А.  Ысқаковтың  аталған  кітабының  143-бегі

есімнің  әуелгі  толық  компонентінің әрі  ықшамдалып  (қысқарып), 
әрі  соңына  п  дыбысын  жамап  алып,  бір  түйық  я  бітеу  буынға 
айналуынан  пайда  болған»1.  Сын  есімнің  аталған  формасының 
осы  жолмен  жасалғанын  басқа  да  түркологтар  растайды.  А.Н. 
Кононов  пен  А.  Ысқақовтың  жэне  т.б.  түркологтардың  цып- 
цызыл  тәрізділерді  күшейткіш  формалардың  қатарына  жатқызуы 
тегіннен-тегін  емес.
Бүл  форманың  сын  есімнен  басқа  сөз  таптарынан  жасалған 
қос  сөздердің  түрлерінде  мүлдем  үшыраспайтынын,  оның  тек 
сын  есімдерге  ғана  тэн  екендігін  жэне  бірден-бір  негізгі  қызметі 
сын  есімнің  шырай  формасын  тудыру  екендігін  ескеріп,  оны  сөз 
тудыру  тэсілдерінің қатарында  емес,  форма тудыру,  соның  ішінде 
сын  есімнің  күшейткіш  шырай  формасын  тудыру,  тэсілі  деп 
қараған жөн. Демек, цып-цызыл,  цап-цара тэрізділер қос сөздердің 
қатарында  емес,  сын  есімнің  шырай  формаларының  катарында 
қаралуға  тиіс.  Мүның  дүрыстығын  цып-цызыл,  цап-цара  тэрізді 
күшейткіш  формалардың  мағынасы  мен  кызметі  жагынан  тым 
қызыл,  өте  цызыл,  тым  цара,  тіпті  цара  тэрізді  сын  есімдердің 
күшейткіш  шырай  формаларымен  сәйкес  келуі  дәлелдей  түседі. 
Ал  тым  қызыл,  өте  цызыл,  тым  цара,  тіпті  цара  тәрізділерді 
күрделі  сөздер  деп  қарам айты ны м ы з  белгілі  (бүлар  торы 
ала,  цара  торы  тэрізді  күрделі  сөздерден  мүлдем  басқаш а). 
Олай  болса,  цып-цызыл,  цап-цара  тәрізд ілерді  де  күрделі  сөз 
деп  қарауда  еш бір  негіз  жоқ.  Тым  цызыл,  өте  цызыл,  тым 
цара,  т іпт і  цара  деген д ерд ің   күрделі  сын  есім дер  емес, 
сын  есім н ің   күш ейтпелі  шырай  формасы  ретінде  қаралатыны 
сияқты,  цып-цызыл,  цап-цара тәрізділер де  сын  есімнің күшейтпе- 
лі  шырай  формасы  ретінде  қаралуға  тиіс.  Тілдегі  құбылыстарды 
бір-бірінен  ажыратуда,  әдетте,  негізгі  үш  түрлі  өлшемді  (крите­
рий)  таяныш  етеміз:  оның  бірі -  мазмұиы  (белгіленуші),  екіниіісі
-   форма  (белгілеуші),  үиііншісі  -   цызмет  (функция).  Жартылай 
редупликация  арқылы  жасалған  цып-цызыл,  цап-цара  тәрізділер 
формасы  жағынан  ғана  қос  сөздерге  үқсайды,  ал  мазмүны 
(мағынасы)  мен  қызметі  (функция)  жағынан  өте  цызыл,  тым 
қара  тэрізді  сын  есімдердің  күшейтпелі  шырай  формасымен 
сәйкес  келеді.  Демек,  жартылай  редупликацияның  қызметі  күрде-

жүктеу/скачать 5,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: