Кәсіпорынның міндеттемелері туралы түсінік және олардың жіктелуі
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі
жүктеу/скачать 376 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Кәсіпорынның міндеттемелері туралы түсінік және олардың жіктелуі
- 1.2 Міндеттемелер бойынша түрлі заңды және жеке тұлғалармен есеп айырысуының түрлері
| Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖАБДЫҚТАУШЫЛАР МЕН МЕРДІГЕРЛЕРДІҢ АЛДЫНДАҒЫ МІНДЕТТЕМЕЛЕР – КӘСІПОРЫН МІНДЕТТЕМЕЛЕРІНІҢ МАҢЫЗДЫ БӨЛІГІ РЕТІНДЕ Кәсіпорынның міндеттемелері туралы түсінік және олардың жіктелуі Міндеттемелер – бұл өткен кезеңдердегі оқиғалар салдарынан пайда болған кәсіпорынның қазіргі борышы. Міндеттемені өтеу, кәсіпорынның өзінде болашақ экономикалық пайдасы бар ресурстарының азаюына алып келеді [2]. Міндеттемелер – бұл міндет немесе әрекет етуге жауапкершілік немесе белгілі түрде іс-қимыл жасау. Міндеттемелер контракт бойынша немесе заңды талап салдарынан заңды күшке ие болуы мүмкін. Әдетте, алынған тауар, қызмет пен жұмыс үшін кредиторлық борыш бойынша осылай болады. Бірақ міндеттемелер күнделікті іскерлік қатынастар, салт-дәстүр және жылы қатынастарды қолдау немесе әділдікке жету нәтижесінде пайда болады. Егер, мәселен, кәсіпорын саясатын өзгертіп, кепілдік мерзімі аяқталған соң анықталған өз өнімінің кемшілігін түзеушешіміне келсе, сатылып қойылған тауарлар бойынша күтілетін шығындар сомасы міндеттеме болып есептеледі. Қазіргі және болашақ міндеттемені айыра білу маңызды. Басшылықтың болашақта актив сатып алу туралы шешімі өздігінен міндеттемені туғызбайды. Әдетте, міндеттеме кәсіпорын актив сатып алу бойынша бұзылмайтын келісім жасағанда немесе актив алынған пайда болады. Бұзылмайтын келісім дегеніміз – міндеттемені орындамаудың соңы: айып-пұл санкцияларын кәсіпорынға басқа жақтың пайдасына ресурстарының кетіп қалуынан қашу мүмкіндігін бермейді. Қазіргі бар міндеттемені өтеу түрлі жолдармен орындалуы мүмкін: ақша қаражатымен төлеу; басқа актив беру арқылы; қызмет ұсыну; бір міндеттемені басқасына ауыстыру; міндеттемені капиталға алмастыру арқылы; басқа да өтеу құралы болуы мүмкін, яғни кредитордың өз құқығын жоғалту не бас тарту. 37 ХҚЕС-ке сәйкес міндеттеменің 3 негізгі ерекшелігін атап көрсетуге болады: міндеттемені басқа субъектіге активтінемесе қызметті беру жолымен ғана өтеледі; міндеттеме даусыз болуы қажет; міндеттемені тудыратын құбылыс орын алуы керек. Осы ерекшеліктерге сәйкес қабылданған міндеттеме тез арада мойындалып, бухгалтерлік есеп регистрлеріне тіркелуі керек [3]. Міндеттемені бухгалтерлік мойындау міндеттеме пайда болған күні жасалуы тиіс. Міндеттеменің сомасын өлшеу тікелей оның себебімен байланысты. Төменде міндеттемені және оның басқа да қаржылық есеп беру элементтеріне әсерімен өзара байланысын туғызатын оқиғалар туралы ақпарат берілген (1-кесте). 1-кесте - Міндеттемелерді туғызатын оқиғалар
Міндеттемені туғызатын операция, әдетте міндеттеменің пайда болу уақытын белгілейді. Сондай-ақ оның сомасын өлшеу үшін базсын қамтамасыз етеді. Мысалы, тауар сатып алу мен қызметті қабылдау кредиторлық борыштың пайда болуына әкеледі (егер олар жеткізуден кейін не тез арада төленбесе), ал банктен алынған несие оны қайтару міндетін жүктейді. Кәсіпорын жыл сайынғы клиенттердің сатып алуына негізделген, болашақ жеңілдіктерді міндеттеме ретінде мойындауы мүмкін: мұндайда баяғыда тауарларды сату – нәтижесінде міндеттеме туғызатын операция болып келеді. Кейбір міндеттемелер тек бұрынғы бағаларды қолдану арқылы ғана өлшенуі мүмкін. Кәсіпорындар қамтамасыз ету сияқты міндеттемелерді көрсетеді. Мысал ретінде бар кепілдікке сәйкес төленуге тиісті төлемдерді қамтамасыз етуді, зейнетақы міндеттемелерін, кезекті еңбек демалысын, ауыр контрктіні, объектіні істен шығаруды, табиғатты қорғау іс-шараларын қамтамасыз ету және т.б. келтіруге болады. Қамтамасыз ету – бұл егер барлық белгілері сақталғанда мойындалатын міндеттемелер. Қамтамасыз етуді мойындау керек, егер де: Кәсіпорын бұрынғы оқиғалар салдарынан қазіргі борышы болса (заңды не конструктивті); өзінде болашақ экономикалық пайдасы бар шығып кеткен ресурстың, борышты өтеу үшін қажет болуы ықтимал; борыштың сомасын әділ бағалау мүмкін. Қарастырылмаған міндеттемелер баланста міндеттеме ретінде мойындалмайды, өйткені олар ықтималды міндеттемелер болып келеді (кәсіпорынның бұл міндеттемесі бар ма, расталуы тиіс). Тәжірибеде екі жақпен де бірдей орындалмаған міндеттемелер (мысалы, тапсырыс берілген, бірақ әлі алынбаған запастар бойынша міндеттемелер), әдетте қаржылық есеп беруде міндеттемелер ретінде мойындалмайды 45]. Қазіргі уақытта, бағалау салықтық және қаржылық органдары, банктер, әсіресе басқарудың түрлі деңгейінде қаралған мәселелер бойынша аудиторлық фирмалар, кеңесшілер, заңгерлер, заңды тұлғамен жасалған келісімшарт бойынша тексеру үшін пайдаланылатын болашақта компанияның мүдделерін қорғау үшін қажет пайдаланылатын болады. Осылайша, ол ақпараттық құқық ережелеріне сәйкес болуы тиіс. Осы мақсат үшін, компания басшысы және бас бухгалтері осы қаржы құралдарын және ақшаны үнемдеу үшін жауапты болады. Материалдық жауапты тұлғалардың қызметін бухгалтерлік есеп және бақылау жеке есепте әрбір материалды жауапты адамның және материалдық активтер мен қолма-қол ақша туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді. Органдар материалдық байлық көздері, табиғи ресурстар үшін жауапты болады. Бухгалтерлік есеп көлемін болжау бұл физикалық өлшеу (дана, кг, км, және т.б.) деректермен салыстыру үшін тұрақты негізде ақпараттық материалдар және қаржылық есептілік үшін жауапты болады. Бұл әрекетті орындау үшін, түгендеу процесі талаптарға сәйкес жүзеге асырылады. Табиғи-заттай түрде өзге есепшілердің жұмысы үшін пайдаланылып, (күн, сағат, минут) олардың еңбек шығындарын анықтайды. Алайда, баланс негізгі ақша базасы ретінде болмақ. Тек әр түрлі меншік кәсіпорындардың көмегімен ғана (ғимараттар, жабдықтар, материалдар, мал) жалпы құнын есептеу мүмкін. Материалдық өндіріс процесі, тұтыну тауарлары мен құралдарды адам қоғамын дамыту үшін негіз болып табылады. Әл-ауқаты мен өндіріс материалдан жасалған тұтыну бөлу пайдаланылған кезіде төмендейді. Осы процестерді басқару үшін олар туралы ақпарат болуы тиіс. Ақпараттық бизнестің экономикалық белсенділігінің шындықты сипаттайтын есепте болады, экономиканың басқару, үздіксіз бақылау үрдісінің маңызды функциясы болып табылады. Қазіргі замандағы экономикалық жағдайларды, уақытылы және сенімді экономикалық ақпаратсыз шаруашылық субъектілерінің күрделі экономикалық қызметін басқару қиын. Экономикалық құрылымның бірінші сатысы - экономикалық фактілер мен бақылау субъектілерінің құрылымы болып табылады. Бақылаудан шығып аталған жұмыстың мақсаты туындайтын ақиқат объективті қабылдау болып табылады. Экономикалық белсенділік жағдайында қаржылық және экономикалық ақпаратты бақылау мүмкіндігі болуы тиіс, нақты құбылыстар мен процестер, олардың сапалық сипаттамаларысыз сұранысты қанағаттандыру мүмкін емес. Осылайша, ұйым бақылау, соның ішінде есеп, олардың сандық сипаттамасы айқындауға тиіс фактілер мен оқиғаларды есепке алу керек. Осы екі есеп бір-бірімен тығыз байланысты, осы екі есепте қамтылған объектілер туралы ақпаратты беруге мiндеттi [5]. Өлшеу арқылы алынған бақылау нәтижелерін және деректерді есте ұстау керек. Деректерді сандық және сапалық сипаттамаларын шынайы фактілер мен құбылыстар туралы, тіркелген және экономикалық ақпаратты бірінші құруға тиіс. Осылайша, есеп беру аудиті бизнесті басқару және экономикалық процестердің сапалық сипаттамаларын тиісті және жан-жақты көрініс жаңа оқу ақпаратты дамыту үшін әр экономика субъектісіне беріледі. Демек, экономикалық басқару фактілер мен құбылыстар туралы ақпаратты басқару, өлшеу және өңдеу үшін қажетті экономикалық қызмет болып табылады. Осы ретте тарихи құны бойынша есепке алу шарттарын атап өту қажет. Әлеуметтік-экономикалық формациялардың ортақ түсіністіктердің негізін қалыптастыруда басқару ақпараттық жүйесі маңызды орын алады. Нақты мақсаттар мен міндеттерді ұйымдастыру, сондай-ақ әмбебап тарихи түрлері мен қағидаларына негізделеді. Экономика үшін олар радикал әлеуметтік құрылысына байланысты. Материалдық өндіріс санатына олардың құны туралы ақпарат қажет емес. Ол адамзат қоғамының дамуының ерте сатысында пайда болды. Көптеген білімді тұлғалар өмір экономикалық фактілерді тіркеу әдістерін қарастырған. Олардың арасында көрнекті математиктер болды. Бірінші 1494 жылы жарияланған бухгалтерлік есеп туралы кітапты атақты математик Лука Пачоли (1445-1515) жазды. «Бухгалтерлік есеп және есеп беру жолдарында» ол қайталанатын есеп әдістері бөлімдерін түсіндірді. Ұлы Петр кезінде есепті ұйымдастыруда елеулі өзгерістер орын алды. Осы ретте құзыретті адамдармен толтырылған кітабы дайындау, жазбаларды және арнаулы оқу есептерін сақтау тәртіптерін атап көрсеткен. Нарықтық экономиканың даму сатысында есеп айырысуларды есепке алудың маңызы зор. Сыртқы халықаралық экономикалық қарым-қатынастардың ролі өсті, және ол қазіргі заманның негізгі заңы мен талаптарының бірі. Ұлттық экономикалық дамуының экономикалық конвергенция қарқыны мен жастар үшін жаңа мүмкіндіктер ашып, бейбіт ынтымақтастық пен тәжірибе алмасу мемлекеттердің бірте-бірте қалпына келуіне ықпал етті. Жұмыс орнында маңызды құралы болып табылатын аудиторлық есеп пен қаржылық шешімдерді басқару және талдау белгілі бір дәрежеде маңызды болып отыр. Бизнес ең сындарлы құралдарын нарықтық қатынастар және экономикалық мүдделерін дамытуға және тұтынушылардың ақпараттық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталады. Жекешелендіру жүзеге асырылып, кәсіпорындардың қор нарығының құру және дамыту күйзеліске, қаржылық көтермелеу (оңалту) және бизнес-ақпараттық, нарық қатысушыларының басқа да экономикалық жағдай және қаржы-экономикалық мүдделерін анықтау керек. Бұл ақпарат экономикалық есепке алу негізгі көзі болып табылады. [6] Бухгалтерлік есептің дамуы – адамзат қоғамы дамуының құрамдас бір бөлігі. Мүдделердің қарама-қайшылығы, шаруашылық қызметті ұйымдастырудың күрделілігі, мемлекет пен құқық рөлінің өсуі бухгалтерлік есептің мәнін күшейте түседі. Есеп алғашында қолданбалы іс ретінде пайда бола отырып, біртіндеп қоғамдық болмыстың элементіне айналды. Кәсіпорын жыл сайынғы клиенттердің сатып алуына негізделген, болашақ жеңілдіктерді міндеттеме ретінде мойындауы мүмкін: мұндайда баяғыда тауарларды сату – нәтижесінде міндеттеме туғызатын операция болып келеді. 2-кесте - Қысқа мерзімді міндеттемелерді есепке алудағы шоттар жүйесі Міндеттемелер болашақта ресурстардың кері ағымын туғызатындықтан, оларды есепке алғанда міндеттемені өтеу күні ең маңызды мінездемесінің бірі болып табылады. Ағымдағы (қысқа мерзмді) міндеттемелер ағымдағы есепті кезең немесе негізгі қызмет ішіндегі операциялық цикл барысында уақытылы жабылуы тиіс немесе ағымдағы міндеттемелер ағымдағы ресурстарға деген талапты құрайды. Бұл талаптар облигация сияқты, өтеу мерзімі бірнеше жылға созылатын ұзақ мерзімді міндеттемелерден ерекшеленеді. Ұзақ мерзімді міндеттемелер, әдетте ағымдағы активтерге деген талапқа жатпайды. Осы негізде міндеттемелер ағымдағы және ұзақ мерзімдегі мендеттемелер деп топталады. [7] Ағымдағы (қысқа мерзімді) міндеттемелер «баланстық есептеме басталған күннен бір жылдың ішінде немесе мерзімі бір жылдан асатын қалыпты операциялық цикл ішінде төленуге тиісті сомалар» ретінде анықталады. 1 ХҚЕС: Міндеттеме қысқа мерзімді деп топталады, егер: 1 оны компанияның қалыпты операциялық цикл ішінде өтеу ұйғарылса; 2 қайта сатылу мақсатында ұстап тұрса; 3 ол есепті күннен бастап, он екі ай ішінде өтелетін болса; 4 кәсіпорында баланс құрылғаннан бері 12 айға міндеттемені кейінге қалдыруға негізделген құқығы жоқ. Барлық басқа міндеттемелер ұзақ мерзімді міндеттемелер ретінде топталады. Ағымдағы міндеттемелерге: - қысқа мерзімді несиелер мен овердрафт; - ұзақ мерзімдегі міндеттемелердің ағымдағы бөлігі; - кредиторлық борыштар: төленуге тиісті шоттар, берілген вексельдер, сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар, салық бойынша борыш, төленуге тиісті дивиденттер, негізгі кәсіпорын мен оның еншілес кәсіпорыны арасындағы борыш, акционерлі қоғамның лауазымды тұлғаларына борыш, басқа да кредиторлық борыш; - төленуге тиісті есептелген міндеттемелер; - болашақ кезеңнің кірістері; - күтілмеген жағдайлар бойынша есептелген міндеттемелер жатады. Төленуге тиісті шоттар – бұл қайталанатын саудалық міндеттемелерге арналған өнім берушілермен есеп айырысу шоттары. Мұндай міндеттемелер фирманың қалыпты қызметі барысында пайда болады және тауарлар мен материалдарды сатып алуды, жеткізуді және тауарлар мен қызметті өндіру мен сату кезінде пайдаланатын қызметтер жатады. Саудалық шоттарға жатпайтын барлық басқа кредиторлық борыш (мысалы, табыс салығы не ұзақ мерзімді қарыздың ағымдағы бөлігі) төленуге тиісті шоттардан оқшауландырылады. Төленуге тиісті қысқа мерзімді вексельдер – бұл бір жақтың (эмитенттің, вексельді беруші) екінші жаққа (вексельді ұсташыға) берілген белгіленген заңды тәртіпте құрастырылған шартсыз жазбаша борыштық ақшалай міндеттеме. Қысқа мерзімді вексель – төленуге тиісті шоттарға ұқсас операциялар нәтижесінде пайда болтын, саудалық төленуге тиісті вексель немесе басқа операциялардан пайда болатын не есепті кезеңде өтелуге тиісті ұзақ мерзімді міндеттеменің ағымдағы бөлігінен туындайтын саудалық емес төленуге тиісті вексель болып келеді. Әлемдік тәжірибеде «Төленуге тиісті вексель» шотының пайда болу себебі, сату, қаржыландыру не басқа да операциялардың нәтижесі деп есептеледі. Кейбір өнеркәсіп салаларында вексельдер (саудалық төленуге тиісті вексель) сату бойынша немесе сатып алу операциясының, әдеттегі несие мерзімін ұзартудың орнына, бір бөлігі ретінде қажет (төлемді кейінге қалдыру). Қысқа мерзімді вексель жылжымайтын мүлікті немесе кепілге берілетін нақты аталған активті ұстап қалу құқығы түріндегі кепілдікпен қамтамасыз етіледі және егер оны төлеу ықтималдылығы борышкердің төлем қабілеттілігіне қарай негізделсе, кепілдікпен қамтамасыз етілмеуі мүмкін. Төленуге тиісті вексель пайыздық немесе пайыссыз болуы мүмкін. Пайыздық вексель құрамында пайыздық ставка бар. Бұл ставка бекітілген пайыздық ставка деп аталады. Пайызсыз вексельдерге тура пайыз көрсетілмей, оның орнына ішінде іс жүзіндегі пайыздық ставка немесе пайыздық кіріс деп аталатын жанама түрде пайыз нормасы көрсетіледі. Атауына қарамастан, ақшаның уақыт өте құнсыздануынан құтылу үшін, барлық қарыздар құжаттар тіке не жанама түрде борышкердің пайыздарды төлеуін талап етеді. Пайыздық вексельдер – вексель бойынша номиналдық құны мен пайыздардың негізгі сомасын дәл айқындайды. Вексельде бекітілген пайыздық ставк көрсетіледі. Пайыздық вексель бойынша қарыз алушы номиналдық құнына теңдей ақшалай қаражат не басқа да актив не қызметті алып, белгіленген мерзімде бұл соманы және оған қоса бекітілген пайыздық ставка бойынша пайыздарды қайтарады. Бұл жағдайда бекітілген және шынайы пайыздық ставкалар бірдей. Пайызсыз вексельдер - атауына қарамастн бәрібір пайыздық төлеуді қарастырады. Мұндай вексельдердің номиналдық құны өтеу мерзімінде қарыз сомасы мен осы қарыз бойынша пайыздарды біріктірілген сомасын құрайды. Қарыз алушы вексельдің номиналдық құнына тең соманы емес, номиналдық құны мен қарыз бойынша пайыздардың арасындағы айырмасын ғана алады. Шынайы пайыздық ставка, тәуекел деңгейі ұқсас құжаттарда қолданылатын нарықтық пайыздық сатвкаға сілтеме арқылы анықталады. Шынайы пайыздық ставка вексельде көрсетілмейді, бірақ қандай да бір нақты шартпен қысқа мерзімді пайызсыз вексельдер үшін пайыздық ставка анықталуы тиіс [8]. Ақша қаражаттары және мүлік түріндегі дивиденттер. Директорлар кеңесі жарияланған соң, ақша қаражаты және мүлік түріндегі дивиденттер, егер жыл не операциялық цикл ішінде төленетін болса, ағымдағы міндеттемелер түрінде есептелуі тиіс. Ақша қаражаты және мүлік түріндегі дивиденттер жариялаған кезден бастап төленгенге дейін заңды негізде міндеттеме түрінде есептеледі. Акция түріндегі төленуге тиісті дивиденттер болашақ ресурстардың кері ағынын туғызбайтындықтан, міндеттеме ретінде мойындалмайды. Есептелген міндеттемелерге кезекті еңбек демалысы төлемдері, кредиторға тиісті, бірақ әлі төленбеген сыйақылар мен пайыздар кіреді. Есептелген міндеттмелер есепті кезең соңында түземелік жазуларды енгізу арқылы көрсетілуі мүмкін. Аванстар мен қайтарымды депозиттер. Компания клиенттер мен жұмыскерлерден депозиттер алғанда, ерекше міндеттеме пайда болады. Депозиттерді клиенттерден, болашақта пайда болуы мүмкін міндеттемені төлеу үшін немесе контрактіні немесе қызметті орындауға кепілдеме ретінде алуға болады. Депозиттер клиенттерден төлемеу жағдайынан кепілдік ретінде немесе клиентке ұсынылған мүліктің зақымдану мүмкіндігінен кепіл ретінде жиі алынады. Мысалы, клиенттерден талап етілетін газ, су, электр және басқа коммуналдық қызмет ретіндегі депозиттер өз клиенттері алдындағы осындай компаниялардың міндеттемесі болып келеді. Депозиттің алынуы мен өзара қатынастың аяқталуының күтілетін мерзімі арасындағы уақыт аралығына байланысты міндеттемелер ағымдық және ұзақ мерзімді болып көрсетілуі тиіс. Егер аванстар немесе депозиттер пайыздық болса, онда пайыз түріндегі шығындарды есептеу және онымен байланысты міндеттемені арттыру үшін түземелік жазба қажет. Алынбаған табыстар (Болашақ кезеңнің кірістері). Қаржылық-шаруашылық қызметтерін жүргізу барысында мекемелер алдағы болашақ кезеңдерде жүргізілетін операциялар есебінен есептік мерзімде табыс ала алды. Бұл табыс жұмыс тәжірибесінде болашақ кезеңдердің табыстары деп аталады. Болашақ кезеңдердің табыстарына алдын-ала аванспен түскен жалға алушыдан жылдық немесе пәтірлік төлемдер сомасы, коммуналдық қызметтер үшін төлемде, мекеменің басқа кәсіпорындарға жалға өткізілген негізгі құрлдар нысандары үшін төлемдер, есепті кезеңде анықталған және материалдық жауапты тұлғалар мойындаған немесе сот органдарының олардан өндіріп алуды ұйғарған тауарлық материалдық қорлардың өткен жылдардағы жетіспеушіліктері бойынша берешектердің болашақта түсулері, сондай-ақ тауарлық-материадық қорлардың жетіспеушілігінің кінәлі тұлғалардан өндіріп алуға жататын сомасы мен теңгерімдік құнының арасындағы айырма т.б. жатқызылды [9]. Мекеменің қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелерін нақты анықтау, салық салынатын тбыс сомасын шын анықтау және қаржылық есептілікті беруді объективті жасау үшін шектес есептік кезеңдер бойынша табыстарды шектеу қажет және табыстарды алған мерзіміне қарамастан олардың жатқызылатын кезеңдегі қаржылық-шаруашылық қызметінің көрсеткіштеріне негізделеді. Мұндай табыстарды есепке алу үшін олардың түсу мерзімдеріне қарай бір жылға дейінгі мерзімде түсетін табыстарға пассивтік 3520 «Алдағы кезеңдердің кірістері» шоты, ал бір жылдан асатын мерзмде алынатын табыстарға 4420 «Алдағы кезеңдердің кірістері» шоты арналған. Қазіргі уақытта жалдық қатынастар өте кең дамуға ие болды. Мекемелер уақытша пайдаланбайтын үйлер, ғимараттар мен құрылымдарды, машиналар мен құрал-жабдықтарды, көлік құралдарын, қойма, сауда және басқа жайларды және т.б. жасалған келісім-шартқа сәйкес басқа кәсіпорындрға жалға өткізуге құқығы бар. Егер жалдық келісім-шартпен жалдық немесе пәтерлік төлемдерді, коммуналдық қызметтер мен жащлға берілген негізгі құралдар нысандары үшін төлемдерді бірнеше есептік кезеңдер үшін алдын-ала алу қарастырылса, онда келешек есепті кезеңдер үшін аталған төлемдердің қосылған құн салығын қосқандағы сомаларының түсуі банктің жазбаша үзінділері, кассалық кіріс ордерлер және басқа ақша құжаттары негізінде бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазулармен көрсетіледі. Жүкті жеткізуге дейін немесе қызметті көрсетуге дейін аванспен алынған ақша қаражаттары бойынша міндеттеме пайда болады. Кірістерді анықтау қағидасына сәйкес, бұл ақша қаражаттары кіріс ретінде мойындалуы мүмкін емес. Есептелген салықтар. Кәсіпорында бюджетке төленуге тиісті салықтар бойынша міндеттемелер, есептелген немесе жинақталған, бірақ әлі аударылмаған салықтр сомасына болады. Компанияның негізгі қызметі процессінде пайда болатын міндеттемелерді төрт негізгі топқа бөлуге болады: Сатып алушылардан жиналған салықтар, кәсіпорын шығындары болып келетін салықтар, жұмыскерлер мен акционерлерден жиналған салықтар, пайдадан төленетін салықтар. Шамаланған міндеттеме ағымдағы міндеттеме ретінде, фирманың өте дәлдікпен есептеулеріне негізделіп танылады. Жыл ішінде шамаланған салықтың өзгеруіне қарай өзгеретін мерзім сайынғы төлемдер (аванстық төлемдер), жиі міндетті болуы мүмкін. Ұзақ мерзімді міндеттеменің ағымдағы бөлігі. Өтеу мерзімі жақындай келе, ұзақ мерзімді міндеттемелер немесе оның оның бөлігі ағымдағы болып есептеледі. Есепті кезең басталғаннан бері жыл ішінде төленуге тиісті ұзақ мерзімді борыш сомасы ағымдағы міндеттемелер бөліміне ауыстырылады. Бірақ компаниялар облигация сияқты ұзақ мерзімді міндеттемелерді өтеу үшін, баланста ұзақ мерзімді инвестициялар бөлімінде көрсетілетін арнайы қорлар ашады. Сондықтан да, борышты төлегендеағымдағы активтердің кері ағыны болмайды. Ұлттық қаржылық есептіліктің №2 стандартына сәйкес міндеттемелер шартты және бағалау міндеттемелері болып бөлінеді. 1.2 Міндеттемелер бойынша түрлі заңды және жеке тұлғалармен есеп айырысуының түрлері Мiндеттемелер жөнiндегi басқа субъектiлерге төлемдер, әдетте, ақша аудару арқылы есеп айырысу тәртiбiмен банктердiң осы мекемелерi арқылы жүргізiледi. Нақты ақшасыз есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi белгiлеген нормативтiк құжаттармен белгiленген жағдайлар мен шегiнен шығып кетпейтiндей етiп жүргiзiледi. Ақша бiрлiгi ретiнде пайдаланатын коммерциялық банктер арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi банктер орналасқан жерлерде құрылған өзiнiң есеп айырысу-кассалық орталықтары арқылы ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырысуларды жүргізетiн коммерциялық банктермен есеп айырысу кассалық орталықтарындағы құжаттар айналымы Ұлттық Банктiң нормативтiк құжаттарына сәйкес жүргізiледi. Банктердiң қызметiн Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi үйлестiредi және оған бағыт бередi. Есеп айырысулар толық және тұрақты болуға тиiс. Олардың негiзiне мынадай принциптер қаланған: субъектiлер өз ақша қаражаттарын банкте сақтауға мiндеттi; олардың арасындағы есеп айырысулар, әдетте, қолма-қол ақшаны пайдаланбай жүргiзiледi; аудару арқылы айырысулар жүргізуге негiз болып табылатын барлық құжаттар банк, байланыс, органдары мен Халықтық банк мекемелерi арқылы төлемдер жасау үшін пайдаланылады; банктiк емес айналымда айналыстың тек жалпы мемлекеттiк кредит құралдары (чектер, вексельдер, банк билеттерi және басқалар) ғана айнала алады. Есеп айырысудың мақсаты - нарықтық қатынастарды нығайтуға, жиынтық қоғамдық өнiмнiң қозғалысына, есеп айырысу қатынасына, қатысушыларды өзара ынталандыру мен бақылауға, олардың кiрiстерi мен шығыстарын өлшеуге жәрдемдесу. Ақша қаражатын есепке алу мiндеттерi ақша қаражатының сақталуын және олардың мақсатына сай сметаларға сәйкес пайдалануына бақылауды қамтамасыз етуi; ақша қаражатының қозғалысы жөнiндегi барлық операцияларды толық және уақтылы құжаттау; есеп айырысу және қаржы тәртiбiн сақтау; талдамалық есепке алуды уақтылы және дұрыс жүргізу; ақша қаражатына толық және нақтылы түгелдеу жүргізу; төлемдердi банк арқылы ақша аудару жолымен жасау болып табылады [10]. Ақшасыз есеп айырысудың мынадай негiзгi нысандары ұсынылады: төлем тапсырмалары, чектер, аккредитивтер, төлем-талап-тапсырмалары, көлiкпен және темiр жолмен есеп айырысу жөнiндегi жиынытық талаптар. Ақша қаражаты мен есеп айырысу нысандары төлеушi мен алушының арасындағы шартпен (келiсiммен, жекелеген уағдаластықтармен) айқындалады. Субъектiлердiң арасындағы келiсiм бойынша өзара талаптар мен мiндеттемелердi есептеу жүргізілуі мүмкін. Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмасы субъектiнiң қызмет көрсетушi банкке өз шотынан белгiлi бiр соманы аударуы туралы тапсырмасы болып табылады. Төлем жасаушы банкке белгiленген нысандағы бланкiлерде тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктiң талап етуi бойынша бланктi шолып қарауы үшін (кейiн қайтаратын етiп) шарттарды, салықтың шот-фактураларды және төлемдердiң мақсатын растайтын басқа да құжаттарды тапсыруға мiндеттi. Төлем тапсырмалары жазылып берiлген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күн есепке алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға қабылданады. Тапсырмалар банкке төлем мерзiмi келген күнi берiледi. Төлем жасаушының шотындағы қаражат жеткiлiксiз болғанда және төлем жасаушыға несие беру мүмкін болмаған кезде банк төлем тапсырмасын қабылдамайды. Қаражат пайда болған кезде жоспарлы төлемдi төлем жасаушы ол бойынша бұрын пайда болған берешектi есепке ала отырып аударады. Төлем талап тапсырмалары арқылы есеп айрысу. Төлем талап тапсырмасы төлем жасаушының қызмет қөрсететiн банкiне жiберiлген есеп айырысу және тиеу құжаттарының негiзiнде келiсiм-шарт бойынша жөнелтiлген өнiмнiң, орындалған жұмыстың, көрсетiлген қызметтiң құнын төлеу туралы жабдықтаушының сатып алушыға талабын бiлдiредi. Төлем талап тапсырмаларын төлем жасаушы бланкке жазып, жабдықтаушының банкiне тiзiмдемемен бiрге төрт дана етiп бередi. Жабдықтаушының банкi барлық реквизиттердiң толық толтырылғанын тексерiп, талап-тапсырманы сатып алушының банкiне жiбередi, екiншi данасы жабдықтаушыға қайтарылады [11]. Вексельдермен есеп айырысу. Вексель-бiржақты қатаң орындалатын ақша мiндеттемесiн қамтитын қатаң бекiтiлген нысандағы құжат. Жай және аударма векесельдер болады. Жай векесель (соло) - талап ету бойынша немесе белгiленген мерзiмде келешекте вексельде көрсетiлген соманы вексель ұстаушыға төлейтiнi туралы вексель берушiнiң ешбiр шартсыз мiндеттеменi қамтитын вексель. Вексель: құжат (текстiне) енгiзiлген, құжат қай тiлде толтырылса сол тiлде “вексель” деп жазылған атауды, белгiлi бiр ақша сомасын төлеуге ешнәрсемен негiзделмеген бүйрықтары; төлеуге тиiс тұлғаның (төлеушiнiң) атауы- тек аударма вексельде, төлеу мерзiмiн, төлем жасалатын орынды көрсетудi; кiмге немесе кiмнiң бүйрығы бойынша төлем жасалатын болса, сол тұлғаның атауын, вексель жасалған күн мен орынды көрсетедi, вексельдi беретiн тұлғаның (вексель берушiнiң) қолын қойдыруға тиiс. Төлем мерзiмi көрсетiлмеген вексель ұсынғанда төленуге тиiс вексель ретiнде қаралады. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» заны жасалып, қабылдануы шаруашылық есептің дамуындағы жаңа кезең болады, нарыққа дейін жүргізілген барлық есептік жұмыстарынан түпкілікті айырмашылығы басым болып шықты. Демек, ол Қазақсатан Республикасының шаруашылық есебі жүйесін толығымен, ал бухгалтерлік есепті барынша белгілеп, экономикадағы өзгерістердің талаптарына жауап беретін бухгалтерлік есеп жүйесінің ұйымдық, заңнаалық, әдістемелік және өзге де жаңа жүйелерінің болуымен байланысты бухгалтерлік есептің негізгі қағидалары мен жалпылама ережелерін тұжырымдап отырады. Нарықтық экономика артық ештеңе нарықтық экономиканың талаптарына ұсынылған экономикалық есеп, жаңа мақсат бар. Бұл әрекетті орындау үшін, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының нарықтық есеп ақпаратты ұсыну жолдарын іздеуге. Осылайша, нарықтық экономика, атап айтқанда, әкімшілік-әміршілдік экономика мемлекеттің экономикалық қызметінің жаңа ақпараттық үлгілерін талап етеді. [12] Әрине, бұл қазірдің өзінде соңына дейін Талап арызды сапалы аспектілері байланысты жасалған ретінде қаралуы мүмкін емес тұрақты өсіп келеді, сондықтан ол үнемі жетілдірілуде. үш кіші есеп жүйесі, баяндама үш түрлі тұрады. Оларға мыналар жатады: операциялық бухгалтерлік және статистикалық есеп беру. Ұйым басшылығының әрбір шешім процесінде маңызды рөл атқарады. Тез айтады баяндамалар жинағы. Ұйымның шаруашылық қызметінің ағымдағы фазасының белгілі бір бөлігі теріс ауытқулардың экономикалық қызметін ақпараттық объектісі уақтылы анықтау және оны төтенше жағдайда араласуға мүмкіндік береді алып тастау қамтамасыз ету үшін билік органдарына қатысты. Бұл жағдайда, Қоғамның қаржылық-шаруашылық қызметінің түпкі нәтижесін өзгерте аласыз. Мысалы, сауда тауар ресурстарын субъектілері қалай тез есеп және т.б. ескеріледі тұрақты мониторинг жоспары айналымы, жедел тауарларды сатуға адамдар көруге клиенттің жеткізу үшін келісім-шарттың баптары әрбір айналымы мониторингін қамтамасыз ету үшін Операциялық есеп сандық тән параметрлер (және т.б. бірлік, т), фактілер бақылауымен, дәлірек айтқанда, құбылыстарға (немесе төтенше, сондай-ақ есепті және аудармашы өңдеуге болады). Жедел кәсіпорынның жалпы экономикалық қызметті мемлекеттік көрсетеді хабарлауға мүмкіндігі болмайды. [13] Экономикалық нысан бар екенін осындай операциялық баяндама ретінде белгілі бір оқиғаларға, экономикалық қызметтің бірыңғай моделін құру, керісінше, динамикалық өзара қарым-қатынастардың барлық бағыттары мен өзге аймақтарда оның экономикалық қызметі тек бухгалтерлік есеп ауқымын көрсетуі мүмкін. Ол бірден немесе біраз уақыттан кейін, тікелей немесе жанама түрде, фактілер кез келген, өйткені бұл қызмет болып табылады, бірақ нысан қаржы ресурстарын сигнал. Және оның нақты өмір нысандарын, өзгерту немесе тәуелділігін өзгерту жалпы сомасы. Экономикалық, қаржы ресурстары мен есептің жағдайы туралы ақпарат беру болып табылады, оның нысанды жылжыту есепке алу жиынтығы болып табылады. (Жүргізуші сөздер көзқарастарын неміс «Buchhaltund», ол есеп (Кіру кейін бірнеше ғасырлар бойы арнайы кітабында көрсетіледі, себебі) бір адамға жазба болып табылады). Осылайша, қосу құжаттары негізінде мақсатында жалпы үздіксіз және мұқият қарауға фактілер мен құбылыстарды экономикалық пайданы бақылап және насихаттау екенін білдіреді. Өнеркәсіптік, қаржылық және салықтық үш түрге бөлінеді: пайдаланушылардың талаптарына сәйкес бухгалтерлік есепті. Бухгалтерлік есеп қарағанда басқа есепке алу ерекшеліктері. Соның ішінде: - Бұл негізі Qujattılıq қолмен болып табылады. - Деректерді үздіксіз (күн сайын) және (қаржылық-шаруашылық қызметінің мәні, сондай-ақ ешқандай өзгерістер қалдыру үшін) бір қамтиды. - Деректерді өңдеу, нақты әдістерін ғана пайдалану (магнитудасы екі бұйрықтар және т.б. қаржылық есептілікті, бухгалтерлік баланс, туралы баяндама жазу). таңдалынады бухгалтерлік есеп теориясы, қаржылық және өндірістік есеп, салықтық есептілікті. Бухгалтерлік есеп теориясы - теориялық, әдіснамалық және практикалық негіздерін бухгалтерлік есепті ұйымдастыру жүйесі. Тіркеу туралы ақпарат жинау жүйесін [14] қамтамасыз ету үшін қаржылық есептілікте экономикалық қызметтің бухгалтерлік есеп аспектілерінде салыңыз. Қаржылық есептілік және жіктеу активтер мен міндеттемелер корпоративтік ақпарат (материалдық және материалдық емес активтер, жалға алынған жылжымайтын мүлік, қаржылық және заттай Төлем мөлшері, ағымдағы активтер кредиттік кәсіпорын мақсаттары, дебиторлық және кредиторлық берешек, қолма-қол ақша, капитал, т.б. пайданы (шығын), бөлінбеген Экономикалық ұйым қаржы есептілігін және сыртқы пайдаланушылар (ағымдағы және болашақ инвесторлар, несие берушілер, банктер, салық және қаржы институттары) ішінде түрлі деңгейлерде дерекқорды басқару жүйелері. емдеу құны туралы деректер жинап, тауарларды есепті (жұмыстарды, қызметтерді) дайындау міндеті. Тиісті жоғары адамдар ішінде оны пайдалануға, сондықтан, бұл адамның коммерциялық құпия ақпарат. Ал өз компанияның есепке алу жүйесі туралы ақпаратты жинау үшін неғұрлым тиімді және тиімді тәсілі болуы шығындарға арналған тауарларды өндіру (жұмыстар, қызметтер), бірақ ол осы мәселеге неғұрлым нақты тәсіл болып табылады. Салықтық есепке алу - тіркеу үшін қажетті салық зерттеу туралы ақпарат. Бухгалтерлік есеп және операциялық есептерде пайдаланылатын болады ақпарат салығы. Өндірістік есепке алу, нарық және экономикалық жағдайлар, қаржы, салық басқармалары, баяндама маңызды ерекшелігі болып табылады. Соған қарамастан, ол пән өндіру болып табылады, және сіз жеке қаржы есептілігін жасау керек дегенді білдірмейді. Алайда барамыз кім, ол үшін осы мақсаттар үшін ең маңызды ақпарат. Экономикалық бухгалтерлік есеп жүйесінің деп аталатын үшінші статистикалық есептілік және бухгалтерлік есеп жұмысының ажырамас бөлігі болып табылады. Ол табиғатты, оның мәні мен санының туралы ақпарат береді бірдей экономикалық фактілер, жалпылау [15]. Нысанды түсіру үшін үлгі табиғаты оған фактілер әр түрлі пайда арасындағы қарым-қатынасты анықтау үшін, олардың туындау жиілігін анықтау үшін (орта есеппен) қарапайым баяндама, оқиға динамикасын анықтау үшін уақыт, тығыздығы мен көлемін өлшеу үшін осы қарым-қатынаста Статистикалық құбылыстар Сіз бағасын және оның даму үрдістері сапасын орнату қажет сол негізде жұмыс болады. Статистикалық деректер арнайы әдістерін пайдалана отырып, өңделеді. Бұл жеке мониторинг нәтижелері жеңілдетеді. Тек нысанның байланысты экономикалық бақылау статистикалық есептілік жүйесін хабарлау. төмендегідей үш өзін-өзі қаржыландыру түрлері мен шағын жүйелер мен органикалық байланысты бірлігі болып табылады: Есепте пайдаланылатын бастапқы құжаттарға экономикалық бақылау фактілерін бірінші фазасында құжаттардың барлық түрлерін ортақ болып табылады; Екінші жүйесінің баяндамасында экономикалық көрсеткіштерін осы түрлері арқылы фаза, сондай-ақ ұйымдастырушылық және әдістемелік принциптері бірыңғай жүйесінің барлық. Осы үш түрлердің бірі Техникалық есеп тығыз байланысты: жедел деректер немесе статистика көзделген есепке ақпараттық моделін соңғы жазба жасау үшін пайдаланылады; Баяндама дәлдігін бақылау арқылы мезгіл өндірілген есепке алу жедел есептер; жедел және бухгалтерлік есеп жұмысының нәтижесінде ақпарат және статистикалық деректердің көп. Экономикалық ұйым нәтижесінде осындай бірлік жедел бақылау, нәтижелерін статистикалық көрсеткіштердің бірыңғай жүйесін, оларды есеп ұлттық экономиканың дамуының жоғары деңгейдегі сипаттама жасау жақсы болар еді, статистикалық есеп көмегімен бірін толықтырады Есепті реттеу дегеніміз есептік жүйеге тәртіп енгізу және ұйымдастырумен айналысатын белгілі бір қызмет болып табылады. Мемлекеттік реттеу негізі заң болып табылады. Заң – белгілі бір қалыптастырған тәртіп нысанын қадағалай отырып, мемлекеттік өкілеттік органдар шығаратын жалпыға міндетті құқықтық актілердің жиынтығы. Бухгалтерлік есепті реттейтін негізгі нормативтік құжаттарға мыналар жатады: Қазақстан Республикасының 1995жылдың 26желтоқсанындағы №2732 «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік» туралы заңы, Қазақстан Республикасы Президентінің 1998жылғы 28қаңтардағы №3838 «1998-2000ж. ҚР бухгалтерлік есеп пен аудитті жетілдіру және дамыту туралы мемлекеттік бағдарлама» жарғысы және т.б. Бұлар Қазақстан территориясында тіркелген, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын шаруашылық заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың есебі мен есептілігінің тұтас құқықтық, әдістемелік негізін қалыптастырады. Бұл дегеніміз әрбір субъект құрылғаннан кейін қызметінің бағытына (түріне) және меншік нысанына қарамастан мемлекет алдындағы заңды жауапкершілікті мемлекет пен құқық шегінде оның қызметін реттейтін сәйкес заңдарды сақтауға міндетті. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік» туралы заңның ерекшелігі барлық шаруашылық операцияларын толық және үздіксіз құжаттық есепке алу арқылы ақпараттарды біріктіру, жинақтау және тіркеудің әдістемелік негізін құру болып табылады. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің негізгі міндеті – субъектілерді және өзге де мүдделі тұлғаларды оның шаруашылық қызметі туралы толық және шынайы ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады [16]. Тұтасымен бухгалтерлік есепті реттеу негізінде Президент жарғысы, Үкімет шешімдері, заңдарына және өзге де ережелерге сәйкес шығарылған нормативтік және құқықтық ережелермен бекітілген қағидалар мен ережелер жатыр. Қазақстандағы есептік жүйені реттейтін нормативтер жинақталып келесі түрде ұсынылған. Алайда, бұлар деңгейді 4-ке бөлу дәстүрін айқындап, әрбір деңгейін нақтылай отырып толықтырады. Бұл орайда Қазақстан территориясындағы есептің тұтастығын негізінен ҚР Қаржы министрлігі қамтамасыз етеді. Құжаттардың ҚР Әділет министрлігінің тіркеуінен өткізу міндеттілігі және тек бұдан кейін ғана нормативтік құқықтық акті статусына ие болуы, әйтпесе, ұсыныс сипатында қалып, орындалуға міндеттелмеуі қазақстандық бухгалтерлік есепке тән ерекшелік сипаты болып табылады. Бухгалтерлік есеп және оның ұйымдастырылуы белгілі бір мөлшерде сот (арбитраж) тәжірибесіне негізделеді, өйткені қолданыстағы құжаттау талаптарына әр түрлі деңгейдегі қайшылықтар, туындаған даулар мен даулы мәселелер сот тәртібімен шешіледі. Сот органдарының шешімдері мен ақпараттық хаттары барлық шаруашылық субъектілерінің жетекшілеріне орындауға міндетті, бірақ, бухгалтерлік есеп нормативтік реттеу жүйесінің элементі болып табылмайды. Ережелер мен нормаларға сәйкес шаруашылық субъектілері өз қызметтеріне есеп пен есептілікті құрудың анағұрлым прогрессивті және тиімді әдістерді қолдануы мүмкін екендігі белгілі, бұған қарамастан, республикамыздағы қазіргі есеп жүйесі салық заңдарының талаптарына қайшы болып қала беруде. Экономиканы дамыту үшін салықтың орнын төмендетпестен заңдардың өзгеруіне байланысты субъектілердің қызметтерінде жиі туындайтын, оларды есептеу және төлеуге байланысты әдістемелік қарама-қайшылықты кезең сайын келістіріп отыру қажет. Төлеушiлердiң келiсiмiнсiз олардың шоттарынан қаражатты есептен шығару. Төлеушiлердiң келiсiмiнсiз олардың шоттарынан қаражатты есептен шығару тек соттың шешiмiнен, банктiң өкiмiмен не мына төмендегi орындау құжаттарды негiзiнде қолданылып жүрген заңдарда көзделген жағдайда ғана жүргiзiледi: банктiң өндiрiп алу жөнiндегi өкiмi; несиелердi пайдаланғаны үшін есептептелген проценттерi есепке қате алынған сомалар; кепiлшi шотынан қарыз берешегiнiң өтелмеген сомалары; соттар берген орындау қағаздары; соттың шаруашылық iстерi жөнiндегi алқалардың бҮйрықтары; нотариус жүргізген орындау жазбалары; Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетiнiң қоршаған ортаны қорғау саласындағы қаулылары негiзiнде шығарылған мемлекеттiк уәкiлеттi органның, санитарлық-эпидемиялогиялық қадағалаудың, сондай-ақ кәсiподақтардың еңбек техникалық инспекциясының бұйрықтары мен үкiмдерi; салық органдарының салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдер бойынша қосымша салықтарды, сондай-ақ заңда көзделген айыппұлдарды, өсiмдердi және өзге де санкциялар сомаларын өндiрiп алу туралы өкiмдерi; қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жұмыс берушiлерден өндiрiлiп алынатын айыппұлдардың және өзге де санкциялардың сомасы; кәсiпорының кiнәсiнен жұмыспен байланысты жарақаттану немесе денсаулығының өзге де зақымдануы салдарынан жұмысшы мен қызметшi сондай-ақ жұмыспен байланысты және субъект әкiмшiлiгiнiң кiнәсiнен жарақаттану немесе денсаулығының өзге де зақымдану салдарынан жұмысшы немесе қызметшi қайтыс болған жағдайда шеккен залалды өтеу сомасын өндiруге берiлген сот шешiмi; сақтандыру ның сақтандыру куәлiгi, Қазақстан Республикасы Кеден органдарының өкiмi [17]. Ағымдағы міндеттемелер Шот жоспарының үшінші бөлімінде есепке алынады. Бұл бөлім пассивті және 6 (№30,31,32,33,34,35) бөлімшелерден тұратындығы кестеден көрініп тұр. Қысқа мерзімді міндеттемелер пассив болып табылады, өйткені олар шаруашылық құралдар, ақша қаражаттары, салықтар мен ұсталымдардың есептелуі және басқа кредиторлық қарыздардың келіп шығу көздерін бейнелейді. жүктеу/скачать 376 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||