Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
а, е әріптерінен басталмайтынын тілді тұтынушы да
жүктеу/скачать 1,76 Mb. Pdf көрінісі
|
8e10fd01cc60087f7a7a338573861826
| а, е әріптерінен басталмайтынын тілді тұтынушы да, жазуды
дыбыстық тілге кодтаушы да білуі тиіс. Енді < ы і > гиперфонемасының инициал және меди-ал позицияда таңбаланып, сөз ішінде ескерілмеуі жайлы. a Гиперфонеманың сөз басында көрсетілуін жоғарыда < ( ) > e э фонемасының тұрмағанын білдіру үшін берілді дедік. В.Томсен < ы і > таңбасы салынса, <і> болып оқылады, болмаса <д>- ден өзге [л] [i] ортасындағы [л] болып оқылады деген. Бұған қоса В.В.Радлов та бір буындыларында э (д) – дауыстысы ғана болғанын айтқан. Сонда бір буынды сөздердің ішіндегі дауыстының өзгеруін таңба салып ескертіп отырған. Жалпы, біраз ғалымдар (Ғ.Айдаров, А.Аманжолов, С.Хасанова) < и ы − і > гиперфонемасының таңбасы болды деп топшыласа, С.Е.Малов, А.М.Щербак, М.Томанов, В.В.Радлов, М.Рясянен, А.Шеберг, И.Н.Кобещавидзе көне түркі жазуы мен тілдерінде <ы>, <і-и> оппозициясы күмәнді, мұндай жіктелісті дәлелдейтін факті жоқ екенін, әсіресе тәуелдік жалғауының сөз үндесіміне қарамай, жіңішке дауыссыз таңбасымен (н’) берілгенін айтады: кғні, қғ’н, қз’н. Тіл үндестігінің бұзылуын ї-ның і-ге өтуімен байланыс- тырады. < и ы − і > дүдәмалдығының бір себебін түркі тілдері дамуының белгілі бір кезеңінде 1-буыннан басқа буындағы дауыстылардың дербес фонологиялық жүйе құрай алмағанынан, сингармониялық паралелельдердің болуынан (алтан-алтун-ал- тын, балта-балто-балту-балты), себебі көп буынды сөздердің екінші буынынан былай қарай дауыстылардың ерекше жүйесі (подсистема) болатынынан, ол жүйеде ашық-қысаңдығымен ай- рылатын бар-жоғы екі ғана фонема болып, олар аллофондарының көптігі арқылы қолданыс табатынынан іздеу керек. Негізінен әліпбидегі дауыссыздардың жуан-жіңішке таңбаларын шартты деп және осыған сай тіл үндесіміне күмәнмен қарау < і − ы и > фонемасына қатысты шыққан. Бұл жазудың емле ерекшеліктері туралы арнайы мақала жазған Г.Левин Орхон жазуында [s], [j] дыбыстармен [ϊ] іргелестігінде [s 2 ], [j 2 ] q жіңішке таңбалары жазылғанын айтады: … [j 2 ϊlgϊ], … [s 2 ϊрϊt] Енисей, Шығыс Түркістан ескерткіштерінде керісінше [j] мен [ϊ] дыбыс тір- кесімі таңбаланған. Сонда әсіресе сөз соңына қарай < і − ы и >- жіңішкеруін қалай түсіндіруге болады? Көне түркі жазуындағы дауыстылардың графемасына (инвариантына) телінген фонема- лар өзара (негізінен) ашық-қысаңдығымен айрылады (о-у, ө-ү, жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|