Қазіргі орыс әдеби тілінің жоғарыда аталған академиялык грамматикасының 542-беті

Будет  тишина.  Бірінші  сөйлемде  (Сын  работает)  синтаксистік 
шақтардың  магыналары  баяндауышты  жасайтын  негізгі  етістік- 
тің эртүрлі морфологиялық формалары арқылы  берілсе,  соңғы  екі 
сөйлемде  (Ночь  темна;  Тишина)  синтаксистік  осы  шақтың  мағы- 
насы  -   сөйлемнің  өзінің  құрылымдық  үлгісімен,  синтаксистік 
өткен  шақ  пен  келер  шақтың  магыналары  шақтык  магынаның 
абстракты  кәрсеткіш і  ретіндегі  быть  деген  көмекші  етістік 
формаларының  сойлем  құрамына  ендірілуі  арқылы  берілген1. 
Синтаксистік  шақ  категориясы  қандай  тәсілдермен  жасалса, 
синтаксистік  рай  категориясы  да,  негізінен  алганда,  сондай 
тәсілдермен 
жасалады. 
Синтаксистік 
рай 
категориясының 
жасалуына  бұган  коса  синтаксистік  демеуліктердің  де  қатысы 
бар2.
Сонымен,  «Жай  сөйлем  дегеніміз  -   хабарлаудың  дербес 
синтаксистік  бірлігі,  оның  грамматикалык  магынасы  -   пре- 
дикативтілік  те,  формасы  -   синтаксистік  шақтар  мен  райларды 
білдіретін  арнайы  грамматикалык  тәсілдердің  жүйесін  камтып 
иеленген ең кіші  құрылымдық үлгі»3.
Сөйлем  предикативтілік  деп  аталатын  грамматикалық  магы- 
насымен,  коммуникативтілік  деп  аталатын  қызметімен  жэне 
бастауыш-баяндауыштық  деп  аталатын  құрылымдық  үлгісімен 
сипатталады  да,  осы  жагынан  келгенде,  ол  (сойлем)  әртүрлі 
айтылыстардан  (высказывания)  ажыратылады.  Әртүрлі  тілдердің 
синтаксисін  зерттеушілер  коммуникативті  қызметі  жок,  ягни 
бірдеме  жайында  хабарлауды  білдірмейтін,  информация  үшін 
жасалмаган  айтылыстарды  сойлемнің  қатарына  жатқызбайды. 
Сейлемнің  қатарына  емес, 
айтылыстардың 
(высказывания) 
түрлеріне  жатқызылатындар,  зерттеушілердің  пікірінше,  мыналар:
1)  эртүрлі  эмоцияны  білдіретін  айтылыстар  (мысалы:  Қап! 
Әттеген-ай! Ойпырмай! Мэссаган! Бэрекелді! Пау,  шіркін!; 2) диа- 
логтарга  тэн  төмендегідей  мақұлдау  мен  теріске  шыгару,  келісу 
мен  келіспеу:  Бар;  Жоқ;  Иэ;  Солаіі;  Ж арар;  Ж аксы;  Еищашан 
да!  және  т.б.;  3)  сәлем  беру  жэне  оган  жауап  айту,  рақмет  айту, 
тілек  білдіру  жэне  оларга  жауап  айту,  кешірім  сұрау  жэне  оган 
жауап  айту:  Сәлеметсіз!  Кеш  жаръщ!  Аман-саусыз!  Кешіріңіз! 
Ракмет!  Келуіңізбен!  Ж аңа  жылыцызбен!  Кездескенше!  жэне 
т.б.;  4)  бірдемеге  үндеу,  көңіл  аудару:  Айда! М арш ! Қараул! А лло!
1 Грамматика современного  русского литературного языка,  М.  1970,  стр.  543.
2 Бұл да сонда,  544-бет.
'  Бұл д а сонда,  544-бет.

жэне  т.б.;  5)  жалпы  сұрақты  білдіру  жэне  оған  жауап  айту: 
Немене?  Б у   цалай?  Д энем е  емес.  Егитеме  емес.  Б ү   цалайша? 
ж эне  т.б.;  6)  дербес  қаратпалар:  Балалар!  Өй,  ж ігіт т ер!  жэне 
т.б.1  «Одагайлар  да,  әдеп-ізет  формалары  да,  қаратпалар  да 
өздігінен  информация  беру  үшін  арналмаған;  олардан  біздің 
алатын  ақпаратымыз  айтылғандардың  тікелей  мазмұнынан 
емес,  бірнеш е  ой  қоры тындыларынан  келіп  туады»2.  Ж оғарыда 
келтірілген  одағайлар,  эдеп-ізет  белгілері  жэне  қаратпалар 
сөйлемге  ұқсап  айтылғанмен,  сөйлем  бола  алмайды,  өйткені 
оларға  «бастауыш -баяндауыш тық құрылым тэн  емес»3.
Бастауыш  пен  баяндауыш  туралы  ұғымдар  -   логика-семан- 
тикалық  ұгымдар  емес,  синтаксистік  ұғымдар.  Зерттеушілердің 
пікірінше,  «сөйлемнің  тұрлаусыз  мүшелері»  дегендер  сөйлем 
құрамынан  емес,  сөз тіркестерінен  болған  бастауыштар  мен  баян- 
дауыштардың  құрамынан  мүшеленіп  шығады.  Осы  тұрғыдан 
келгенде,  тіл  білімінде  «сөйлемнің  тұрлаусыз  мүшелері»  деген­
дер  жалпы  сөйлемнің  мүшелері  емес,  мүшелердің мүшелері,  атап 
айтқанда,  бастауыш,  баяндауыштың  мүшелері  дейтін  пікір  бар4. 
Алайда  бұл  мэселе  элі  де  болса  зертгей  түсуді  қажет  етеді.  Бұл 
жерде  эңгіме  сөйлемнің  қүрылымдық  үлгісі,  анығырақ  айтқанда, 
бастауыш-баяндауыштық құрылымы жайында болып отыр.
Сөйлемге тэн белгілердің бірі -  интонация.  Сөйлем  белгілі бір 
интонациямен  айтылады.  Интонация  -   сөйлемнің  органикалық 
элементі.  Сөйлем  жеке  сөзден  де,  сөз  тіркесінен  де  құрылымдық 
үлгісі  жагынан  ғана  емес,  интонацияға  ие  болу  жагынан  да 
ажыратылады.  Жеке  сөздер  немесе  сөз  тіркестері  кейде  сөйлем 
түрінде  жұмсалады.  Олардың  сөйлем  түрінде  жүмсалуы  үшін, 
міндетті  түрде  сөйлемге  тэн  интонациямен  айтылуы  шарт. 
Сонда  гана  олар  сөйлем  ретінде  үгынылады.  Бұған  коса  олар 
грамматикалык  магыналары  жагынан,  эрине,  предикативтілікті 
білдіруі шарт (мысалы:  Түн.  Вокзал.  Қаптаган ж үргіншілер.)

жүктеу/скачать 5,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: