Байланысты: Күдеринова Құралай монография Қазақ жазуының тарихы
ї -ның
і -ге өтуімен байланыс-
тырады.
<
и ы −
і > дүдәмалдығының бір себебін түркі тілдері
дамуының белгілі бір кезеңінде 1-буыннан басқа буындағы
дауыстылардың дербес фонологиялық жүйе құрай алмағанынан,
сингармониялық паралелельдердің болуынан (
алтан-алтун-ал- тын, балта-балто-балту-балты ),
себебі көп буынды сөздердің
екінші буынынан былай қарай дауыстылардың ерекше жүйесі
(подсистема) болатынынан, ол жүйеде ашық-қысаңдығымен ай-
рылатын бар-жоғы екі ғана фонема болып, олар аллофондарының
көптігі арқылы қолданыс табатынынан іздеу керек. Негізінен
әліпбидегі дауыссыздардың жуан-жіңішке таңбаларын шартты
деп және осыған сай тіл үндесіміне күмәнмен қарау <
і −
ы и >
фонемасына қатысты шыққан. Бұл жазудың емле ерекшеліктері
туралы арнайы мақала жазған Г.Левин Орхон жазуында [s], [j]
дыбыстармен [ϊ] іргелестігінде [s
2
], [j
2
] q жіңішке таңбалары
жазылғанын айтады: … [j
2
ϊlgϊ], … [s
2
ϊрϊt] Енисей, Шығыс
Түркістан ескерткіштерінде керісінше [j] мен [ϊ] дыбыс тір-
кесімі таңбаланған. Сонда әсіресе сөз соңына қарай <
і −
ы и >-
жіңішкеруін қалай түсіндіруге болады? Көне түркі жазуындағы
дауыстылардың графемасына (инвариантына) телінген фонема-
лар өзара (негізінен) ашық-қысаңдығымен айрылады (
о-у, ө-ү, а-ә, е, э ).
Ал қазіргі фонологиядағы
а-е(ә), о-ө, ұ-ү, ы-і жұптары
жуан-жіңішке оппозициясын құрайды. Сонда бірыңғай
жіңішке, қысаң, еріндікке (
ө-ү ) бір графема, жуан еріндік,
қысаңға (
о-у ) бір графема берілген жүйеде немесе керісінше
мына жүйеде – жуан-жіңішке езулік, ашық (
