Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
жүктеу/скачать 1,82 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
| о
ды- бысынан ы дыбысына айныған: ол+сол=>o+co=>o+cы;o=>ы. “еріншіл дауыстылардың аяқ буынында сақталып тұра алма- уына көне түркілік йағмұр сөзінің қазақ тілінде жаңбыр болып айтылатындығы да дәлел (ұ>и) бола алады” дейді ғалым. Сондай-ақ бұл жыл=>биыл, іш+құр=>ышқыр, тұғын=>тын, барған соң=>барғасын, аздан соң=>аздасын болып қалыптануы да тіл үндесімінің жетекшілігін дәлелдейтін сияқты. тіл тари- хынан бірінші буындағы еріндіктің езулікке ауысқан фактілерін кездестіреміз: ұт-ат, ұда-атқа. Үшіншіден, әліпбидегі дауыссыз әріп аттары жеке айтылғанда, бір дауысты не аяғынан, не алдынан қосылып айтылады. Ол ашық езулік те, қысаң еріндік те емес, қысаң езулік- <ы> фонемасы ( бы, қы, ыл, ыр, жы ) т.б. Проф. Ә.Жүнісбек тірек дауыссыздар жуан езулік үндесім вариантында қолданылады дейді. Және үш дауыстыға негізделген сингарможазуында қысаңдардың тірек фонемасы ретінде ы -ны алады. Төртіншіден, қазіргі қазақ тілінде жуан еріндік пен жуан езулік, жіңішке еріндік пен жіңішке езулік қатар келе алады: қора, жора, сора, мола, молда, күрек, түрен, қола, сұрақ т.б. Проф. С.мырзабеков бұл құбылысты “ а -ның езулік күші ы, і фонемаларына қарағанда әлсіз, сондықтан да ол жуан еріндік- терден кейін айтыла береді”деп анықтайды. Орақ, құрақ, ұзақ, отан, ора сөздерін айтқанда екінші буындағы езулік дауыстының айтылым құрағы еріндікке еріп, жуықтап айтылуы мүмкін. С.мырзабеков а дыбысының ат-да кейде [o] болып айтылатын кезі де болатынын айтады: ойбой, ойхой. Яғни ерін, езу дауыс- тылары бір сөз шенінде я жіңішке үндесімде, я жуан үндесімде қатар жұмсала алады, ал бейүндесімде жұмсала алмайды. Бесіншіден, ерін дауыстыларының бірінші буыннан арт- пайтын сипатын кірме лексиканың игерілуінен байқауға бо- лады. мысалы, о, у дыбысына екпін түскен сөздер қазақ тілі- не очередь=>өшірет=>шірет, стол=>үстел, утюг=>үтік, русь=>орыс, хамут=>қамыт, чугун=>шөген, пуховый =>бөкебай, плюш =>пүліш, самовар=>самауыр, мұнанай=> меновой болып игерілген. ал араб-парсы тілдерінен енген ораза (руза), орамал (румал) сөздерінде екінші буындағы еріндік фонема басқы позицияға ауысқан. Сөйлегенде [үт о ’үк о ’], [орус] т.с.с. болып дыбысталатын сөздерді мұндай орфограммада заңдастыру 1929ж. емле конфе- ренциясында қабылданған еді. Себебі мұнда і-буындағы ерін- дік әсерінен келесі буындағы дауыстының еріндікке айналатын фонетикалық алмасу тұрғанын ғалымдар байқады. Өйткені мазмұн, мақұл, марқұм, мәжнүн, мәжбүр сияқты екінші канал арқылы енген сөздердегі еріндіктің таңбалануында і-буынның әсері жоқ, фонеманың негізгі реңкі берілген. Алтыншыдан , еріндік сипат алдымен < жүктеу/скачать 1,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|