220
Көліктегі апаттылықтың алдын алу көлікті пайдалану және қозғалыс ережелерін бұзудың алдын
алу мен ескермеуді білдіреді. Бұл тұстағы жетекші орынды қауіпсіздік ережелерін бұзу мүмкіндігін
жоятын, яғни қасақана жасалатын қылмыстардың алдын алу үшін типтік болып табылмайтын
шаралар иеленеді.
Осылайша, көліктік қылмыстардың алдын алудағы басты бағыттарға бізде ғана емес, сонымен
қатар шетелдерде де дәстүрлі түрде келесілер жатқызылады:
а) экономикалық, құқықтық, ұйымдастыру-техникалық сипаттағы шараларды қарастыратын
көліктік деликтілердің алдын алу бойынша кешендік бағдарламаларды жасау мен жүзеге асыру;
ә) жол-көлік оқиғаларын қызметтік (ведомстволық) тергеуді (жауап алу) регламенттейтін актілер
мен тиісті деликтілер үшін қылмыстық, әкімшілік, тәртіпті және азаматтық-құқықтық
жауапкершілікті регламенттейтін заңнамалық және заңға сәйкес нормативтік актілерді жетілдіру;
б) көліктік қылмыстар бойынша қылмыстық істерді тергеу мен сотта қарастыру тәжірибесін
жетілдіру;
в) көліктің қауіпсіз жұмысын регламенттейтін заңдарды ұстануды, сонымен қатар көліктік
деликтілерді қарастыру мен тергеуді прокурорлық қадағалауды тиісті ұйымдастыру;
г) көліктік тергеушілер мен прокурорларды, көліктің қауіпсіз жұмысын қамтамасыз етуге
қатысты ведомствоаралық құрылымдар мамандарын кәсіби дайындаудың тиісті деңгейін арттыру
мен қолдау;
д) көлік жұмысшыларының, әсіресе жекеменшік көлік құралдарының жүргізушілерінің кәсіби
дайындығының тиісті деңгейін арттыру мен қолдау.
Жасалған тізімнен абайсызда жасалған көліктік қылмыстарға әсер ету тәжірибесіндегі басты тірек
тактикалық және шұғыл шараларды қолдануға жасалатыны көрініп тұр. Бұл тұста, шетелдегі осы
мәселені зерттеушілер абайсызда жасалған көліктік қылмыстармен күрес мәселесінде анағұрлым
тиімді стратегиялық шаралар, яғни субъектіге әсер етуге тығыз байланысты шаралар қызмет етеді
деген қорытындыға келген.
Қылмыстылықтың аталған санатымен күрес тәжірибесінде басымдылық келесілерге беріледі:
а) көлік құралдарының және басқа да көлік техникасының жоғары техникалық сенімділігі;
ә) жол жабынының сапасын жақсарту, қозғалыс және бақылауды реттеудің автоматтандырылған
құралдармен қамтамасыз етілуі;
б) қызметтің біріккен желісімен қамтамасыз етілуі (автомобильдерді жөндеу, экстрим
жағдайындағы қызмет, жүргізушілердің демалысы және т.б.).
Сондықтан, алдын алудың тиімді әртүрлі бағыттарын таңдаудың нәтижесінде біз әртүрлі
тұжырымдарға қол жеткіздік, «жолдағы қаза табу» мен жолда жарақаттану деңгейі көптеген
шетелдермен салыстырғанда біздің елімізде бірнеше есе көбірек. Осылайша, Ресейдегі бұл
коэффициент Қазақстандағыға ұсқас болып табылады (5-8 есе жоғарырақ). Апаттарда әрбір 100
зардап шегушінің Ресейде 15-і қаза табады, АҚШ пен ГФР-да – тек 2-і, Италия мен Швейцарияда – 3
адам қаза табады [8].
Жоғарыда көрсетілгеннің негізінде біз төмендегідей тұжырымдарға келдік:
1. Көлік қызметіндегі криминогендік апаттылықты азайту мәселесі біртараптылық теориясы емес.
Көлік құралдарын, тасымал жолдарын, көліктегі инфрақұрылым саясатын жетілдіру де, кадрларды
кәсіби іріктеу сапасы да, олардың біліктілігін арттыру да, жекелей алынған жұмыс шарттарын
жақсарту да қарастырылатын мәселені жоюға қабілеті жетпейді. Тек деликтілерді туындататын
себептер мен шарттарды, олардың өзара байланысы мен өзара шарттылығын зерттеу ғана қандай да
бір деңгейде көліктің қауіпсіз жұмысына айтарлықтай әсер етуге қабілетті болып табылады.
2. Көлік қылмыстарын детерминациялайтын себептер мен алғышарттардың көптүрлілігі және
әртараптығы тиісінше, жүзеге асыру саласы мен өзінің сипаты, мазмұны бойынша әртүрлі іс-
шаралардың жүйелі кешенін ұсынады. Бұл шаралар әр алуан деңгейде жүзеге асырылуы мүмкін.
Криминологияда қылмыстың алдын алудың әдетте үш деңгейі танылады: а) жалпы әлеуметтік;
ә) арнайы; б) жекеше;
3. Көліктегі қылмыстылықпен күрес, әлемдік қауымдастықтағы түрлі аймақтарда және елдерде
қолданылатын сақтандыру шараларының спектрі ауқымды және әр алуан. Бұл ретте, әсіресе үш
жағдайға баса назар аудару қажет:
а) қылмыстық-құқықтық репрессияның таза күйімен салыстырғанда алдын алу бағыты зор
маңызға ие болып келеді;
ә) жалпы мемлекеттік ауқымдағы ірі әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық
түрлендірусіз ешқандай да алдын алу қызметі тиімді бола алмайды деген тезис анағұрлым танымал,
басым болып келеді;
Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2(50). 2009
221
б) қылмыстылықтың алдын алуды - өркениет дамуы саласындағы ұлттық және халықаралық
стратегияларға қосудың қажеттігі туралы ой бас көтеруде.
4. Жалпы әлеуметтік шаралар көлік құралдарының, көлік коммуникацияларының жоғары
технологиялық типтерін жасау және шығару, көлік инфрақұрылымын заманауи деңгейде жасау мен
қолдау, көлік құралдарының қауіпсіз жұмыс істеуінің нормативтік-құқықтық регламенттеу, көліктің
қозғалысы мен пайдаланылуына қатысты азаматтарды адамгершілікті-этикалық тәрбиелеу саласында
әлеуметтік-экономикалық дамыту шараларын жүзеге асыруға байланысты болып табылады. Қоғам
өмірінде аталмыш шараларды өткізу тікелей әсер етеді және көлік қылмыстарын азайтуға септесетін
болады.
5. Абайсызда жасалған көліктік қылмыстардың алдын алу шаралары жүйесінде түрлі техникалық
шараларға айрықша роль беріледі. Абайсызда жасалған көліктік қылмыстардың генезисіндегі мәнді,
көлік құралы мен жағдайды ескере отырып, қылмыстық қол сұғушылықтардың осы санатының алдын
алудағы басым бағыт, түрлі жол оқиғаларының көліктік жүйелерінің сенімділігі мен оның
нұсқауларын тәжірибеге ендіру теориясын жасау болуы тиіс.
6. Абайсызда жасалған көліктік қылмыстар қасақана жасалған көліктік қылмыстарға қарағанда,
алдын алу шараларына анағұрлым «сезімтал» болып келеді.
7. Көліктік қылмыстардың алдын алу бойынша превентивті аспектіні зерттеудің маңыздылығы,
құбылыстардың осы саласында болжау мүмкіндігі туралы мәселеге байланысты болып табылады.
Көпшілік авторлардың пікірінше, қылмыстық-құқықтық және криминологиялық болжау мен
жоспарлау абайсызда жасалған қылмыстармен күрес саласында әлеуметтік реттеудің құрамдас
бөлігінің ажырамас элементі болып табылады.
8. Кез келген және сондай-ақ ұзақ мерзімді қылмыстық-құқықтық болжау тура, нақты бола
алмайды, өйткені көлік жұмысы саласына ұдайы даму үстіндегі әлеуметтік және техникалық
факторлардың күрделі механизмі әсер етеді, бұл факторлардың көбі болжам жасау кезеңінде
болмайды.
9. Кәсіби жарамдылықты бекіту негізінде жатқан тұлғаның әлеуметтік және адамгершілік-
психофизиологиялық ерекшеліктері аспектісінде көлік жұмысшыларының бірқатар санатының
кәсібилігін арттыру қажет. Шетелдерде жасалған зерттеулер нәтижесінде кеме жүргізушілері,
автокөлік және басқа да көлік құралдарының жүргізушілерінің кәсіби сенімділігі үшін талап етілетін
кәсіби, әлеуметтік және адамгершілік-психофизиологиялық ерекшеліктерінің мөлшерлі тізбесі өазірді
кезінде анықталып отыр.
10. Абайсызда жасалған көліктік қылмыстардың алдын алуға бағытталған басқа шараларға
келесілерді жатқызуға болады:
а) техникалық-конструктивтік параметрлер мен ережелерді ұстану негізінде көлік құралдарын
пайдалану қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
ә) қозғалыстың объективтік шарттарының маңыздылығы (жолдар күйі, байланыс құралдарының,
сигнализация құралдарының күйі); криминогендік жағдайлар санының азаюы (жол қозғалысын
қадағалау, көлік құралдарының техникалық күйі).
11. Көліктегі апаттылықтың алдын алу көлікті пайдалану және қозғалыс ережелерін бұзудың
алдын алу мен ескермеуді білдіреді. Бұл тұстағы жетекші орынды қауіпсіздік ережелерін бұзу
мүмкіндігін жоятын, яғни қасақана жасалатын қылмыстардың алдын алу үшін типтік болып
табылмайтын шаралар иеленеді.
Осылайша, көліктік қылмыстардың алдын алудағы басты бағыттарға бізде ғана емес, сонымен
қатар шетелдерде де дәстүрлі түрде келесілер жатқызылады:
а) экономикалық, құқықтық, ұйымдастыру-техникалық сипаттағы шараларды қарастыратын
көліктік деликтілердің алдын алу бойынша кешендік бағдарламаларды жасау мен жүзеге асыру;
ә) жол-көлік оқиғаларын қызметтік (ведомстволық) тергеуді (жауап алу) регламенттейтін актілер
мен тиісті деликтілер үшін қылмыстық, әкімшілік, тәртіпті және азаматтық-құқықтық жауапкершілікті
регламенттейтін заңнамалық және заңға сәйкес нормативтік актілерді жетілдіру;
б) көліктік қылмыстар бойынша қылмыстық істерді тергеу мен сотта қарастыру тәжірибесін
жетілдіру;
в) көліктің қауіпсіз жұмысын регламенттейтін заңдарды ұстануды, сонымен қатар көліктік
деликтілерді қарастыру мен тергеуді прокурорлық қадағалауды тиісті ұйымдастыру;
г) көліктік тергеушілер мен прокурорларды, көліктің қауіпсіз жұмысын қамтамасыз етуге
қатысты ведомствоаралық құрылымдар мамандарын кәсіби дайындаудың тиісті деңгейін арттыру
мен қолдау;
д) көлік жұмысшыларының, әсіресе жекеменшік көлік құралдарының жүргізушілерінің кәсіби
дайындығының тиісті деңгейін арттыру мен қолдау.
ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. № 2 (50). 2009
222
12. Көліктік қылмыстылықпен күрес тәжірибесінде басымдылық келесілерге беріледі:
а) көлік құралдарының және басқа да көлік техникасының жоғары техникалық сенімділігі;
ә) жол жабынының сапасын жақсарту, қозғалыс және бақылауды реттеудің автоматтандырылған
құралдармен қамтамасыз етілуі;
б) қызметтің біріккен желісімен қамтамасыз етілуі (автомобильдерді жөндеу, экстрим
жағдайындағы қызмет, жүргізушілердің демалысы және т.б.).
1. Преступность и правосудие: ответы на вызовы двадцать первого века. - Нью-Йорк, 2000. - С. 13-19.
2. Иншаков С.М. Зарубежная криминология. - М., 1997. - С. 210-211.
3. Антонин Ю.Н , Еникеев М.И., Эминов В.Е. Психология преступления и наказания. - М., 2000. - С. 25.
4. Вопросы борьбы с преступностью. - М., 1980. - Выпуск-33. - С. 49.
5. Соломонов Ю.В. Криминологическое прогнозирование и планирование. - М., 1983. - С. 8.
6. Ленин В.И. Полное собрание сочинений. Т. 44. - С. 378-379.
7. Клейменов М.П. Уголовно-правовые прогнозирование и его роль в борьбе с преступностью. - Омск, 1989. - С. 72-73.
8. Криминология. – СПб., 2002. - С. 305-306.
***
В настоящей статье рассмотрены проблемные вопросы предупреждения транспортных преступлений.
***
In the given article examined problems of profilactike of transport crimes.
Э.Ж. Сокурова
НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМНЫЕ ВОПРОСЫ ОСВОБОЖДЕНИЯ ОТ УГОЛОВНОЙ
ОТВЕТСТВЕННОСТИ ПО ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВУ КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
Как известно, уголовно-правовая оценка содеянного слагается из двух компонентов:
1) отграничения преступного поведения от непреступного и 2) квалификации преступного поведения,
то есть преступления [1].
Для решения вопроса о привлечении или непривлечении к уголовной ответственности
необходимо выяснение двух указанных компонента. Признание содеянного непреступным (что
означает отсутствие состава преступления в его деянии), безусловно, исключает привлечение лица
к уголовной ответственности. И, наоборот, квалификация деяния как соответствующего преступления,
предусмотренного Особенной частью УК КР, является основанием для привлечения лица к
уголовной ответственности, назначения наказания, а также, его освобождения от уголовной
ответственности и от наказания при наличии к тому оснований, предусмотренных статьями 65,
66, 67 УК КР.
При освобождении лица, совершившего преступление, от уголовной ответственности
государство как субъект уголовно-правового отношения полностью отказывается от
реализации своего права подвергнуть это лицо уголовной ответственности, т.е. права
привлечения к уголовной ответственности. Уголовная ответственность представляет собой
реальное применение уголовно-правовой нормы, результатом которого является справедливое
решение фактического социального конфликта, выразившегося в совершении лицом опасного для
общества деяния – преступления, путем отрицательной оценки поведения этого лица специальным
органом государства и применения к виновному мер государственного принуждения (наказания)
и обязанность претерпеть (и реально «претерпевание») виновным лицом правовых последствий
своего противоправного (преступного) поведения [2]. При освобождении же от наказания
государство отказывается только от назначения наказания или его реального исполнения, но
реализует свое право государственного осуждения лица, виновного в совершении преступления.
Таким образом, действующее уголовное законодательство и теория уголовного права
выделяют различные по своей юридической природе обстоятельства, вследствие наличия
которых лицо не привлекается к уголовной ответственности за содеянное.
Для правильного понимания сущности обстоятельств, при которых законодатель либо вообще
исключает преступность и наказуемость деяния (и тем самым лицо не привлекается к уголовной
ответственности),
либо
считает
нецелесообразным
привлечение
лица
к
уголовной
ответственности (и тем самым лицо освобождается от уголовной ответственности), важнейшее
значение имеет рассмотрение признаков преступления, которые и определяют его понятие.
Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2(50). 2009
223
В ч. 1 ст. 8 УК КР законодатель признает преступлением «предусмотренное уголовным законом
общественно опасное, виновное и наказуемое деяние (действие или бездействие)». Таким образом,
следует выделить следующие признаки преступления: 1) общественная опасность деяния; 2) винов-
ность и 3) наказуемость.
Раскрывая юридическую сущность обстоятельств, вследствие наличия которых лицо не
привлекается к уголовной ответственности за содеянное, необходимо рассмотреть такие
признаки, как общественная опасность деяния, которая указывает прежде всего на социальное
свойство действия (бездействия) и ее юридическое выражение — противоправность, то есть
запрещенность деяния уголовным законом под страхом применения наказания.
Поскольку законодатель предусматривает различные обстоятельства, при наличии которых лицо
за содеянное не привлекается к уголовной ответственности, в зависимости от правовой и социальной
природы, их можно объединить в две большие группы: 1) обстоятельства, устраняющие саму
преступность деяния, вследствие наличия которых лицо не подлежит уголовной ответственности;
2) обстоятельства, наличие которых позволяет освободить лицо, совершившее преступление, от
уголовной ответственности. Следует отметить, что в основу предложенных автором исследования
критериев рассматриваемой классификации положена классификация обстоятельств, при наличии
которых «лицо за совершенные действия не может или не должно подвергаться мерам уголовно-
правовой репрессии».
Неслучайно законодатель в новом Уголовном законе расширил перечень норм Особенной части
УК, предусматривающих освобождение от уголовной ответственности в связи с позитивным
постпреступным поведением лица, совершившего соответствующее преступление. В подобных
положениях закона нужно видеть средство предупреждения преступлений, причем такое, к которому
законодатель обращается вынужденно, учитывая серьезную трудность борьбы с некоторыми
общественно опасными посягательствами.
Законодательный подход в решении сложных проблем борьбы с преступностью базируется не
только на мерах уголовно-правового принуждения. Эволюцией правовой системы самых различных
государств, в том числе и Кыргызстана, подтверждается необходимость наличия в уголовном
законодательстве, наряду с традиционной схемой реакции государства на преступление, институтов
освобождения от уголовной ответственности и наказания.
Освобождение от уголовной ответственности является самым радикальным средством
дифференциации уголовной ответственности, поскольку это гуманный акт государства,
освобождающий лицо, совершившее преступление, в предусмотренных законом случаях от
официального порицания его поведения в форме обвинительного приговора, если цели и задачи,
стоящие перед уголовным законом, будут обеспечены без применения к виновному мер госу-
дарственного принуждения в виде уголовного наказания.
В.Д. Филимонов, рассматривающий уголовную ответственность как обязанность виновного
подвергнуться государственному принуждению, утверждает, что при освобождении от уголовной
ответственности такая обязанность отсутствует, и речи об ее индивидуализации быть не может [3].
Такая позиция нам представляется неправильной. Освобождение от уголовной ответственности
применяется не ко всем лицам, совершившим преступления, а отвечающим определенным требо-
ваниям, указанным в уголовном законе, например к лицам, совершившим преступление
определенной категории или совершившим преступление впервые, к лицам, чье постпреступное
поведение связано, например, с явкой с повинной, способствованием раскрытию преступления,
возмещением причиненного ущерба и т.д. Эти обстоятельства и указывают на индивидуализацию
освобождения от уголовной ответственности. Далее, закон требует наряду с объективно
существующими признаками, характеризующими совершенное деяние, учитывать и субъективные
признаки, характеризующие лицо, совершившее данное деяние (вина, возраст и др.), поскольку как
преступное деяние, так и лицо, его совершившее, всегда конкретно индивидуальны. Это должно
учитываться как при привлечении к уголовной ответственности, так и при освобождении от нее,
особенно в факультативных случаях принятия правоприменительными органами такого решения [4].
Определив место института освобождения от уголовной ответственности в системе оснований
непривлечения к уголовной ответственности и отграничив его от смежных юридических понятий
и институтов, следует отметить следующее:
1) сущность института освобождения от уголовной ответственности состоит в воздержании
государства (в целях экономии средств уголовной репрессии и индивидуализации ответственности,
реализации принципа гуманизма) от реализации уголовной ответственности, т.е. отрицательной
оценки лица, совершившего преступление и, как следствие этого, вынесения обвинительного
приговора, наказания и судимости;
ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. № 2 (50). 2009
224
2) отличие
освобождения
от
уголовной
ответственности
от
исключения
уголовной
ответственности по соответствующим основаниям, предусмотренным уголовным законом, состоит в
том, что освободить от уголовной ответственности можно только лицо, действия которого содержат
все признаки преступления. Вместе с тем освобождение от уголовной ответственности может иметь
место лишь в случае совершения лицом деяния, содержащего признаки не преступления вообще
(общественная опасность, уголовная противоправность, виновность совершившего его лица,
наказуемость), а конкретного преступления, состав которого предусмотрен соответствующей статьей
Особенной части УК КР. Отсюда следует непреложный вывод о наличии в деянии, от уголовной
ответственности за которое лицо подлежит освобождению, состава преступления, т.е. совокупности
всех установленных уголовным законом элементов и признаков, характеризующих деяние как
преступление. А если есть состав конкретного преступления, то его наличие является в соответствии
со ст. 4 УК КР единственным основанием уголовной ответственности. При отсутствии в
совершенном деянии состава преступления не могут возникать вопросы ни о привлечении к
уголовной ответственности, ни об освобождении от нее. В случаях же неприменения уголовной
ответственности отсутствует как само основание уголовной ответственности – состав преступления,
так и соответствующие признаки преступления (общественная опасность, противоправность).
Но если деянию, содержащему все признаки преступления, указанные в ст. 4 УК КР, присущи все
признаки конкретного состава преступления, указанные в соответствующих нормах Особенной части
УК КР, и, несмотря на это, лицо, совершившее это деяние, не привлекается к уголовной
ответственности, а, наоборот, освобождается от нее, вполне закономерно предположить, что этому
деянию присущи какие-то другие существенные признаки, являющиеся основаниями такого решения
[5].
К признакам, позволяющим компетентным органам принять решение об освобождении лица,
совершившего преступление, от уголовной ответственности, относятся предусмотренные законом
основания и условия такого освобождения.
В юридической литературе некоторые авторы проявляют непоследовательность суждений по
поводу того, что является условием, а что основанием освобождения от ответственности. Так,
X. Аликперов и К. Курбанова такие условия освобождения от уголовной ответственности в
связи с деятельным раскаянием, как явка с повинной, способствование раскрытию преступления,
устранение виновным вредных последствий содеянного, называют основаниями освобож-
дения от уголовной ответственности [6]. Однако чуть позже данные обстоятельства они
называют уже не основаниями, а условиями освобождения либо вовсе указывают на основания
и условия, перечисленные в разделе IV УК КР при этом не понятно, какие именно
обстоятельства следует отнести к основаниям, а какие – к условиям освобождения от уголовной
ответственности.
Обобщенный анализ оснований освобождения от уголовной ответственности впервые дал Г.Б.
Виттенберг [7]. Значительный вклад в разработку этой проблемы внесла С.Г. Келина, под основанием
освобождения она понимает такое обстоятельство или совокупность обстоятельств, которые
характеризуют совершенное деяние или лицо, совершившее преступление, и наличие которых всегда
или по общему правилу влечет освобождение от уголовной ответственности за совершенное
преступление [8].
А.И. Рарог, анализируя институт освобождения от уголовной ответственности, выделяет общее
основание освобождения лица, совершившего преступление, от уголовной ответственности,
которым, по его мнению, «является нецелесообразность привлечения его к судебной
ответственности и применения к нему принудительных мер уголовно-правового характера».
«Это общее основание, – далее указывает он, – конкретизируется применительно к отдельным
видам освобождения от уголовной ответственности» [9]. Основываясь, видимо, на таком
положении, многие авторы рассматривают лишь основания отдельных видов освобождения.
При этом в юридической литературе, на наш взгляд, происходит нередко смешение таких
понятий, как «основания освобождения от уголовной ответственности» и «виды освобождения
от уголовной ответственности». Авторы, не разграничивая данные понятия, зачастую
отождествляют их [9], что представляется неверным.
Законодатель, определяя в ст. 4 УК КР основания уголовной ответственности (которым
является совершение деяния, содержащего все признаки состава преступления, предусмотренного
Уголовным кодексом), понятия основания освобождения от уголовной ответственности, к
сожалению, не дает. В русском языке под основанием понимается «существенная причина,
достаточный повод, оправдывающие что-нибудь». На наш взгляд, основанием освобождения от
уголовной ответственности является нецелесообразность реализации уголовной ответственности
Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2(50). 2009
Достарыңызбен бөлісу: |