205
өткізу уақытын қамтуы мен оны қолданудағы (пайдаланудағы) өсім құнының оны берушiге өтелмеуі.
Бюджеттік несие айналымының (берілуі мен қайтарылымы) қатынастық түрлері:
- бюджеттік қаржы мекемесі мен алушы кәсіпкерлік пен шаруашылықтар арасындағы шартты
қатынастар және оның орындалу нәтижелерi;
- бюджеттік қаржы мекемесінің банктер жүйесі арқылы кәсіпкерліктер мен шаруашылықтарда
қамтамасыз ету мүмкiншiлiк қатынастары;
- бюджет несиесiн алудағы, қайтарудағы банктер, кәсiпкерлiктер мен шаруашылықтар арасындағы
қатынастар. Бұл қатынастар жетiлмейiнше экономиканың тұрақтылығын орнату мүмкiн емес.
Бюджеттік несие иесi бюджет болып табылады. Сондықтан бюджеттік несиені берушілер:
- мемлекеттік бюджет иелiгiндегi несиелер;
- республикалық бюджет иелiгiндегi несиелер;
- жергілікті бюджет (оның ішінде: ауылдық, аудандық, қалалық, облыстық бюджет) иелiгiндегi
несиелер.
Бюджеттік несие беру ереже тәртібін басшылыққа алудағы арналған оның теориялық негізгі
мазмұнындағы бағыттарына анықтама беретiн болсақ:
- әрбір бюджеттік несиені алушы (аудандар т.б.) лимиттік (шектік) алу қаржыларын анықтау және
берілген лимитті игермеген жағдайда пайдаланылмаған қаржыны жалпы негіздерде қайта бөлу;
- бюджеттік несие алушылардың ішкі тәуекелдiк мүмкiншiлiгiндегi қаржылық жауапкершілігi;
- бюджеттік несиені беру, алу, жарату, қайтару мәселелерін әкімшілік бақылауды жүргiзу
басшылығы үшін ведомоствоаралық комиссияның атқаратын қызметтерiнiң жауапкершіліктерiндегi
анықтамалары;
- бюджеттік несие қорларын мақсаттық жұмсалуына және қайтарылуына әкімшілік қызмет-
теріндегі іс-шараларды басшылыққа алу құқықтары мен несие берушілер және несие
пайдаланушылардың мақсатты құзiретi;
- бюджеттік несиенің қайтарылу сыйақысын нольдік, яғни өсімсіз мөлшерi бойынша жүргізілуі
немесе қайтарылу уақытысын белгiлi сомаға ұзартуындағы өсiм құнының енуi. Бюджет несиесi
айналымнан табылған пайда оны қолданушылар есебінде қалып тұрақтылықты көтеруді көздеу және
салық түсiмдерiн молайту болып табылады. Экономикасы тұрақтанған шаруашылыққа несиені қайта
бөлуден, жаңа құрылымдағы шаруашылықтарға беру тәртібі;
- Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 2003 жылғы 19 маусымда 2367 нөмірімен
тіркелген Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 2003 жылғы 21 мамырындағы “Облыстық
бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттеріне, республикалық бюджеттерге бөлінген
бюджеттік кредиттер бойынша өтелмеген борыштың сомасын есептен шығару ережесін бекіту
туралы” №206 бұйрығына сәйкес мерзімінде қайтарылмаған бюджеттік несиелер иелерін барлық
шығыс операциялары тоқтатып, бюджет шоттарының есептерінен шығарылып тасталыну мақсаттары;
- бюджеттік несиемен қаржыланатын шаруашылықтардың салық төлеу құқықтары мен тәртiбi,
есебi мен есептесу мерзiмдерi;
- бюджеттік несиені алудағы конкурстық іріктеу мүмкіншіліктері: бизнес-жоспарының
техникалық-экономикалық негіздемелері; меншікке иелік құқықтығы туралы мемлекеттік тіркеу
куәлігі (заң құжаттарының нотариалдық көшірмелері), жер иелігі мен көлемі, жарғы қор мәліметтері
мен құрылтайшылар құжаттарының көшірмелері, кепілділік түрі мен мүлік тізбесі, өзіне қызмет
көрсететін банктегі есеп айырысу шоттарындағы мәліметтер және бюджеттік салық қарыздық пен
бюджеттік қаржылану жағдайлары. Осы құжаттар бойынша бюджеттік несие лимиті мен оны алу,
қолдану, қайтару кезеңі анықталып, оны принциптi түрде қатаң сақтау міндеттемесі жүктеледі.
Бюджеттік несиені өтеу тәртібі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 25 шілдедегі №832
қаулысымен бекітілген;
- ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерге нақты бюджеттік несиелік қаржылық қолдау
көрсету Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес және “Қазақстан Республикасының
жергілікті мемлекеттік басқару туралы” заңының 27 бабындағы 4,5 тармақтарына жүгіне отырып,
облыс әкімшіліктерінің қаулыларында арнайы шешімдер шығара алады.
Ауыл шаруашылық шығындар жобаларын бюджеттік несиелендіру арқылы дамыту
ерекшеліктері:
1. Отандық ауыл шаруашылығындағы тауар өндірушілеріне қолдау көрсетуінде бюджеттік
несиелендіру 0,01 пайыздық жылдық сыйақы көлемінде бекiтiлген банктер жүйесі арқылы жүргізілуі.
2. Ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің жобаларына бюджеттік несие берілуі үшін
конкурстық іріктеу жүргізілуі. Конкурстық бюджет қорларынан несие берілуінің түрлері:
инвестициялық бағдарламаларды іске асыру; сүт пен жүн өнімдерін дайындау; ауыл шаруашылық
өнімдерін өңдейтін және қайта өңдейтіндерге; цехтарды қайта құру мен айналым және негізгі
ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. № 2 (50). 2009
206
қорларды толықтыруға. Бюджеттік несиені ауылшаруашылық жобаларға беру мен алудың негізгі
талаптары: жобаның нақты тиімділігі, жұмыспен қамтамасыз ету мүмкіншілігі, өндірілген ауыл
шаруашылық өнімдерінің толық өтімділігі мен оның импорттық алмастырушылығы қосымша жұмыс
орнын қамтамасыз ету мүмкіншілігі.
3. Бюджеттік биліктегі қаржы мекемесі, банк жүйесі және ауыл шаруашылық өндіріс
араларындағы қаржылық қатынастардағы құқықтығы мен басқару тетіктерін анықтайтын үш жақты
келісім шарт жасалынғаннан кейін, несие беруші банктерде несие алушыларға арналған қызмет
көрсететiн банктердiң несиелік есеп шоттары ашылады. Несиелік келісімдер негізінде бюджеттік
несие осы есеп шоттарға түсіріліп, сұраныстарды қаржыландыруды басқару орталықтандырады.
Жобаға берілетін бюджеттік несиенің өзгешелігі банктердің несие беру принциптерінің қатаң
сақталынуында құқықтануы. Олар: өтемділік, уақыттылық, құндылық, мақсаттылық. Өтемділік -
берілген бюджет несиесінің қызмет көрсетіп, банктерге, содан бюджетке өтелуі. Уақыттылық жобаға
берілген бюджеттік несиесін жобаның орындалатын уақтысын толығымен қамтылуы.
Соңғы ерекшеліктегі қаржылық бақылау құзыретін жүзеге асырудың құқықтық механизміне
ерекше көңіл аудару керек.
Қаржылық бақылау мемлекеттің қаржылық іс-әрекетінің ақша-қаржы ағымын, бюджеттің қазынасын
қатаң сақтау мен бақылауға бағытталған маңызды бір бөлігі. Қаржылық бақылау барынша күрделі жүйе
және ол төмендегідей бірнеше бөліктерден тұрады: 1) бақылау субъектісі; 2) бақылау объектісі; 3)
бақылау заты (тақырыбы); 4) бақылаудың мақсаты; 5) бақылауды іске асырудың әдістері [3].
1-сурет. Жергiлiктi жердегi әлеуметтiк және экономикалық даму объектiлерiндегi механизмдiк құрылымдары
Суретте әрбір экономика саласы бойынша тұрған жеке механизмдік құрылымның басқару
тетіктері арқылы өзіндік дамуы болғанымен олардың бір-біріне қатынастарының дамуын реттеу
арқылы әкімшілдік ықпалдылықтағы басқару тетіктері мүмкіншіліктерінің жетілуі керек. Ол үшін
жергілікті жердің жалпы механизмдік құрылымдар дәрежесіндегі жалпы тұрақты даму бағасын (ТДБ)
анықтағаннан кейін әр түрлі әкімшілдік шешімдер қабылдауға болады.
Сонымен, жергілікті жердің (біртұтас облыс немесе оның ішіндегі аудандар мен қалалар)
экономикалық және әлеуметтілік тұрақтылығының өзін бюджеттерге жергілікті жерден түсетін
көздеріндегі үлес салмағы мен оның шығыстарды қамтамасыз ету мүмкіншілігімен салыстыра қарап
білуге болады. Бірақ жергілікті жердегі экономиканың сала құрылым түрлері бойынша оның әр түрлі
механизмдік құрылымдары бар. Осы механизмдік құрылымдарда басқару жиынтығы негізіне
байланысты жалпы даму деңгейіне баға беруге болады. Жергілікті жердегі жалпы әкімшіліктің
басқаруындағы экономика саласының механизмдік басқару құрылымы жүйелерінің түрлері
жоғардағы суретте қаралған.
Бюджет несиесiнiң құндылығы - берілген бюджеттік несиені қолдану (пайдалану) кезiнен кейiн
өндiрiс сферасында туатын пайда табу құндылығы. Бюджет несиесiнiң мақсаттылық - тек конкурста
жеңіп алған мақсаттарға ғана бағытталынуы. Жобаға берілетін бюджеттік несие қайтарылымы оның
орындалу уақытысымен сәйкестенеді.
Экономиканы тұрақтандырудың келесі жолы - бюджеттің шығыстарын қамтамасыз ету
мақсатындағы бюджет арқылы трансферттiк қатынастардың жетiлуi. Бұл бюджеттік демеу бағыты.
Банктердiң жүйелiк механизмдiк
құрылымы
Бюджет және бюджет жүйелерiнiң
механизмдiк құрылымы
Жергiлiктi әкiмшiлiктiң экономиканы басқару
тетiктерiн жетiлдiру мүмкiншiлiктерi
Өндiрiс және тұрмыстық қызмет
көрсету жүйелерiнiң механизмдiк
құрылымы
Бюджеттiк мекемелердiң
жүйелерiндегi
механизмдiк
құрылымы
Халықтың әлуметтiк даму деңгейi
Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2(50). 2009
207
Бюджеттік демеу дегеніміз - жергілікті бюджеттердің сұраныстарын трансферттiк қанағаттандыру.
Бірақ бюджеттік трансферт белгілі арнайы шығындар мақсаттық емес, тек оны толықтау үшін
берілуі, оның мақсатсыздығы мен меңгеру тапсырмасының жоқтығын білдіреді. Бюджеттік
сұраныстарды трансферттік қанағаттандыруда, ауданаралық талдау нәтижесінен белгілі болатыны
тәртіптегі нормативті құжаттар, актілер, нұсқамалар, нұсқаулар қолданбайтынын айғақтайды.
Мысалы, бюджетті толықтау сұранысының жоспары толық қанағаттандырылған жағдайларда да
оның орындалуы өте жоғары артық дәрежеде (керек емес қаржы нәтижесінде) орындалуы мүмкiн
немесе керісінше. Бұл мәселе әлi де болса алдағы уақыттарда ғалымдар мен әкімшілік
басшыларының назар аударуына тұратын мәселе екенін баса айтқан жөн. Өйткені жергілікті жердің
әлеуметтік-экономикалық жағдайы қалай болса, солай дамуына жол беруге болмайды. Немқұрайлы
қарау әрқашанда жауапкершілікке тартылуы тиіс.
Қорыта келгенде, біздің ойымызша, әрбір жергілікті бюджеттің өзіндік несие қорлары болуы
керек. Бұл қор жыл өткен сайын бюджет көздерiнен толығуы арқылы көбеюі қажет. Себебі,
бюджеттік несие берiлiмi бюджет шығыстар есебінен емес, бюджеттік несие қорынан қайтарымды
қаржыландырылуы тиіс. Бюджеттік несие қорының даму көзі бюджет мүмкіншілігі мен несие
қайтарымдылығында. Ол әркез жергілікті мәслихатта қаралып бекітілуі қажет. Бұдан әрі бюджеттік
несие, қаржы жағдайы оңалған кәсіптер мен мекемелерге беріліп, оның өсім құны бюджеттік
жергілікті қорды дамытуы тиіс. Бұл, әрине, бір күнде шешіле қоятын мәселе емес.
1. Құлпыбаев С., Баязитова Ш., Баязитова А. Қаржы теориясы. - Алматы, 2001. - 176 б.
2. Жамбыл облысы әкімшілігінің көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарын жүргізуге кредит беру туралы қаулысы. 12
ақпан, 2004.
3. Ағдарбеков Т., Әлайдар А., Алайдаров А. Құқық негіздері. - Алматы: Заң әдебиеті, 2008. - 162 б.
***
В работе рассматриваются функции местного бюджета и кредитов в формировании устойчивой экономики.
***
This article is about functions of local budget and credits in a forming of dynamic economy.
Е.Е. Шарипбеков
ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ФОНДЫ И ПРАВОВОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
На сегодняшний день актуальным представляется практически не освещенный в литературе
вопрос о порядке осуществления контроля за собираемостью экологических налогов. В экономических
исследованиях иногда отмечается их фискальная нейтральность, что в принципе, верно, поскольку,
основной задачей большинства налогов данного типа является сокращение собственной
налогооблагаемой базы.
Однако говорить об отсутствии фискальных задач вообще было бы неверным. Фискальная
функция объективно присутствует, другой вопрос - на что тратятся взимаемые в виде налога
средства. Очевидно, что они должны использоваться исключительно в тех же целях, на которые
направлено действие налога, т.е. на сокращение налогооблагаемой базы. Таковым могут быть
финансирование научных исследовании в сфере создания альтернативных, более экологически
чистых аналогов облагаемой налогом продукции, устранение экологических последствий ее
потребления.
Платежи за загрязнение, могли бы аккумулируются в экологических фондах, в них же, должны
направляться и экологические налоги, в случае их введения.
Каких экологических результатов можно ожидать от возможного введения в нашей стране налога
на экологически вредную продукцию.
Во-первых, постепенную замену экологически опасных видов продукции на менее опасные. Для
того, чтобы соответствовать данной цели, экономическое значение налога должно стимулировать и
производителя, и продавца, и покупателя продукции к производству или поиску его более дешевых и
менее экологически опасных аналогов. Причем, наличие таких аналогов является непременным
условием, т.к. в противном случае просто происходит рост цен на продукцию. Очевидно, что для
такой замены необходимо время и самому производителю, и потребителю продукции. Но ситуация
вряд ли изменится, если не будут установлены временные пределы для действия данной правовой
конструкции. Предел может быть определен путем упреждающего введения нового, более
ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. № 2 (50). 2009
208
экологически жесткого стандарта на данную продукцию с указанием сроков отмены действующего
стандарта. По истечении данных сроков продукция, произведенная на основе последнего, будет
рассматриваться в качестве запрещенной к реализации или иному использованию. Очевидно, что
сама категория экологического налога, его правовая природа, регулирующие возможности нуждаются в
дальнейшем теоретическом исследовании с учетом практики его применения [4, с. - 256].
Во-вторых, фискальная функция данного налога также должна быть направлена на решение
экологических проблем, а не использоваться для пополнения бюджета, Поэтому данный налог
должен носить целевой характер. Однако понятие целевого налога отсутствует в налоговом
законодательстве. Для большей ясности следовало бы назвать рассматриваемый налог не
экологическим налогом, а налогом в экологические фонды.
Фонды, как структурный, институциональный элемент экономического механизма предназначены
для аккумулирования, распределения в расходования денежных средств на финансирование деятельности
в области охраны окружающей природной среды и воспроизводства ее ресурсов.
Понятие «фонд» отождествляется с отдельным счетом (бюджетным или внебюджетным), в
отношения которого законом определяется его главный распорядитель.
Фонды могут создаваться организациями, как собственные (внутренние) целевые фонды за счет
отчислений от прибыли или в ином порядке, например, фонды амортизационных отчислений,
страховые фонды, фонды воспроизводства и проч. В рамках данной главы рассматривается
деятельность нескольких различных видов фондов, средства которых полностью или частично
предназначены или могут быть использованы для финансирования природоохранных мероприятий.
Предметом отдельного исследования может стать деятельность международных экологических
фондов, под которыми подразумеваются международные правительственные и неправительственные
организации, имеющие в качестве одной из уставных целей оказание финансовой помощи
государствам и иным субъектам в решении экологических проблем. К их числу можно отнести
Глобальный экологический фонд. Всемирный фонд дикой природы и другое. Финансовые фонды
создаются так же в рамках международных соглашений и конвенций, заключенные по отдельным
проблемам окружающей среды для финансирования конвенциальных мероприятий и др. Так, по
решению стран, подписавших Монреальский протокол (1987 г.) в дополнение Конвенции о защите
озонового слоя Земли (1985 г.), был создан временный фонд в целях оказания финансовой поддержки
государствам, ратифицировавшим протокол [4, с. - 186].
Фонды, средства которых в той или иной степени задействованы в финансировании
природоохранных мероприятий, можно, таким образом, классифицировать по различным основаниям на
централизованные и децентрализованные; бюджетные и внебюджетные; государственные и
общественные; международные, корпоративные, фонды организаций. Очевидно, что в рамках данное
главы просто невозможно провести их подробный анализ, да и это и не входит в задачу работы в целом.
Для создании фондов в Республики Казахстан помимо законодательных гарантий в виде строгих
запретов на использование в целях, «не связанных с охраной окружающей среды», должны быть
гарантии иного, более общего порядка - стабильная экономика, позволяющая относительно
безболезненно отвлекать часть государственных и негосударственных ресурсов на решение
экологических проблем, политическая воля государственно-властных структур в практическом
следовании декларируемым принципам устойчивого развития, экологическая культура, законность.
Представляется, что на данном этапе существование различных фондов как структурно или
организационно обособленных (в рамках бюджетов или вне их) источников финансовых ресурсов
вполне обоснованно и должно быть поставлено в жесткие правовые рамки.
Однако следует заметить, что природоохранные фонды различных организационно-правовых
форм, уровней, форм собственности, целевого предназначения получили большое распространение и
в экономически развитых странах со стабильной финансовой системой. Ими, в частности,
аккумулируются налоги, сборы и платежи, взимаемые за загрязнение и иное воздействие на
окружающую среду. Автономный статус данных фондов обеспечивает во-первых, возможность
использования их средств на решение соответствующих экологических проблем, а во-вторых,
подчеркивает фискальную нейтральность аккумулируемых ими средств. Например, в Японии 100 %
налога на топливо тратится на финансирование работ по повышению безопасности снабжения
моторным топливом и на разработку его альтернативных видов[4, с. - 187]
Существенными с точки зрения данной работы признаками, объединяющими фонды в единый
исследовательский блок и позволяющими рассматривай» их, несмотря на различия в формах, в качестве
однородной правовой материи, являются а) возможность полного или частичного направления их средств
на финансирование природоохранных мероприятий; б) способность консолидировать финансовые потоки
и обеспечивать их целевое использование в решении экологических проблем; в) выполнение функции
Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2(50). 2009
209
«передаточного механизма» между субъектами, осуществляющими платежи (обязательные или
добровольные, направляемые, в силу закона или указания самих субъектов на финансирование
природоохранных мероприятий) и субъектами, которым в соответствии с законодательством (или
учредительными документами), предоставлены правомочия по распоряжению данными средствами.
Деятельность ряда фондов анализируется с позиций состава источников их формирования,
наличия стабильной, юридически определенной доходной базы, порядка, условий, основных
направлений расходования их средств, субъектного состава правоотношений, возникающих в
процессе их образования и функционирования,
В Республики Казахстан до 2001 года имелась правовая база создания государственно экологических
фондов, предшественниками которых были территориальные фонды охраны природы, образованные в
соответствии с постановлениями ЦК КПСС и Совета Министров СССР от 7 января 1988 года, «О
коренной перестройке дела охраны природы в стране, Совета Министров СССР от 18 марта 1988 г. № 93
при краевых, областных, городских исполкомах сонетов народных депутатов. Основные источники их
поступлений были в основном аналогичны закрепленным впоследствии в законе «Об охране
окружающей природной среды»: плата за загрязнение окружающей природной среды; средства,
взыскиваемые в порядке возмещения вреда, причиненного окружающей природной среде; добровольные
взносы граждан, организаций и т.д. Предполагалось использование средств фондов на строительство
очистных сооружений, техническое перевооружение и реконструкцию предприятий, финансирование
работ по созданию и внедрению природоохранных технологий, новых видов техники и другое.
Примечательно, что на том этапе был создан механизм, обеспечивающий преимущественное
использование собираемой платы для финансирования природоохранных мероприятий организаций -
плательщиков фондов. Направление платежей в фонды служило способом их резервирования,
аккумулирования с целью последующего адресного возврата плательщику, но для реализации
конкретных природоохранных профсоюзов. Образование данных фондов было в известной мере
приурочено к созданию новой структуры в системе государственных органов исполнительной власти
- Государственною комитета СССР по охране окружающей природной среды и системы его
территориальных органов.
15 октября 1993 года Кабинет Министров РК принял постановление № 1024 «О фондах охраны
природы в РК», в котором было решено образовать республиканский фонд охраны природы при
Министерстве экологии и биоресурсов. Согласно которому, платежи за выбросы загрязняющих
веществ перечислялись в фонды охраны природы предприятиями под контролем органов экологии и
биоресурсов [30, с. – 74, 75].
5 октября 1994 году Кабинетом Министров были внесены дополнения и изменения в постановление
от 1993 года, этим изменением фонды были переведены из «внебюджетных» в «доходную часть
бюджета». На основание данных изменении контроль за расчетом платеже за выбросы загрязняющих
веществ возлагался на Главную налоговую инспекцию Министерство финансов РК [29, с. - 75].
Законом РК об охране окружающей от 15.07.1997 г. имели право создавать фонды охраны
окружающей среды, однако внесением изменения и дополнении в закон об охране окружающей
среды 01.04.2001 году Республики Казахстан законодательно экологические фонды были отменены,
платежи за загрязнения стали поступать в общий бюджет и без возможности контроля целевого
использования [46].
Мы считаем, что на основе анализа мировая практика ведущих стран показывает возможность
создания фондов охраны окружающей среды и на региональном и республиканском уровне.
Казахстан имеет достаточно развитое экологическое законодательство и практический опыт в данной
области. Воссоздание и правовое закрепление фондов охраны окружающей среды позволит
аккумулировать необходимые финансовые средства, контролировать их целевое использование.
Также мы считаем, что благодаря этому в рамках диверсификации экономики, и ее интеграции в
международные макроэкономические процессы и создания технологических кластеров будет
возможна реальное улучшение состояния окружающей среды.
Создание целевых фондов охраны окружающей среды позволит осуществлять финансирование
научных разработок, связанных с новыми экологический безопасными технологиями производства с
последующим их внедрением их в повседневную жизнь.
Достарыңызбен бөлісу: |