Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

250
251
Қ.Жұбанов 
f, h, х
әріптері кірме сөздерде ғана емес, Оңтүстік 
Қазақстан қазақтарының тілінде бар дыбыс және келешекте 
тілдің термин (1934) сөздермен баю мүмкіншілігін ескерсек, бұл 
әріптерден бас тарта алмаймыз және өзге түркі халықтарының 
әліпбиімен бірдейлестіру үшін бұл үш әріпті әліпбиге енгі-
зу керек деді. 
Pravda, avarie, vьmpel, fabrik, fakt
сөздерін 
b, p 
әріптерімен таңбалаудың қиындығын айтты. 
Giremәpon, Meknijke, Qarkop, sabet 
сөздерінің
 
әртүрлі орфог-
раммаланып кеткенін жазды.
1936 жылы “
һ
әрпі әліпбиде болғанмен, қазақ сөздерінде 
ұшырап жарымайды, тек одағайларда кездеседі” деп, әліпби 
құрамынан 
ө, ә, j (й)
және 
с
таңбаларын шығарып, 
һ
әрпін 
<ғ>
фонемасына беруді ұсынады. ал 
j
-ді 
і
дауысты дыбыс 
әрпімен, 
v
-ны 
u
-мен беруге болады дейді. Сөздің жіңішкелігіне 
дәйекшеден басқа 
і, к, g
әріптері де қарақшы (маркер) бола ала-
тынын көрсетеді. 
Сонда Қ.Жұбановтың әліпби құрамынан алып тастауға бола-
ды деген таңбалары мыналар болды: 
ө, ә, j, ғ, v
. 
Және ұ
у, үу, ый, ій
қосар таңбаларының орнына бір таңба 
алуды, дәйекше қызметін пайдалануды ұсынады. 
Қазақ-латын графикасының кемшілігі деп, “сызылған” 
ө,
“құйрықты” 
з, ŋ,
“аударылған”
е
(ә), “созылған” 
g
(q), “белі 
сызылған” z таңбаларын атайды. Сөйтіп, “таким образом вмес-
то прежних 13 букв по значению и 17 букв по числу знаков ос-
тавляются 7 букв, 7 знаков” дейді. 
“
Сыз, сіз
дегенде 
ы, і
әріптері сөз дыбысталуының ғана 
жуандығы мен жіңішкелігін көрсету үшін тұрған жоқ, ол бүтін 
буынның жуан-жіңішкелігін көрсетуге қойылған қарақшы”. 
“Жазуда буын сайын бір дыбыстың жуан-жіңішкелігін айы-
рып таңбалағанда, әр буынның дауысты дыбысының ғана 
жуан жіңішкелігін айырып таңбалаймыз. Әрқайсысына екі 
әріп алып әурелемей-ақ, буын-буынның ғана жуандығын я 
жіңішкелігін айыртқандай бірақ белгі қоятын болсақ, әрпіміздің 
санын бүгіндегімізден де азайтып 26-ға түсіруге болар еді” деді 
а.Байтұрсынұлы жолымен (4-кесте). 
ал кірме сөздерді жазғанда орыс тіліндегі түбірін сақтап, 
қосымшаны қазақ тілде жалғауды, сондай-ақ туынды кірме 
сөздердің жұрнағын қазақ тілінде беруге болатынын ескертті 
(федератировать-федерациялау).
4 кесте – Қ.Жұбановтың латын жазуына енгізген өзгерісі
1929 ж. латын 
жазуы
Қ.Жұбанов 
ұсынысы
1929 ж. 
латын жазуы
Қ.Жұбанов 
ұсынысы
a <а>
a<а> <ә>
o <о>
о <о> <ө>
ә <ә>
-
ө <ө>
-
b <б>
b<б>
p <п>
р <п>
c <ш>
c <ш>
r <р>
r<р>
з <ғ>
з <ғ>
s <с>
s <с>
d <д>
d<д>
t<т>
t <т>
e <е>
e <е>
u <ұ>
y <ұ> <ү>
g <г>
g <г>
y <ү>
–
–
f <ф>
z<з>
z <з>
i <і>
i <й><и>
v <в>
v <в> 
h <һ>
–
j <й>
i <і>
k<к>
к <к>
ь <ы>
ь <ы>
l <л>
L <л>
č <ж>
č <ж>
m <м>
m <м>
Uv
-
n <н>
n <н>
Yv
-
<н>
ŋ<н>
ьj
-
q <қ>
q <қ>
Iy
-
Ғалымның 1929 жылғы әліпби мен емле ережелеріне айтқан 
сыны қазіргі қазақ емлесінде айтарлықтай дау тудыра қоймайтын 
сөздердің заңдастырылу тарихын көрсетеді. 
мысалы, Қ.Жұбанов орфография ережелері “термин сөздерді 
ғана емес, төл сөздердің де дұрыс жазылуына кедергі келтіріп 
келді”. “Әсіресе 
асра, ру, көбрек, қойны, аулы, шаруа
сөздерінің 
бірде 

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: