Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы
өн деген түбір морфема мен -ш
жүктеу/скачать 5,78 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2. С оздің м о р ф о л о г и я л ы қ қ ү р ы л ы м ы н ы ң өзгер уі § 70.
| өн
деген түбір морфема мен -ш деген аффикстік морфемаға мүшеленуі үшін: біріншіден, - өн деген түбір морфеманың өнім деген сөзден басқа да сөздердің құрамында болуы қажет ( өнімді, онгіиі, өндір, өндіріс, ондірістік жэне т.б.); екіншіден, - -ім аффиксі (зат есім жүрнағы) басқа да зат есімдердің құрамында қайталанып келуі шарт ( біл-ім, төз-ім, сез-ім, бөл-ім, тіз-ім, кут-ім, сен-ім, төз-ім жэне т.б.); үшіншіден, - өнім деген сөздің құрамындағы өн түбір морфемасының мағынасы өнімді, өидір, өндіргіш, өндіріс сөздері түбірінің (ал бұл сөздердің түбірі - өн) мағынасымен бірдей болуы қажет. Сонда ғана сөздер морфемаларға ажыраты- лып мүшелене алады. Ал тілдегі эртүрлі морфемалардан қүрал- 110 ған сөздердің басым көпшілігінің жігі ажырап, түбір морфемалар мен аффикстік морфемаларга мүшеленеді. Сонымен, тілдегі сөздердің морфологиялык кұрылымы грам- матикадагы жүйелі қатынасқа негізделігі, соның нэтижесінде морфемаларға ажыратылуға мүмкіндік алады. 2. С оздің м о р ф о л о г и я л ы қ қ ү р ы л ы м ы н ы ң өзгер уі § 70. Сөздердің құрылымдық элементтерінің магыналары күңгірттенбей жэне олардың жігі кемескіленбей түрғанда, сөздер- дің морфемалық қүрамы оңай ажыратылады. Бірақ бүл барлык уақытта осылай бола бермейді. Кейбір сөздердің құрамындағы морфемалардың мағыналары мүлдем комескіленіп, олардың бір- бірінен жігі ажырамайды да, соның нәтижесінде морфемаларға мүшеленбейтін қалыпқа жетеді. Бүлай болудың сыры мынада: тілдің замандар бойындағы дамуы барысында создердің де күрылымында өзгеріс болады. Мүндай өзгеріс сөздердің жэне олардың кұрылымдық элементтерінің (морфемалардың) ішкі (мағыналық) жағын да, сыртқы (дыбысталу) жағын да бірдей қамтуы, соның нәтижесінде олардың (сөздер мен олардың кұрамындағы морфемалардың) жігі көмескіленіп өзгеруі мүмкін. Сездердің қүрамындағы морфемалардың шегі ауысып, олардың (сөздердің) морфологиялық қүрылымының өзгеруі қалай болса солай емес, белгілі бір грамматикалық процестердің эсерінен болады. Көрнекті лингвист В.А. Богородицкий сәздердің морфологиялық қүрылымының өзгеруіне себепкер болатын грамматикалық (морфологиялық) процестердің қатарына сіңісу (опрощение) кұбылысы мен ж ылысу (переразложение) қүбылы- сын жатқызады1. Енді осы аталған сіңісу жэне жылысу кұбылыс- тарына тоқталайық. жүктеу/скачать 5,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|