Қарағым, айналайын, сіз қызғалдақ, Сізлерге берген екен мал менен бақ... Құрбының арманы не сізді құшқан, Аузың- бал, тілің- шекер, қойның- жұмақ.
Көресіз бе? Бұл қазақ ақыны өзінің сүйгенін қалай мақтай білген! Міне, осылардың бәріне қарағанда, біздің татарлар өлең жағынан қазақтардан да артта қалған екен» [22:144]. Тоқай мұнда , қазақтың халық өлеңдерінде адамның көңіл-күйі, ішкі сезімі нанымды, әсерлі суреттелетініне баса назар аударған.
Ғ.Тоқай 1910 жылы 15 сәуірде Қазан қаласында «Шарқ» (Күншығыс) клубында «Халық әдебиеті туралы» деген тақырыпта көпшілікке арнап лекция оқиды. Жұртшылық алдында оқыған осы лекциясында ол татардың көптеген кітаптарының басқа тілдерде, соның ішінде қазақ тілінде жазылатынын айтады. Бұған мысал терінде «Таһир Зуһра» дастанын келтіреді. «Бұл татар кітабы болғанымен, ол қазақ тілінде жазылған» дейді.Тоқай сонымен бірге жалпы қазақ әдебиеті туралы жоғары пікір білдіріп, қазақ өлеңдері әдемі, әсерлі екненін атап өтеді. Бұған мысал ретінде әлгі қазақ тілінде жазылған «Таһир-Зуһра» дастанының өте әсерлі екенін айтып, «менің ойымша кішкентай шағында осы кітапты оқып, жыламай өскен еркек пен әйелдеріміз сирек»[1:272], - дейді.
Оның «Уаллаһи»атты өлеңінен қазақ жері жөнінде төмендегідей жыр жолдарын кездестіруге болады:
Бақыттылар қырды жайлайды, Ақ нанға қосып жейтіндей саф ауа, Көкорай шалғын, құстар да сайрайды, Ақша бұлттар көшпелі қазақтардай жосып, Көктен бір түнейтін қоныс сайлайды. Сәл ғана самал жел ессе, Өсімдіктер жер бетінде ырғалып, ойнайды.
«Міне, таза ауа, кең далада көңілденіп отырғанда жазыла салған бір жыр бұл»[31:158], деп жазады ақын өлеңінің соңында.
Қысқасы, ХХ ғасырдың қазақ әдебиетінің даму тарихында Ғ.Тоқайдың ұстаздық рөлі ерекше орын алады.
Татар –башқұрт әдебиетінің классигі Мәжит Ғафури (1888-1934) көп жыл бойы Тройцк қаласында тұрды. Жаз күндері қазақ ауылдарына барып, мұғалім болып, бала оқытты. Сонда жүріп қазақ халқының өлең –жырымен, ән-күйімен танысты.
М.Ғафуриің шығармашылыық бетінің қалыптасуына қазақтың халық өнерінің елеулі әсері болған. Оны ақынның өзі де мойындаған. Мәселен, өзінің өмірбаянында Ғафури былай деп жазады: «Қазақтардың сөзге шешендігі олардың өлеңге және өлең шығаруға деген табиғи қабілеті (таланты), поэзияға толы көшпелі өмірі, қазақ әйелдерінің басқа шығыс әйелдеріне қарағанда еркін өмірі және олардың жүздерін жасырмай, ашық жүруі – міне, осының барлығы да маған үлкен әсер етті.Сондықтан да олармен бірге өткізген жеті жыл менің өмірімде өмір бойы өшпес із қалдырды... Мен ол күндерімді қазір де асқан сүйіспеншілікпен есіме аламын және ол жылдарға деген менің құрметім есімнен өмір бой өшпек емес» [39:24]7
Мәжит Ғафури қазақ халқының тұрмыс салтындағы көптеген жақсы әдет-ғұрыптарды, әсіресе қазақтардың суырып салма ақындық (импровизаторлық) өнерін өз бойына сіңіре білген. Ол кейбір айтыстарда, талас-тартыстарда өлеңді табан астында суырып салып, шығарып отырған. Мәселен, Ғафури бір қазақ байының үйіне келіп қонғанда, өзіне жөндеп төсек салып бермегені үшін өкпелеп, табан астында байға арнап мынадай бір шумақ өлең шығарыпты:
