағауиннің  «Мен» 
романында  бой  көрсететін  шығармашылық 
тұлғасында  осы  үш  қасиет  те  тоғысқан.  Аса 
білімдар  жазушының  дара  дарыны  мен  оқыған 
жанды  тəнті  ететін  талантына  телегей-теңіз 
білімі  қосылып,  оның  шығармашылық  тұлғасы- 
ның  өзгелерден  оқ  бойы  озық  тұрғандығын 
аңдатады.  Ұлтының  тарихын  тайға  таңба 
басқандай  етіп  жазған  туындыларынан  батыс 
пен  шығыс  классиктерінің  жазу  техникасын 
жете  меңгеріп,  оны  ұлттық  үлгімен  ұштас- 
тыра  білген  шеберлігін  байқаймыз.  Бұл  сөзі- 
мізді  əдебиетіміздің  асқаралы  алыбы  Əбіш 
Кекілбаевтың  мына  бір  пікірі  дəлелдей  түседі: 
“Мұхтар  Мағауин  саяси  озбырлық,  рухани  əрі-
сəрілік,  кəсіби  балаңдық  жабыла  қинап, 
дағдарыс  тығырығына  қамалған  əдебиетіміздің 
одан  əрі  дамуына  жаңа  қарқын  бітіруге  тырыс- 
қан  алпысыншы  жылдардағы  серпілісте  айрық- 
ша  көзге  түсіп,  сол  қарқынын  əлі  күнге  үдет- 
песе,  бəсеңдетпей,  жанқиярлық  танытып  келе 
жатқан кесек тұлғамыз” [2; 2-б.]. 
Көрнекті  қаламгер  М.  Мағауиннің  тəуел- 
сіздік  жылдары  дүниеге  келген  өзгеше  бағыт- 
тағы  туындысы – «Мен»  атты  мемуарлық  ро- 
маны (1998). Қазақ  сөз  өнерінде  айрықша  өнер 
туындату  өрнегімен  ерекшеленген,  озық  туын- 
дылары қазақы рух пен тарихи таным тынысын 
ала  келген  қаламгердің  бұл  шығармасын 
жазудағы  басты  мақсаты – өткен  өміріне  көз 
жібере отырып, бүгінгі барымен бөлісу болатын.  
 М.  Мағауиннің  «Мен»  атты  мемуарлық 
романы  «Шытырман»  жəне  «Қия  жолдар»  деп 
аталатын  екі  кітаптан  тұрады.  Мағауиннің  өзі 
туындысында  атап  көрсеткеніндей,  бұл  шығар- 
масы  ғұмырбаяндық  өмір  көріністерін  толық 
қамтитын  дүние  емес,  тек  жазушының  қалам 
тартқан  жылдарындағы  көрген-білгенін,  жазу-
сызудың машақатын, жазған дүниелерін жарық- 
қа  шығара  алмай  қиналған,  күйзелген  кезеңін 
саралай  келе,  өзінің  жүріп  өткен  жолы  тура- 
сында  оқырманымен  ой  бөлісуі  еді.  Ол  туралы 
қаламгердің  өзі: «... бұл – Оқырманмен  де 
сырласу. Аңшы əңгіме айтпай ма, түлкіні былай 
соқтым,  қасқырды  былай  аттым  деп.  Алғаны, 
атқаны  рас,  тек  аздап  əсірелеуі  мүмкін.  Біздікі 
əсіресіз  шындық.  Тілектес  Оқырмен  көрсін, 
білсін,  ал  ниеті  түзу  талапкер  бұлыңғырда 
адаспай,  құмартқан  аңының  ізіне  бірден  түссе 
дейміз...»  дейді 
[3; 195-б.].  М.  Мағауиннің 
«əсіресіз  шындық»  деп  бағалауындағы  бұл 
туындысынан  жазушы  өмірінің  шынайы  көрі- 
ністерімен  қатар  кеңестік  қоғам  құрылымының 
ақиқаты  да  айқын  көрінеді.  Ес  білгелі  елінің 
жайын күйттеген, қазақ сөз өнерінде өзгелерден 
оқ  бойы  озық  тұрған  туындыларында  ұлттық 
мүддені  ешқашан  ұмыт  қалдырмай,  басты  ұста- 
нымы  еткен  қаламгер  осы  шығармасы  арқылы 
жүріп  өткен  жолына  көз  жіберіп,  өз  кезеңінде 
өзегіне  өрт  боп  тиген  өзекті  мəселелерді 
қозғайды.  Елінің  тəуелсіздік  алғанына  мың  да 
бір  тəуба  айта  отырып,  тəуелділіктің  тар  қамы- 
тынан  кең  тыныстай  алмай,  қылғынған  кезең- 
дерін көз алдынан өткереді.  
М. Мағауиннің «Мен» романы туралы қазақ 
əдебиетіндегі  мемуарлық  романдар  туралы 
зерттеп  жүрген  ғалым  əрі  жазушы  Н.  Ақыш 
былай  дейді: «Өзінің прозалық  көркем туынды- 
ларына  тəн  өзгешеліктер,  стиль  мен  машық  
М. Мағауиннің «Мен» мемуарлық романында да 
үзіліп  қалмай,  ары  қарай  жалғасын  тапқан. 
Содан  жазушы  шығармашылығымен  жақсы 
таныс  оқырман  бірден-ақ  Мұхтар  Мағауин 
əлеміне енгенін байқайды. Одан арғы ой желісі, 
баяндау  үрдісі  қаламгердің  өз  стилін  айқын- 
дайтын сөйлемдермен жалғасын табады» 
[4; 21-
б.
].  Жоғарыдағы  зерттеуші  сөзімен  толықтай 
келісеміз,  қаламгердің  жазу  стилін  танытатын 
бұл  еңбекте  оның  сөз  туындату  машығынан  да 
бөлек  мінез  ерекшелігі,  адами  тұрпаты,  шығар- 
машылық  тұлғасы  ерекшелене  түскен.  Кеңестік 
кезеңдегі көп нəрсеге тыйым салынған тұстарда 
еш  тартынбастан  ұлтын  ұлықтай  білген, 
«жарыққа  шығар-шықпасы  белгісіз»  екендігін 
ұғына,  біле  тұра,  сол  өз  заманында  жазылған 
туындылары  мен  жарық  көрерде  сан  түрлі 
«шырғалаңды»  бастан  өткерген  өткір  шығар- 
маларын қалай өмірге əкелгені туралы толғаныс 
кітабын  қаламгердің  өзі  «Шытырман»  деп 
атапты.  Бұл  еңбектің  не  туралы  болатындығын 
алғашқы беттегі қысқа ғана сөйлемдер айқындап 
береді: «Бастан  өткен  ғұмырдың  көңілдегі 
суреті. Қаламға ілінген жазудың жүректегі жүгі. 
Тұтас ғұмыр емес, бедерлі белестер ғана» 
[5; 4-
б.
]. «Жазудың  жүрекке  түскен  жүгін»  жазушы- 
ның мойымастан арқалауына сеп болған оның ел 
болашағына  деген  сенімі  еді.  Оның  күш-
жігеріне  қуат  үстеген  де  осы  сенім  болатын: 
«Саған  сол  тар  күндердің  өзінде  күш  берген 
немене?  Сенім  болса  керек.  Өзіңді  өте  жақсы 
көретін  едің.  Мен  жазбасам,  қазақ  əдебиеті 
тұралап  қалады,  мен  күреспесем,  ежелгі  мұра 
біржола  ұмытылады,  атаның  аруағын  арқалап 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
190
жүрген – жалғыз  өзім,  алаштың  мұратын  келер 
ұрпаққа  жеткізетін – Мен,  Мен  ғана,  Мен 
болмасам,  ұлысымның  ырысы  ортаяды,  ұрпа- 
ғымның  көкірек-көзі  ашылмайды,  Мен,  Мен... 
деп ойладың. Аз ба, көп пе, бар жасаған еңбегің 
–  осы  Сенімнің  көрінісі» 
[6; 5-б.].  Ғұмырбаян- 
дық  хамсаның  алғашқы  беттерінің  бірінде 
жазылған жоғарыдағы үзіндіден ұққанымыз – ел 
сенімін ақтауға ұмтылған ұланының өр рухының 
көрінісі еді. «Мен, мен едім, мен едім» деп жер 
қайысқан  жаудың  қабырғасын  сөгіп,  кеудесін 
соққан  Махамбеттей  ердің  ұрпағы  екендігін 
қаламгер  жоғарыдағы  сөздерімен  ғана  емес, 
батыл  іс-қимылымен  де  дəлелдеген  болатын. 
«Аласапырандай» тарихи танымы зор туындыны 
дүниеге  əкеліп, 15 пен 18 ғасырлардың  ара- 
сындағы  орындары  үңірейіп  бос  тұрған 
жыраулар  поэзиясын,  жыр  жауһарларына  толы 
асыл  мұраны  көп  дүниенің  арасынан  ар- 
шып  алып,  халқының  алдына  жайып  салған  
М.  Мағауиннің  шығармашылық  тұлғасы  жо- 
ғарыдағы  секілді  өршіл  рухта  танылып  жатса, 
кеудемсоқтықтың,  асып-тасығандықтың  белгісі 
деп  емес,  ұлты  үшін  жасалған  жан  қиярлық 
ерлікпен  теңдес  еңбек  ретінде  бағаланбақ. 
Қаламгердің «Менін» алдыңғы қатарға шығаруы 
жалғыз  Мағауинға  ғана  тəн  дүние  емес, 
ғұмырбаяндық шығармалар мен күнделік тектес 
туындылардың  біршамасында  кездесетін  жайт 
екендігін  төмендегі  орыс  тіліндегі  тұжырымнан 
көре  аламыз: «Социально-психологической  ос- 
новой дневника в литературе 19 века становится 
утверждения  «я»  как  бы  первостепенной 
духовной  ценности  и  верховного  судьи  окру- 
жающих.  Дневник  генетически  связан  с  разви- 
тием  индивидуализма  как  мировозрения» 
[7; 
стр. 147
]. 
Ғұмырбаяндық  романдардағы  шығармашы- 
лық  тұлға  мəселесін  қарастырғанда,  шығар- 
машылық  тұлғаның  шынайы  табиғаты  мен 
шығармашылық  үдеріс  жайында  нақтырақ  білу 
қажет.  Шығарма  мазмұнында  көрініс  тауып 
жататын  күрделі  кейіпкерлер  мінезі  мен  қай- 
шылықты  оқиғаларға  қаламгердің  өзі  де  белгілі 
бір  дəрежеде  қатысып  отыратындығы  белгілі. 
Бұлай  дейтін  себебіміз,  шығармада  түрлі 
деңгейде  көрініс  тауып  жататын  сан  түрлі 
кейіпкерлердің  бойынан  жазушының  тұлғасын, 
оның  мінез  көріністерін,  өмір  сүру,  жазу-сызу 
қалыбының  ұшқындарын  байқап  жататынымыз 
ақиқат.  Шығарманы  туындатуға  себеп  болған 
жайттар,  бастапқы  идеяның  көркем  образдарға 
айналуы,  көркем  шығарманы  туындату  үдерісі, 
шығарманы  дүниеге  əкелу  барысындағы  автор- 
дың  елестету,  сезіну,  түйсіну,  қиялдау,  меңзеу 
секілді  психологиялық  жай-күйі,  оның  дүние- 
танымы, шығармашылық көңіл ауаны, авторлық 
ұстанымы, т. б. – автордың шығармашылық тұл- 
ғасын айқындай түсуде маңызды рөл атқаратын 
мəселелер.  
Қаламгердің  шығармашылық  тұлғасын  шы- 
ғармасындағы  көркем  мəтіннен  бөліп  қарау 
дұрыс емес. Шығармадағы кейіпкер бұл – автор- 
дың  өзі,  əсіресе  мемуарлық  шығармалардан 
мұны  айқын  байқауға  болады.  Көркем  шығар- 
мадағы автордың шығармашылық тұлғасы оның 
нақты  авторлық  ұстанымын  өзі  туындатқан 
романында  қаншалықты  жүзеге  асыруымен 
айқындала түспек.  
Қаламгер шынайы өмірдің ақиқатын таныта 
білуде, жазушы өмірінің сан қырлы қалтарысын 
ашып  көрсетуде  күнделікке  жүгінеді.  Адам- 
заттың  ішкі  жан  дүниесін,  көңіл-күйін,  жүрегі- 
нің  түкпіріне  жасырған  сырын,  құпия  қал- 
тарыстарын жан-жақты ашуға мүмкіндік беретін 
күнделікті  мемуарлық  шығарма  туындатудағы 
басты  тəсіл,  негізгі  құрал  ретінде  пайдалану – 
əлемдік əдебиетте кеңінен тараған дəстүр. Өткен 
өміріндегі  өз  басынан  өткерген  оқиғаларды 
нақпа-нақ  сипаттап,  дəлме-дəл  суреттей  білуде 
күнделікке  ертеректе  түртіліп  қойылған  жаз- 
балардың  атқаратын  міндеті  ерекше  екендігін 
қаламгерлердің еңбектерінен байқай аламыз.  
 М.  Мағауин  күн  сайын  күнделік  жазып 
отырмаған,  оның  бар  жазғанын  (күнделікке) 
жиып-тергенде  бір  дəптер  де  толмайды.  Ол  тек 
алдағы жазылар дүниесінің нобайын ғана қысқа 
ғана  сөздермен  сырты  жұқа  қара  дермантин 
дəптерге  тізіп  отырған.  Бұл  тұрғыдан  келгенде, 
он  тоғызыншы  ғасырда  өмір  сүрген  орыс 
жазушысы  Д.  Григоровичтің  болашақ  шығар- 
масына  қажетті  штрихтар  мен  детальдарды 
қысқа ғана етіп қойын кітапшасына тізіп отыруы 
секілді  ұқсастықты  байқауға  болады.  Енді 
сөзіміздің  дəлелді  бола  түсуі  үшін  жазушының 
ғұмырнамалық  хамсасындағы  өз  жазбаларына 
жүгінелік: «Сондай-ақ  қойын  дəптер  жүргізу 
жайын да қабыл көрмедік. Əлдеқалай естіген сөз 
үзігі, ойға оралған келте суреттер мен жекелеген 
толғамдарды  тіркеп  жазып  отыруды  да  құнт- 
тамадық.  Мұның  бəрі  бар  нəрсе,  бірталай 
қаламгер  қажетіне  жұмсап,  пайдаға  асырып 
жүрген  нəрсе.  Əлдебір  өмірлік  деректерді,  əсі- 
ресе,  бұрынғы-соңғы  тарихқа  қатысты  оқиға- 
лардың мезгілі мен мəнісін белгілеп қойған теріс 
емес.  Мен  бұл  жағын  да  оншалық  ескермедім, 
өйткені əуел бастан бай кітапханам болды, өзіме 
қажетті  тарихи  деректердің  барлығы  да  қол 
созым  жерде  тұр,  алам  да  пайдалана  берем» 
[8; 
287-б.
].  

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
191
Дей  тұрғанмен,  күнделік  дейміз  бе,  қойын 
дəптер  қатарына  жатқызамыз  ба,  əйтеуір,  жазу-
сызуға  арналған  бір  дəптердің  болғаны, 
жазушының  қолында  əлі  күнге  дейін  сақтаулы 
тұрғаны рас. Оның «Алтын дəптер» аталып, таза 
шығармашылық  жоспарларға  арналғаны  да 
ақиқат.  Тағы  да  М.  Мағауиннің  өз  сөзіне  көңіл 
аударсақ,  ол  аталмыш  романының 19-бетінде 
қандай  мақсатта  пайдаланылатын  дəптер  екен- 
дігін  жазады: «Жобаның  аты – «Алтын  дəптер» 
еді.  Яғни,  жазу  жазылған,  жазу  жазылатын 
дəптер. Алтын емес, кəдімгі тор көз, қарапайым 
қағаз.  Əуел  баста,  мұқабадан  кейінгі  сыртқы 
бетіне  «Шимайлар»  деп  жазылған  екен.  Яғни, 
ойға  келген  əртүрлі  шығармалардың  сұлбасын 
таңбалауға  арналған.  Уақыт  оза  келе  əуелгі 
атауын  тарта  сызып,  үстіне  байыппен,  қалың 
əріптермен «Алтын дəптер» деп жазыппын. Бұл 
дəптердің  бүгінгі  ғұмыр  жасы  отыз  бес  жыл 
болса  керек.  Студент  кезде  басталған.  Бірінші 
беті  «Сюжеттер – 1960 - 1961» деген  тақырып- 
пен  ашылыпты.  Ең  соңғы  таңба – «1996», 49-
бетте. Яғни, мен əдебиетке алғаш рет нық қадам 
басқаннан  бергі  отыз  жеті  жыл  бойы  жазуға 
жобаланған,  жазылған  жəне  жазылып  үлгер- 
меген барлық шығармалардың сұлбасы осында» 
[9; 19-б.].  
Шығармашылықпен  байланысты  барлық 
ғұмырын,  сол  ғұмырында  жазуға  ниет  еткен 
туындыларын  жобамен  «Алтын  дəптерге»  ерте 
бастан-ақ  тізіп  қойған,  студенттік  жылдардың 
өзінде болашаққа жоспар құрып, сол жоспардың 
ізімен  ілгері  жылжыған  Мұхтар  Мағауин 
шығармашылыққа  арнаған  əрбір  сағатын  текке 
өткізбеуге  тырысқан.  Күніне  төрт-бес  сағат 
уақытын  жазуға  арнап,  сол  мерзім  көлемінде 
қаламының  жүруіне  кедергі  келтіріп,  көңілін 
бөлген  жайттарға  қынжылып  отырған.  Тіптен 
əрбір  күніне  есеп  беріп  отыратын  күнделік 
дəптерді  күн  сайын  жүргізіп  отырмаса  да,  қай 
шығармасының қандай жеріне келгенде оқыстан 
туындап,  кедергі  болған  жайттарды  жадында 
мықтап  сақтаған.  Мəселен,  осы  аталмыш 
романында  атап  көрсеткеніндей, «Көк  мұнар- 
дың»  эпилогын  жазып  жатқан  күні  өзі  ардақ 
тұтып,  сыйлап  жүретін  жалғыз  қайнағасы  көлік 
апатынан  қазаға  ұшырағанда  жазуының  бір  
жарым  айға  үзілгенін,  ал  «Аласапыранның»  
 
 
 
 
 
екінші  кітабын  жазып  жатқанда,  қаламгерлік 
жұмысындағы  ең  қарқынды,  ең  жемісті  жыл- 
дарында əлі алпыс жасқа да толмаған анасының 
тосыннан өмірден өтіп, əлі аяқталып үлгермеген 
романының  қырық  екі  күнге  толастап  қал- 
ғандығын  жазады.  Оқыстан  келген  өлімге  ғана 
емес,  о  дүниелік  болған  жанның  артын  күтіп, 
көңіл  айта  келген  ағайынын,  жұртын  жайғауға 
жұмсаған  асыл  уақытына,  жазудан  амалсыз  қол 
үзуге тура келген кезеңдеріне қынжылады.  
Мұхтар  Мағауиннің  сөз  өнеріне  деген 
адалдығы,  жазушылықты  ғана  басты  ұстаным 
еткендігі, 
күнделікті 
өмірдің 
күйбеңінен 
қаламының  киесін  жоғары  қойып,  төбесіне 
көтере қастер тұтқандығы өзге қаламгерлерді де 
таңдандырары хақ.  
М. Мағауиннің «Мен» романында жоспарға 
енген  болашақ  туындылардың  «Алтын  дəп- 
терге»  түскен  сызбалары,  олардың  қаншалықты 
орындалғаны,  əрбір  жылдары  жазылған  дү- 
ниелерінің есебі, жазылмағандары туралы да сөз 
болады.  Қаламгердің  өзі  де  шығармасында 
жазып  өткендей, «Мен» – жазушының  балалық 
шағынан бастап сөз ететін ғұмырбаяндық дүние 
емес,  қаламгер  туындыларының  ғұмырына 
арналған,  олардың  дүниеге  келуі,  жария  болуы, 
басылып шығуындағы кездескен қиындықтарды 
жазуға  баса  назар  аударылған.  Басқаша  айт- 
қанда, жазушының шығармашылық зертханасы- 
нан молынан хабар беретін, қай шығармасының 
қандай  жағдайда  өмірге  келгендігін,  өзекті 
жарып шыққан туындыларының оқырманға жол 
тартқанға дейінгі қаламгердің басынан өткерген 
қуаныш-сүйініштерін  дəйектейтін  туынды.  Əр- 
бір  шығармасына  кіріспес  бұрын  Жаратқан 
иесіне  сыйынып,  сəтті  қадам,  толымды  туынды 
тілейтін  қаламгердің  шығармашылық  тұлғасы- 
ның  қалыптасып,  толыса  дами  түсуін  «Мен» 
романынан айқын байқауға болады.  
_________________ 
1.  Байтұрсынұлы  А.  Əдебиет  танытқыш. – Алматы: 
Атамұра, 2003. - 208 б. 
2. «Ана тілі», 2000 ж. №2 
3, 5, 6, 8, 9. Мағауин  М.  Мен.  Ғұмырбаяндық  хамса.  
– Алматы, 1998, - 590 б.  
4.  Ақыш  Н.Б. Қазақ  мемуарлық  романы.  Филол.  ғыл. 
докт.  ғыл.  дəрежесін  алу  үшін  дайындалған  дисс.  Авторе- 
фераты. – Алматы, 2009, - 38 б. 
7. Лермонтовская энциклопедия, М., 1981 г. 
 
 
 
 
 
 
 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
192
А. В. Кулиева 

жүктеу/скачать 4,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: