Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы


а, е  әріптерінен басталмайтынын тілді тұтынушы да



Pdf көрінісі
бет111/287
Дата07.01.2022
өлшемі1,76 Mb.
#20525
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   287
Байланысты:
8e10fd01cc60087f7a7a338573861826

а, е  әріптерінен басталмайтынын тілді тұтынушы да,  жазуды
дыбыстық тілге кодтаушы да білуі тиіс.
Енді   <  
ы
і
  >   гиперфонемасының   инициал   және   меди-ал
позицияда таңбаланып, сөз ішінде ескерілмеуі жайлы.
a
Гиперфонеманың сөз басында көрсетілуін жоғарыда < 
( )

e э
фонемасының тұрмағанын білдіру үшін берілді дедік. В.Томсен <
ы
і
 > таңбасы салынса, <і> болып оқылады, болмаса <д>-
ден өзге [л] [i] ортасындағы [л] болып оқылады деген. Бұған
қоса В.В.Радлов та бір буындыларында э (д) – дауыстысы ғана
болғанын   айтқан.   Сонда   бір   буынды   сөздердің   ішіндегі
дауыстының өзгеруін таңба салып ескертіп отырған. Жалпы,
біраз ғалымдар (Ғ.Айдаров, А.Аманжолов, С.Хасанова) < 
и
ы

 
і
 >
гиперфонемасының таңбасы болды деп топшыласа, С.Е.Малов,
А.М.Щербак,   М.Томанов,   В.В.Радлов,   М.Рясянен,   А.Шеберг,
И.Н.Кобещавидзе көне түркі жазуы мен тілдерінде <ы>, <і-и>
оппозициясы күмәнді, мұндай жіктелісті дәлелдейтін факті жоқ
екенін, әсіресе тәуелдік жалғауының сөз үндесіміне қарамай,
жіңішке дауыссыз таңбасымен (н’) берілгенін айтады:  кғні,  қғ’н,
қз’н. Тіл үндестігінің бұзылуын ї-ның і-ге өтуімен байланыс-
тырады.

и
ы

 
і
 > дүдәмалдығының бір себебін түркі тілдері
дамуының   белгілі   бір   кезеңінде   1-буыннан   басқа   буындағы
дауыстылардың  дербес   фонологиялық   жүйе құрай  алмағанынан,
сингармониялық   паралелельдердің   болуынан   (алтан-алтун-ал-
тын,   балта-балто-балту-балты),  себебі   көп   буынды   сөздердің
екінші   буынынан   былай   қарай   дауыстылардың   ерекше   жүйесі
(подсистема)   болатынынан,   ол   жүйеде   ашық-қысаңдығымен   ай-
рылатын бар-жоғы екі ғана фонема болып, олар аллофондарының
көптігі   арқылы   қолданыс   табатынынан   іздеу   керек.   Негізінен
әліпбидегі дауыссыздардың жуан-жіңішке таңбаларын шартты
деп және осыған сай тіл үндесіміне күмәнмен қарау < 
і
 

ы
и
 >
фонемасына   қатысты   шыққан.   Бұл   жазудың   емле   ерекшеліктері
туралы   арнайы   мақала   жазған   Г.Левин   Орхон   жазуында   [s],   [j]
дыбыстармен   [ϊ]   іргелестігінде   [s
2
],   [j
2
]   q   жіңішке   таңбалары
жазылғанын   айтады:   …   [j  
2
ϊlgϊ],   …   [s
2
ϊрϊt]   Енисей,   Шығыс
Түркістан ескерткіштерінде керісінше [j] мен [ϊ] дыбыс тір-
кесімі таңбаланған. Сонда әсіресе сөз соңына қарай < 
і
 

ы
и
 >-
жіңішкеруін қалай түсіндіруге болады? Көне түркі жазуындағы
дауыстылардың графемасына (инвариантына) телінген фонема-
лар өзара (негізінен) ашық-қысаңдығымен айрылады (о-у,  ө-ү,


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   287




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет