Казахский суд биев общекультурная ценность с. З. Зиманов
S.Z.Zimanov Biyler Mahkeme Karannin On Ornegi
жүктеу/скачать 176,6 Kb.
|
қазақтың билер соты
- Бұл бет үшін навигация:
- . «Bota dawi»
- «Sozdin atasi kim Anasi kim»
| S.Z.Zimanov
Biyler Mahkeme Karannin On Ornegi Biy, gogebe Kazaklar toplulugundaki mahkeme kararlannda en onemli şahsiyettir. Ona giivenirlerdi, hatta davayi mantikli olarak başka bir şekilde gozme miimkiin oldugu takdirde, onun kararina itimat ettiler. Biy-hakimler, bilgin ve adil, tarih ile halkla anilan, istep kanunlarinin bilgici ve davaci taraflarm aracisi olarak sayildi. Btiyuk halk kutlesi boyle bildi. XIX. yuzydda Kazakistan'da hizmet eden ve ortadan kaybolmaya ytiz tutmuş eski biylerin temsilcilerini gozleriyle gormuş, tanimiş Rusya yonetim kurullannin memurlari, bunlari dile getiriyor: «В сознании народном звание бия принадлежит тем немногим, которые отличаясь безукоризненной честностью, с природным умом соединяют глубокие познания в корен¬ных обычаях народа. Би есть живая летопись народа, юрист или законовед его. — Biy unvani halk şuurunda kusursuz namus sahibi olan ve halk orf, adetleri haline gelmiş gok derinlerdeki bilgi, malumatlari dogal zekasi ile birleştirici kimseye aittir. Boyleleri gok azdir. Biy, halkm konuşan vakayinamesi ve hukukgu ya da adliyecisidir.» (i.Kozlov). Kazak halkmin yaşammi iyi bilen ve gok guzel Kazakga konuşan A.Leontev, Kazaklarm klasik hukuklarina dair hazirladigi eserinde biy- hakimlerin faaliyetini gosterecek birkag kaide sirahyor: «Biydi biyligi — jurtti birligi» — «Biy'in hukmu, halkm birligidir». «Biylik ayitkan biy ernes, bitim tapkan biy bolar» — «Hukum veren degil, arayi bulan Biy olur». «Много лет тому назад — Qok yillar once, diye yaziyor i.Kraft — в Степи славился своей мудростью и справедливостью один би (судья) — istepte Bir biy kendi hikmetiyle ve dogruluguyla un kazandi. К нему стекались из далека тяжущиеся и всегда получали суд правый и скорый... — Davacilar ona gok uzaklardan gelir ve gok beklemeden hakli hukmu duyarlardi. Биями считались самые умные и самые справедливые люди, и они не были представителями родовых и партийных интересов, так как их никто не выбирал — Biy olarak en akilli, en adil kişiler sanildi ve onlar herhangi bir kabile, aile ya da partinin temcilcisi degildiler. Прославится в народе кто-нибудь, как умный и правдивый человек, к нему и идут спорящие за разрешением своих дел. — Birisinin halk arasmda akilli ve adil olarak adi duyulursa, munazaa taraflar kendi davasma goziim bulmak igin onu ararlar. Во всей степи было 3 много 5 биев, и решали они дела по совести и по обычаям народа — Butun Istepte 3 veya en gok 5 Biy vardi ve onlar davalari namusla, halk torelerine uygun şekilde gozerlerdi». Daha biraz erken hizmet goren memur G.Zagryajskiy, Kazakistan'in butun guney ve dogu-guney bolgelerini igeren Turkistan ilinde 5 sene hizmette bulunmuş ve «Народному суду у кочевого населения» — «Gogebe Kavimlerin Halk Hakimlerine» başlikli ozel eserini birakmiş şunlan yaziyor: «Киргиз (казах — С.З.), известный по своему уму, безукоризненной нравственности, справедливости, опытности в киргизском судопроизводстве, а следовательно, и в знании киргизских обычаев, на основании которых производятся суд и расправа у киргизов, именуется бием» — «Kirgizlarda (Kazaklarda — S.Z.) muhakeme usulunde zekasi, puriizsuz ahlaki, adaleti ve tecrubesiyle, bunun yanisira hukum gikarmada ve karar vermede esas almacak halk adetleri bilgisiyle taninmiş şahsa Biy denilir». Kazakga'yi gok iyi bilen, Kazakistan'm Bati bolgesinin idari merkezi durumunda olan Orenburg şehrinde hizmette bulunan ve Orenburg ilim Arşivi Komisiyonunda gahşan Dogubilimci alim A.Slovohotov Kazak hakim Biylerini şyle aniyor: «Глашатай правды народной» — «Halk hakikatinin duyurucusu», «естественными посредниками спорящих сторон» — «davaci taraflann tabii aracilari». O, Orta Asya'daki başka Tiirkge konuşan halklarda bunun gibi hakim Biylerin yok olmakla beraber burada, yani gogebe Kazak halkmrn arasmda nasil ve ne suretle kuruldugunu, var oldugunu agiklamayi amag edinmiş. О çyle yaziyor: «Быт кочевника настолько точно определен, степная жизнь так резко обособлена, стоит в таком противоречии с бытом земледельца, что кочевнику-степняку нечего заимствовать от земледельца-поселя- нина. То, что составляет культурное богатство последнего, чем он гордится и что создает, не подходит к условиям степной жизни привольного кочевья» — «Gogebe hayati о kadar net bir şekilde belirlenmiş, kir yaşami о kadar ayncahga, ozellige sahiptir ki, yerleşik hayat stiren halk igin gok aykiri duşuyor, kir gogebesine tanmci birisinden ogrenecek bir şey kalmiyor. Tarimcilarm yarattigi ve ovdugu ktiltur zenginlikleri, gogebenin serbest yaşam koşulu igin uygun duşmuyor». Yazar, hakim- biyler bu «ozgur gogebelerin» butun vasfini taşidigmm zannmdadir. Onun fikrince Biy, halkm canli vakayinamesi ve halkm yasa duşuncesinin hukukgusudur». Daha bir tamnmiş şarkiyatgi, ilim adami, Kazakistan'da yonetim kurullannda yaklaşik on sene galişmiş profesor V.V.Grigoryev, kendi incelemelerinde şоyle sonuca variyor: «Мы видим у киргиз (казахов —С.З.) такое превосходное судопроизводство и такие порядки следственного и судебного процесса, каким могут позавидовать многие издавна цивилизовавшиеся народы» — «Kirgizlarda (Kazaklar — S.Z.) mukemmel bir muhakeme usulu ve sorgulama ya da mahkeme sureglerinde о kadar guzel kaideler var ki, eskiden beri medeniyete kavuşmuş bir gok halklar bunu kiskanirlardi». II Biy-hakimler, kendi kabile, hatta kendi Juz (Bozkir ug: Biiyuk, Orta ve Kiiguk Juzlere aynldi) topraklarmm dişma tanmmiş olanlar da dahil, beraberinde herhangi bir kurul veya ozel egitim gormuş kişiler almiyor, olsa olsa habercileri olabilirdi. Haberci de herkeste olmuyor. Onlar, topraklari, doga kaynaklarmi faydalanma, boluşme konusunda, gogebe hayatm, halkm yaşam tarzmin belli bir devrelerinde ortaya gikan davalan halletmekte kendileri uzman, kendileri muhammin ve kendileri degerlendirici oluyorlar, başka bir deyişle onlar, işinin eri kişilerle kaynaşmişlar, daha dogrusu istep egitim sistemini gegmiş kimselerdir. Bunun igin hazirlanmişlar. Biy- hakimlerin bilgisi, tecriibe ile hikmetleri, aşagidaki onlarm verdikleri tipik mahkeme karan orneklerinden agikga gorunmektedir. Davalann gogunlukla ug konu iizerinde oldugunu kaydetmek yerindedir. Bunlar: at, kadm ve bir erkegin oliimiidur. 1. «Bota dawi» — «Koşek Davasi» — veya sonradan biitiin Orta Jiizde iin kazanan meşhur Tole Biy'in daha geng iken, 20 yaşlarmda (XVII.yiizyilin son geyregi) babasi, kendi evladmi biyler sanatinin muhakeme usuliine ogreten tecriibeli Alibek Biy'in gozemedigi zor bir işi karara baglamasi hakkmda. Davamn esasi şoyledir: iki ayn gogebe kavimden oldukga hatin sayilan ikisi, «aruanadan tugan bota» — «cins koşek» yuzunden bahse girer ve onun kime ait oldugu konusunda bir goziim bulamazlar. Onlarm her biri kendi delillerini one siirerek hakli gikma yolunu aramaya başlarlar. Onlar miinazaalariyla tecriibeli biy Alibek'e başvururlar, onun verecegi karan kabul etmeye hazir olurlar. Bu arada bir şey oluyor; biyler mahkemesine ait bir niteliktir. Alibek Biy (Tole Biy'in babasi), hiiktim vermeden once yani davaci iki taraf geleneksel toren «Jtiginis» — kendi kamgilarmi biyin online birakarak onun kararma boyun egecegini bildirme merasimi — yapmadan once, davacilarm ifadelerini almiş ve yerinden kalkip davaci ile davah kendi misafiri olarak daha 2 — 3 gtin koyiinde kalmasini ve onlan ancak bundan sonra davaya bakmaya davet edecegini duyurmuş. Bu, biyin anlaşmazhga neden olan işi gozmede, hakikatin aslim ogrenmede zorlandigmin ve gergek ile adalete uygun karar altma almada tereddiit ettiginin ifadesiydi. Alibek Biy'in boyle agiklamasi yani işi ertelemesi, davaci taraflarin şiiphesini uyandmr. iki tarafin karşihkli iddiasinm başlangig aşamasinda bulunan Tole Biy, babasi Alibek Biy'in gektigi zorlugu kavramiş. Buna ustelik davayla gelenler tarafmdan hoşnutsuzluk gosterilirse biy baba evinin ve kendisinin itibardan diişme imkani ortaya gikabilirdi. Tole Biy, bu davanm tetkik işini kendi iizerine alma karanna varir ve sorun goziimiiniine izin isteyerek babasma başvurur. Oglunun duruşma alanma boyle kendi başma gikişmi her zaman teşvik eden Alibek Biy, ogluna nza gosterir ve davaci ile davahya bundan haber verir, karara baglanmasi zor olan işi oglu Tole Biy'in bakmasma fikir birligiyle miisaade buyurmalarmi ister. Daha onceleri biyler muhakeme usulunde başarili geng olarak adim duyduklarmdan davaci taraflar, izinlerinin verirler. Tole Biy, onlan duruşmaya mahkeme başlangig gelenegine uygun davet eder. Koşege ikisi hak iddia ediyor ve her iki taraf da onun doguşundan beri kendisine ait oldugunu soyltiyorlar. Duruşmanm gok gergin gegmesi, koşek siradan bir hayvan degil, gok degerli, az bulunan ozel cinstenmiş. Mevzun viicutlu gorkem ve gogebe toplulugu arasmda birgok efsaneye konu olan tek horgiiglii «aruana» kosem deve yavrusuymuş. Davaci kendi hakkini şu delillerle teyit eder: onun «aruanasi», yavrulayacagi vakit yaklaştigmda her zaman oldugu gibi, yalmz başma kalmak igin, siiriiden ayrilarak kirlara gekilir. Bir hafla siiren aramalardan sonra dag eteklerinde dogum yapmiş ama gok endişeli, durmak bilmeksizin gezmekte iken bulunur. Qok acikli bir bigimde bogiiriip, gozlerinden yaşlar akarak başiboş dolamyormuş. Eger diişiik yaptiysa ya da yavurusunu kurtlar yediyse, ana deve orada doniip dururdu, uzak gitmezdi, sik sik geri doner oliisiinii koklar yahut kanli yere tekrar gelirdi. Fakat iş boyle degil, demek, davacinin biiyiik ihtimalle sandigi gibi, ko§egi birileri gotiirmuş. Davaci boyle zannediyor. şimdi birkag ay sonra o, koşegi davahnin siiriisiindan bulmuş, onu asil soylu ana devenin ozel belirtilerinden tanimiş, ustelik bakişi da sesi de aynen anasmmkiymiş. Bundan boyle davaci, davahdan koşegi kendisine yani sahibine vermesini israria istedigini ancak geri gevirildigini agiklar. Davali ise, koşegi kendi «aruanasi» dogurdugunu iddia eder, buna koşegin her zaman anasiyla beraber oluşu ve ana devenin onu yabanci gibi kovmamasi, tarn tersine analik gosterdigi delildir. Kendisinin dogruyu soyledigini ispatlamak igin o, deve siiriisiiniin bakicismi beraberinde getirmiş. iki taraf da davali koşegi digerine vermeyi hig diişiinmiiyor, kendisinin hakli olduguna emindirler. Tole Biy, sadece kendi htikmiinii degil, adil ve iki taraf da riza gosterecegi veya kabul etmeye mecbur olacagi esas gergege dayali hiikiim gikarmaliydi. Duruşma evresine katilmakta olan şahsiyetlerin ve onlarm taraftarlarmm verdikleri ifadeler, kesin bir karara varmaya yeterli olmuyor. Zorluk, taraflarm ikisinin de otekinden geri kalmayi hig diişiinmemesinden ve onlarm getirdikleri delillerde kiigiik de olsa bir yalanm ug vermemesinden kaynaklanmaktadir. Hayvan gok degerlidir, ona sahip olmayi herkes ister. Tole Biy, taraflara oraya koşek ile analarmi getirmelerini teklif eder. Biyin gikaracagi hiikmiin uyandirdigi ilgi btiyiiktiir. Kendi koytinden ve komşu koylerden toplanan kalabalik gember kuruyor, bunun gibi işlerde her zaman oyle olur. Kalabaligm arasmda ş6hret salmaya başlamiş geng biyi eleştirmek isteyenler de, ancak merak yuzunden gelenler de vardi. Tole Biy, kendisinin iki yardimcisindan koşegin art ayagmin birisini budundan at kilmdan yapilmiş urgan ile sikaca burmalarmi ister. Cam aciyan koşek gok acikli bir sesle şikayet edercesine bozlar. Bu muamele sirasmda orada bulunan iki ana deveden birisi tela§a diişup gozlerinden yaşlar boşanarak koşegin yanma yetişebilmek igin can atarken, digeri ise daha sakin kalir ve о kadar aldiriş gostermez. iki tarafm istegiyle segilen hakim Tole Biy, hemen kendi kararmi ilan eder. Karara gore koşek, lzdiraph anlar yaşamakta olan kendi yavrusunu tabii duygusunun eginigi ile korumak igin her şeye hazirhgini gosteren «aruana» devenin dolii oldugu agiklandi. Devenin sahibi davaciydi. Orada bulunan herkes, Tole Biy'in hiikmiinii layik ve adil bir karar oldugunu kabul ederler. Davali da, boyle bir cins koşegi elde etmek istediginden alip gotiirdugunii ve daha once koşegini kaybeden bir ana devenin yanma koşarak ahştirdigini itiraf eter. Toplumda bundan sonra Tole Biy hakkmda daha fazla konuşulmaya başlamiş. 2. «Sozdin atasi kim? Anasi kim?» — «Soziin atasi kim? Soztin anasi kim? olduguna dair ortaya gikan dava hakkinda. Manasi şoyledir: «Soziin ata (yani baş, neden) kokeni hangi? Soziin ana (yani tahkikat) kokeni hangi?» bu ve buna benzer sorular, Kazak toplumundaki mantiki ali§tirmalarin geleneksel bir tiiriiydti ve miitalaa ile ihtilaf buna gore gergekleştirilirdi. Bunlar sikga anlaşmazliklara yol agiyordu. Soz konusu hikayede, iinlii Kazibek Biy'e tiiccarlar kervanmdan iki grup insan geliyorlar. Dinlenmek igin Biy ovasina yakm bir yerde duraklayan kervan imiş. Yakmlardaki koy ovasinda tiim bolgeye adi meşhur Kazibek Biy'in oturdugunu ogrenen onlar, tiiccarlarm arasini bozan ve birbirleriyle ilişkilerini gerginleştiren ihtilaf goziimii igin başvurmaya karar vermişler. Bir taraf grubu Ozbekler, digerini ise gogunlukla Kazaklar oluşturuyormuş. Onlarm miinakaşalari «Soziin atasi kim, anasi kim?» başka deyişle «Soziin ata kokeni hangi? Soziin ana kokeni hangi?» sorulanna cevap aramada başlanmiş. Ozbekler tarafi, Soz atasimn amaci Islam, anasi da islama inanma oldugunu israr ederler. Buna dair onlar, Soz kazang saglamak igin hizmet edecek, demek Soz atasi manat (para), para kazanmanm yolu yani, Soziin anasi ticarettir. Kazaklar tarafi bunu izaf edmenin başka yolunu ileri siirerler. Onlarm fikirlerine gore, Soziin atasi Biy'dir, anasi ise belagat. Bu miinakaşa, taraflarm ifade ettikleri gibi, ticaret heyetinde anlaşmazliga yol agip, birligi bozmakla beraber gok tehlikeli bir şekil alir ve iki grup arasinda el kavgasi da yer aldigi anlar yaşanir. Hikayeciler, Kazibek Biy'in ciddi bir bigimde diişiinerek, hatta biraz duraksadiktan sonra, tavsiye niteligini taşiyan karar denilebilecek kendi cevabmi verir: «Sozdin atasi — birlik, sozdin anasi şmdik» — «Soziin atasi birlik, anasi gergek». Agiklamasi şoyledir: Soz, halkm birligini saglamayi, korumayi amaglar, bu ancak onun esasi hakikate ve adalete dayandigi zaman miimkiindiir. Tartişmaya giren iki taraf Kazibek Biy'in cevabma gok memnun kalirlar. Biy'in evine «dii§man» olarak giren onlar, oradan «dost» halinde ayrilirlar. жүктеу/скачать 176,6 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|