Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы
§ 125. Сөйлем - ең басты тілдік бірліктердің бірі. Ол
жүктеу/скачать 5,78 Mb. Pdf көрінісі
|
akhanov k grammatika teoriiasynyn negizderi
§ 125. Сөйлем - ең басты тілдік бірліктердің бірі. Ол өзімен сырттай ұқсас тілдік басқа құбылысгардаи ең алдымен коммуникативті қызметі, ягни шындық болмыстың әйтеуір бір бөлшегі жайында хабар беру қызметі, жагынан ажыратылады. Демек, сөйлем - толық коммуникатизті қызметі бар синтаксистік бірлік. Сөйлемнің бірдеме жайында хабарлау қызметі оны синтаксистік басқа кұбылыстардан, мысалы, сөз тіркесінен ажырататын белгі ретінде қаралады. 1 )Ж ер жыртылды деген мен 2) жер ж ырту деген мысалдарды салыстырудан мынаны көруге болады: біріншісі - сөйлем де, екіншісі - сөз тіркесі. Аталған сөйлемнің белгілі бір құрылымдық үлгісі бар, ол бірдеме жайында хабар беру үшін құрастырылган. Ал екінші мысал да (сөз тіркесі) - грамматикалык белгілі бір үлгі бойынша жасалган синтаксистік конструкция, бірак ол бірдеме жайында хабар беру үшін емес, бірдемені атау үшін кұрастырылган. Демек, сөз тіркесінде но- минативті қызмет болса, сөйлемде хабарлау қызметі бар. Сөйлем тілдегі күрылымдык үлгілер бойынша жасалады. Ол үлгілер шек- сіз емес, оларды санап айтуға да, талдап сипаттауға да болады'. Сөйлем - құрылымдык үлгісі бар синтаксистік бірлік. Сөйлемнің кұрылымдық үлгісі басқа синтаксистік конструкциялардан, мысалы, сөз тіркесінен өзгеше болады. Сөйлемнің құрылымдық үлгісі оның (сөйлемнің) дербес бірлік ретінде, атап айтқанда, сөйлеудің дербестігі бар бөлшегі ретінде қызмет аткаруына мүмкіндік береді. Тілдік бірлік ретіндегі сөйлемге сөйлеуде дербес колданылуға мүмкіндік беретін құрылымдық үлгі - бастауыш- баяндауыштық құрылымдық2 үлгі. Бастауыш-баяндауыштық күрылым - синтаксистік баска конструкцияларға емес, сөйлемге тэн қүрылым. Ал сөйлем болса, ол, жогарыда аталып өткеніндей, - толық коммуникатитивті қасиетімен, яғни бірдеме ж айында хабар беру қызметімен, сипатталатын синтаксистік бірлік. Сөйлем эртүрлі грамматикалык амал-тэсілдер арқылы 1 Қазіргі орыс әдеби тілінің жоғарыда аталган академиялы к грамматикасы ны ң 540-541-6. 2 Л.С. Бархударов, Струісгура простого предложения современного английского языка. Изд. «Высш ая школа», М., 1966. стр. 141. 219 бірдеменің осы шақта, өткен шақта немесе келер шақта іске асуын білдіреді немесе оның ықтимал, қалаулы яки қажетті екендігін білдіреді. Аталған грамматикалық мағыналардың баршасы, күллі жиынтығы объективті-модальды мағыналар немесе объективті модальдылық (объективная модальность) деп аталады1. Объективті-модальды мағыналар белгілі бір грам матикалык амал-тэсілдер (құралдар) арқылы берілетін синтак- систік категориялар - синтаксистік шақтар мен райлардың жүйе- сін қүрайды. «Сонымен, жай сөйлем объективті модальдылык категориясы мен синтаксистік шақ категориясына жэне оларды білдіру құралдарының тиісті жүйесіне ие болады. Бұл екі категория бір-бірінен бөлек өмір сүрмейді, олар ажырамайтын бірлік - предикативтілік категориясын қүрайды. Предикативтілік категориясы эрбір сөйлемге қатысады жэне оның грамматикалық магынасы болып табылады»2. Сөйлемде объективті модальдылық пен синтаксистіктің шақ магыналарының арнаулы грамматика лык құралдарымен берілуі, ягни предикативтілік категориясының болуы, жай сөйлемнің дербес синтаксистік категория ретіндегі басты белгісі болып саналады. «Қазіргі орыс әдеби тілінің грамматикасында» синтаксистік шақ категориясы мен объективті модальдылық категориясы былайша түсіндіріледі: синтаксистік шақ категориясы біріншіден, - сөйлемнің өзінің қүрылымдық үлгісімен, екіншіден, - етістіктер үлгілерімен, сөйлемнің түрлаулы мүшесін жасайтын негізгі етістіктермен, үшіншіден, - етістіктерсіз үлгілермен, сөйлем құрамына арнайы ендірілетін быть деген көмекші етістікпен беріледі. Мысалы, орыс тілінде (1) Сын работает. (2) Ночь темна. (3) Тишина деген сойлемдер осы келтірілген түрінде синтаксис- тік осы шақты білдіреді. Синтаксистік осы ш ақ бірінші сөйлемде оның кұрылымдық үлгісіне оның міндетті сыңары (компоненті) ретінде енетін етістік сөзбен берілсе, екінші, үшінші сөйлемдер де - етістік создің қатысынсыз, сөйлемнің озінің қүрылымдық үлгісімен берілген. Аталган сөйлемдердің синтаксистік шақтар бойынша түрленуі арқылы олардың орыс тілінде мынандай формалары жасалады: осы шақта: Сын работает. Ночь темна. Тишина; откен шақта: Сын работал. Ночь была темна. Была тишина; келер шақта: Сын будет работать. Ночь будет темна. жүктеу/скачать 5,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|