Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

тарихи қалыптасуы жағынан кеш пайда болған ерін үндестігін
таңбалауды мақсат тұтпаған графика болып табылады. Үндесім
заңы дауыссыздардың тембрлік әуеніне негізделген (Крамски,
М.Маллова, В.Томсен, А.М.Щербак), ал дауыстылар үндесімі
– осы арқылы шыққан екіншілік заң дейміз. Алғашқы әліпби
түзушілер   санасында   дауыссыз   дыбыс   қазіргі   түсініктен
өзгеше,   ерін,   езу,   тіл   мүшелеріне   сай   тембрлік   әуен   қоса
ассоциацияла-нып   отырған   дыбыс   типі   болғанын   айтқымыз
келеді.   Тілдің   даму   барысында   жуан-жіңішке,   езулік-еріндік
әуен   қысқа   айтылатын   сына   дыбыс   тыңдаушы   санасына
қабылдана бастайды. Сына да-уысты таңбсы әсіресе дауыссыз
бен  үнділер  арасына  салынған.   Қыстырынды  дауыстылардың
бүкіл   руникалық   жазбаларға   тән   екенін   айтады   Э.А.Макаев.
Алғашында дауыссыздың тем-бріне ғана үйлескен, фонемалық
жүктемесі   жоқ   дыбыс   кейін   дифференциацияланған.   Оған
Енисей, Талас жазуларында сирек таңбаланған дауыстылардың
Орхон  жазуында   тұрақты  бейнеле-нуі   дәлел.   Дауыстылардың
графикалық   бейнесі   арқылы   түркі   тілдеріндегі   инвариант
дауыстыны   да,   сына   дауысты   және   одан   өрбіген
дауыстылардың вариант, вариацияларын жобалауға бо-лады.
Енді консонанттар жүйесінің графемалары және графика-сы
туралы қысқаша тоқталып өтеміз. Жазуда <б>, <ғ>, <д>, <й>,
<қ>,   <л>,   <н>,   <р>,   <с>,   <т>   10   дауыссызы   20-дан   астам
әріппен 20 сингармофонеманы таңбалайды. Оның ішінде 3-тен
артық әрпі бар дыбыстар <б’>, <ғ>, <д>, <қ>, <к> фоне-малары
болып табылады. <қ> мен <к>-нің жуан еріндік және жіңішке
еріндік   таңбасы   бар,  б,  д  графемалары   кейде   [t’],   [n’]
дыбыстарын да таңбалайды. Ал <з>, <м>, <ң>, <п>, <ч>, <ш>
дыбыстарының бірмәнді таңбамен берілуін ғалымдар олардың
кеш пайда болған туынды дыбыс болуымен байланыстырады.
Құрамында осы дыбыстар бар сөздердің жуан-жіңішкелігі айы-
рылуы мүмкін емес, мысалы,  мңа  деген [маңа], [меңе]  болып
оқыла алады. Ал кей сөздерде іргелес дыбыс таңбасы арқылы
е  (  э  ,   э
   )
у
ажыратып алуға болады, мысалы м
а
н
,м
. Жалпы
о
бірмәнді деген [м], [ш] дыбыстарының 6-ға дейін әріп-вариа-
циясы   болған.   Дыбыстың   төл,   туынды,   кірме   екенін   оның   сөз
шенінде кездесу, жуан-жіңішке дауыстымен  тіркесе  алу қабілеті
арқылы анықтасақ, ч, ш графемаларының да бірмәнді болуы
ойландырады.   Олай   болса,   сөз   болып   отырған   дыбыстар   неге
сингармографемалық жұп құрамаған деген сауалдың басын ашық
қалдырамыз. Консононттарға қатысты тағы бір айта кететін нәрсе
– <с>, <ш>, <н> инварианттарының жіңішке таңбалары үндесім
заңдылығынан уәжсіз ауытқитыны. Мысалы, [с’бығ]
– сәбығ, [c’мды] – сімады, [улус’] – уліс, [тыс’ы] – атысі, [шс’
ыз]  – ашсіз, [йорс’ар]  – иорысәр, [сбын’]  – сабін, [ғын’]  – ағін
т.б.  Бұл  <с>, <ш>  фонемаларының инварианты тіл алды болып
айтылатынынан хабар берсе керек. Қазіргі дыбыстық жүйемізде де
<ш>, <ж> фонемаларының орыс тіліндегі <ш>, <ж> фонема-сынан
айырмасы – өзінен кейінгі дауыстыны жіңішкертетіні.
Бүгінгі қазақ тілінде сөз аяғында айтылмайтын [б], [д], [ғ]
ды-быстары   көне   түркі   жазуында   таңбаланған.   Жалпы,   көне
түркі жазуы <р>, <в>, , , , <č>, <š>, , , ,
, , , , , , ,  18 фонемасының <č>(ч)-
дан басқасы қазіргі қазақ тілінің фонетикалық жүйесінде бар
және   бір-бір   графемаға   сәйкес   келеді.   [ни]   дыбысын   беретін
жіңішке мұрын жолды әріп қазіргі түркі тілдерінде жоқ. Ал нт,
нч,  лт  дыбыс   тіркесін   беретін   графемалар   тілдің   көне
дәуіріндегі   ере-кшелікті,   яғни   еліктеуіштер   соңында   жиі
кездесетін дыбыс тір-кесін бір таңбамен берген дейміз.
Жалпы,   вокализмдер   жүйесінің   таңбалану   ерекешелігі   жазу-
дың о бастағы мнемоникалық тәсілге иек сүйейтінінен шыққан.
Ұғымды   таңбалауды   жетілдіру   редукция   арқылы   жүреді,   ал   ре-
дукция   таңбаның ішкі мазмұны  мен  сыртқы тұрпатын құрайды.
Сонда   алғаш   суреті   салынған   үлкен   мәтін   (сурет   жазу)   артық
ақпараттарды түсіріп, керекті заттың аты мен санын еске сақтау
үшін  шартты бір таңбаларды  қалдырады (идеографиялық жазу),
кейін  ребустық жазу шығады (логограмма).  Жазудың  белгілі бір
адресантқа   ғана   бағытталғаны   ондағы   көмекші   сөздер   мен
сөйлемдердің таңбаланбауына әкеледі. Сөйтіп, жазу бағытталған
адресанттың   аялық   біліміне,   оқиғамен   хабардарлығына   сүйеніп,
мнемоникалық тәсілді қолданады. Онда грамматикалық форма-лар
ғана редукцияланбай, әріп болмаса да, дыбысты қалпына келтіріп
оқитын әдіс қолданылады. Тілді жақсы білетін адресант ондағы
фонемаларды   “реконструкциялап”   дыбыс   варианттары-на
кодтайды.   Жазба   тілдің   абстракті   таңбасы   –   графема   мазмұн
межесін   инвариант,   вариант   немесе  ∅  –   нөлдік   әріп   арқылы
таңбалай   алатынын,   ал   оны   ауызша   тілдің   абстракті   бейнесі
фонеманың мазмұн межесі (дыбыс) мен тұрпат межесі (графе-
158
159

ма) арқылы қалпына келтіреді. Сонда көне түркі жазуындағы
ашық,   қысаң   езуліктердің   таңбаланбауын   жазу   экономиясын
жетік білген, таңба теориясын меңгерген, жазу прагматикасын
ойлаған халықтың мәдени құндылығы деп танимыз. Болашақта
зерттеуді   күтетін   мынадай   проблемалар   мен   сұрақтар   бар
екенін көрсете кетеміз.
1.
Орхон-Енисей,   Талас   ескерткіштерінің   жеке-жеке
графикалық   ерекшеліктерін,   ондағы   графемалардың   мәнін
және мәтін емлесін айқындау;
2. қ, ғ, к, г графемаларының жуан еріндік, жіңішке еріндік
таңбаларының жүйесін іздеу;
3. Орхон   ескерткіштеріндегі   дауыстылардың   Енисей,
Шығыс Түркістан жазбаларына қарағанда редукцияланбайтын
себебін іздеу;
4. < 
и
ы
−
 
і
 > гиперфонемасы жіңішкеруінің фонологиялық,
морфонологиялық негіздерін айқындау;
5.
< 
е(
а
э)э
 > гиперфонемасы әріптерінің басқа дауыстыларға
қарағанда   көптігі   себебін   анықтау;   6.   Көне   түркі   жазуының
қысқа мерзімде оқылуының
алғышарттарын анықтау.

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: