Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы
§ 129. Құрмалас сөйлемнің жай сөйлемге ұқсас ж ақтары
жүктеу/скачать 5,78 Mb. Pdf көрінісі
|
§ 129. Құрмалас сөйлемнің жай сөйлемге ұқсас ж ақтары да, одан айырым жақтары да бар. Құрмалас сөйлем де, жай сөйлем сияқты, бірдеме ж айы нда хабар беру үш ін кол- данылатын синтаксистік конструкция болып саналады. Жай сөйлемнің сөздердің орналасу тәртібі ж эне интонация арқылы түлғаланатыны сиякты, құрмалас сөйлем де өзін кұрастыруш ы компоненттердің орналасу тэртібі ж эне интонация арқылы түлғаланады. Қүрмалас сөйлем жай сөйлемнен өзін кұрастырушы ком- поненттердің табиғаты мен сипаты жагынан ажыратылады. Жай 1 Қазіргі орыс әдеби тілінің жогарыда аталған академиялы к грамматикасы ны ң 546-беті. 225 сөйлем сөздердің формаларынан, олардың тіркесуінен күралса, құрмалас сейлем жай сөйлемге тэн қасиеттері бар компоненттер- ден кұралады. Құрмалас сөйлемді құрастырушы компоненттер предикативтілік категорияға ие болады. Аныгырак айтқанда, құрмалас сөйлем предикативтілік қасиеті бар бірліктерден кура- лады. Предикативтілік категориясы предикативтілік бірліктердің құрылымы арқылы не олардың өзара тіркескен жиынтығы, яғни құрмалас сөйлемнің жасалуы арқылы берілуі мүмкін1. Мысалы: 1. Кеше жацбыр жауып еді, бугін цар жауды. 2. Малиіылар цыста - цыстауды, жазда - жайлауды мекендейді. Бірінші кұрмалас сөйлемді кұрастырушы предикативті бірліктердің екеуі де жай сөйлемдердің кұрылымдық үлгісін қайталаса, екінші қүрмалас сөйлемде жай сөйлемнің күрылымдык үлгісін қайталайтын - тек соңгы бірлік (жазда жайлауды мекендейді), ал алдьщғы (бірінші) бірлік (малш ылар цыста цыстсіуды) синтаксистік шақтық мағы- наға қүрмалас сөйлемнің күрамына енудің жэне соңғы бірлікпен өзара қарым-қатынасқа түсудің нәтижесінде гана ие болады. Бірінші қүрмалас сөйлем өзіне тэн құрылымдық үлгісі бар предикативті бірліктерден жасалса, екінші сөйлемнің құрамын- дағы бірінші предикативті бірліктің өзіне тэн кұрылымдық үлгі- сі жоқ, ол соңгы предикативті бірліктің құрылымдық үлгісіне негізделген. Екі немесе бірнеше предикативті бірліктердің синтаксистік тіркесіне негізделген құрмалас сөйлем полнпреди кати вті (көп предикативті) кү р ы л ы м ретінде қаралады да, ол (құрмалас сөй- лем) осы түрғыдан м онопредикативті (дара предикативті) қүры - л ы м ретінде қаралатын жай сөйлемге қарама-қарсы қойылады. Қүрмалас сөйлем жай сәйлемнен бір емес, бірнеше синтаксистік модальды-шақтық мағынаға ие болуы жагынан ажыратылады. Предикативгілік жай сөйлемнің грамматикалық мағынасы болып саналса, ол бүтіндей құрмалас сөйлемнің емес, оны қүрастырушы компоненттердің сапасы болып саналады. Құрмалас сөйлемнің мағынасы оны қүрастырушы компоненттердің арасындағы белгі- лі бір синтаксистік жэне мағыналық катынастардан келіп туады. ЬСүрмалас сейлемнің компоненттері синтаксистік жэне мағына- лық байланы старды н кәрсеткіш тері арқылы белгілі бір құры- лымдық үлгі бойынша тіркесіп байланысады2. «Қүрмалас сөйлем жүктеу/скачать 5,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|