Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы



Pdf көрінісі
бет28/174
Дата18.10.2023
өлшемі5,78 Mb.
#118714
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   174
жаңғырық 
(Абай).
Жаңгырьщ II. Тау
жаңғырып, эн цосып Үрген ит пен айтаща,
Келмеп пе едің жол тосып Жолыгуга аулаққа
(Абай).
Мысалға келтірілген омонимдердің 
(қызыц
1 -
ңызық
II, 
жаңгыръщ
I -
ж аңгырыц
II) алдыңғы сыңарлары - есім сөздер 
де, соңғы сыңарлары - етістік сөздер. Бұл омонимдер 
қыз
жэне 
жаңгыр
деген етістіктерге есім сөз бен етістік сөз тудыратын 
омонимдес аффикстер 
(-ық
I - есім жүрнағы, 
-ық
II - етістік 
жұрнағы) жалғану арқылы жасалган.
Қазақ тілінде жэне басқа түркі тілдерінде осындай омонимдес 
аффикстердің қатарына зат есімнің 
-с (-ыс, -іс) 
жұрнағы мен 
етістіктің ортак етіс түрінің 
-с (-ыс, -іс) 
ж.ұрнағы жатады. Бұлар 
да жалғанған сөзінен омонимдес сөздер тудырады. Омонимдес 
жүрнактардың жалғануы арқылы жасалған туынды омонимдердің 
түбірі көбінесе етістіктер болып келеді. Мысалы:
А й т ы с

(зат есім). 
«Садақ пен баланыц
айтысыл> деіітін
Арцага мәлім
айтыс. Сондагы бала осы Қадырбай болатынын
Абай жацсы білуші еді
(М. Әуезов).
А ііт ы с
II 
(етістік). 
Біздің Садекецмен
айтысар шамамыз цане?
Эншейін бір жалгыз ауыз сөздің түсында болымсыз тосқауыл
айтцаным гой.
«Айтысты, 
женді» дейтін сөз емес (М. Әуезов).
Қатынас
(зат есім). 
Біреуге-біреудіц
қатынас, 
хабары да 
азайды (М. Әуезов). Әр бөлменің ұзынын, көлденеңін, ішкі қаты- 
нас есіктерін - бэрін де Абай өзі кағазға сызып, Әйгерімнің қолы- 
на табыс еткен (М. Әуезов).
Қат ы пас
II (етістік). Әр үй өз басымен өзі элек, біреуге біреу 
катынаса алмай қалды (Ғ. Мүсірепов).
Бұл омонимдердің (
айтыс
I -
айтыс
II, 
цатынас
I -
цатынас
II) алдыңғы сыңарлары -
аіігп, цатына
етістіктеріне зат есімнің 
-с (-ыс, -іс)
жүрнағы жалғану арқылы жасалса, соңғы сыңарлары 
аталған етістіктерге ортақ етістің 
-с (-ыс, -іс)
жүрнағы жалғану 
арқылы жасалған. Түркологиялық кейбір әдебиеттерде бұл
38


жұрнақтар әрі зат есім, эрі етістіктің ортак етіс түрін тудыратын 
бір жұрнак ретінде қаралған. Ш ындығына келгенде, бұлар -
дыбысталуы бірдей болганмен, шығу тегі жағынан да, мағынасы 
мен кызметі жағынан да эр басқа жұрнақтар.
Осындай омонимдес аффикстердің қатарына етістіктің 
т
(-ыт, -іт)
жұрнағы мен зат есімнің 
-т (-ыт, -іт)
жұрнағы да 
енеді. Мысалы, 
цүмарт, сейілт, шырамыт, царауыт, цырауыт

мүиарт, кеңіт
деген сөздердің құрамындағы 
-т (-ыт, -іт )
аф­
фикс! - етістіктің жүрнағы болса (бұл жұрнак есімдерден етіс- 
тіктер тудырып тұр), 
бөгет, іиабыт, іркіт, сырцат
тәрізді сөз- 
дердің кұрамындағы 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   174




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет