Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
Ауызша тілдің өзіне тән ерекшеліктері
жүктеу/скачать 1,76 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ауызша тілдің өзіне тән ерекшеліктері. Жазу жүйесінің
күрделілігі неден басталады, ауызша тіл мен жазба тіл арасы қандай деген сауалдар төңірегінде ойлану үшін алдымен ауызша тілдің өзіне тән ерекшелігін саралау керек. Ауызша тілдің өзіне тән ерекшелігі айқындалса, жазба тілдің белгілері екшеледі. Сөйлеу тілін зерттеу тілдік жүйені жүзеге асыру мүмкіндіктері мен перспективасын білуге қызықты деректер бере алады, ол арқылы тіл мен сөйлеу арасын анықтауға болады . Ауызша тіл дегеніміз ішкі сөйлеуді дыбыстау мүшелері арқылы дыбыс толқындарымен сыртқа шығаратын, белгілі бір тілдік таңбаға кодталған, естілетін және айтылатын тілдік жүйе немесе ойдың дыбысталуы, ойдың дыбыстық кодқа айналуы. Ауызша тіл – уақыт пен кеңістік жағынан мобильді, айты- латын сөзді сол мезетте сол қалпында қайталау мүмкіндігі жоқ тіл. Ауызша тілде ең алдымен, сөз экономиясы болады. Ол: коммуниканттардың паралингвистикалық, экстралингвистика- лық, суперсегментті тәсілдер қорына: интонация, жест, тон, темп, мимика, затты көрсете алу, имплицитті семантика, фонға ие болуынан; - конситуация коммуникацияның толық мүшесі болуынан, қоғамдық-әлеуметтік контекстің болуынан; - осыған байланысты сөздердің семантикалық байланысының күштілігі, морфологиялық формасыз, шылауларсыз байланыса беруінен; - аналитизм, инверсияның күштілігінен; - коммуниканттардың санасында вербалданбайтын жасырын мазмұнның болуынан шығады. Мысалы, үй іші жағдайындағы екі әйелдің әңгімесінен “Бір айдай жатып, жұмысқа бармай, қашып, барса, бәрін осыған жауып, оңбағандар, содан мойнына бәрін ілген, алғанын да, алмағанын да, содан қойшы әйтеуір, мен білем, таза екенін, бір құдайдың өзі біледі, маған айтты бәрін жыр қылып, сол құртып кетті, баланы күйдіріп ап, қайта құдай сақтап, бұны шақыртып, жақсы болған жерден шақыртып, бір уақытта Тукаш келді, айтып берді Данияр. Әлі күнге дұрыс тұра алмай- ды ешқайда” деген мәтін жазылып алынды. Бұл сөйлемдердің мағынасын адресат (екінші әйел) түсініп, қоштап, бірге айты-сып отырады, өйткені екі коммуникант арасында білім аясы ортақ. Диалог қысқа, жүйесіз, тілдік элементтерге тапшы болса да, ІІ- коммуникант сөйленіс мазмұнын түсініп, имплицитті ой-ларды эксплициттеп қабылдап отырады. Бұл қысқа құрылымда мынадай ой болған: Баланы күйдіріп ап, қайта құдай сақтап, жақсы болған жерден шақыртып дегенде “Әйелі кішкентай баласын күйдіріп алып, басқа жерде жұмыс істеп жүрген (жап-жақсы болған жерден) күйеуін шақыртып алады. Құдай сақтап, баласы тез жазылып кетеді. Жұмыстан рұқсатпен, заңды түрде кетпей, мойнындағы жауапкершілікті сезінбей, Д. сол кеткен-нен жұмысқа бармай қояды. Бір айдан кейін іздеу салған соң, жұмыс орнына барса, Д.-ның жауапсыз кеткенін пайдаланып, олар барлық шығынды Д-ның мойнына жазып қойған. Д. болған оқиғаны шешесіне айтып береді. Сөзінің шын екенін шешесі мен бір құдайдың өзінен басқа ешкім білмейді. Міне, сол келеңсіз оқиғадан бері Д.-ны еш қай жер жұмысқа алмай келеді”. 44 45 Егер жоғарыдағы сөйленіс элементтері соңғы – толымды ба- яндау тәсілімен ауыстырылса, ауызекі коммуникация мақсатына жетпес еді. Адресатқа алдыңғы мәтіндегідей әсер етпес еді. Екі коммуниканттың білім аясының ортақтығы вербалды тәсілдің үнемделуіне әкелген, сөйленістің жүйесіз, семантикалық байла-нысы ауызша коммуникацияны мақсатына жеткізген деп ойлай-мыз. Сондай-ақ “талай қазы-қарта… тәтті еді”. “Мұғалім емес- жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|