Зерттеу жұмысының құрылымы

Тыңдаушы сөйлеушінің айтқан ойын қабылдайды, нәтижеде өз әрекетін ұйымдастырады. Пікір алысу үшін қарым-қатынасқа түсушілер арасында ортақ объект болуы тиіс. Екі жаққа бірдей қажеттерін өтейтін құрал – қалыптасқан тіл мен сөйлеу ережелері.

Сөз белгілі хабарды жеткізу мақсатында зат не құбылыс атауын, қимылды, сапа-белгіні, қалыпты, санды т.б. білдіруі қажет. Сөйлеудің бұл функциясын сигнафикативтік деп атайды. Қарым-қатынас процесінде адамдардың бірін-бірі түсінуі сигнафикацияның бірлігіне негізделген. Бұл процестің іске асуын сөйлеуді үйретудің алғашқы кезеңінде оңай аңғартуға болады. Тілі жаңа шығып келе жатқан сәбиге заттың не құбылыстың өзін не суретін көрсетіп тұрып айтсаңыз сөз мағынасының нені білдіретінін ұғады.

Жалпылау сөйлеудің екінші функциясы сөз және затты ғана білдіріп қоймайды, бір-біріне ұқсас заттар тобын да білдіреді.Сөздің бұл функциясы ойлау процесімен тығыз байланысты. Сөйлеу – абстрактылы-логикалық ойлау үшін неғұрлым адекватты ойдың өмір сүру формасы.

Сөздің үшінші функциясы – коммуникация. Бұл ой-пікірді, білімді, сезімді т.б. сыртқа шығару, егер сөйлеудің алдыңғы екі функциясы ішкі психикалық іс-әрекет болса, коммуникативтік функция – басқа адамдармен сөз арқылы қатынас жасауға бағытталған әрекеті.

Сөйлеудің коммуникативтік қызметі үш түрге бөлінеді: информациялық, баурағыштық және ырықты білдіру. Сөйлеудің информациялық сипаты айтушы не жазушының айтайын деген ой-пікірін толық мәнін жеткізетін сөз, сөз тіркесін, сөйлемді таба білуді талап етеді. Сонда ғана тыңдаушы мен оқырман да, қабылдаушы адам да нақ осындай пікірде болады. Сөйлеудің информациялық сипаты мектептегі сабақ барысында, білім беруде рөл атқарады.

Сөулеудің баурағыштық сипаты айтушының өз пікірі мен сезімнің мәнділігі және тыңдаушыға деген қатынасын айқындайды. Мысалы, екі дос оңаша сырласқанда биязы, жұмсақ, елжіреңкі шықса, ал ресми әңгімеде дауыс сыпайы, бір сарынды естіледі. Ішкі мақсатты оймен орайласа айтылған асқақ сезімді, аянышты халді білдіретін сөздер тыңдаушыны баурап алады.

Ырықты білдіре сөйлесу де сөйлесушінің даусы ырғағы екпінді шығып, бұйрық мәнде айтылып тыңдаушының өз мақсатына бағындыруды көздейді. Дауыс қаттырақ, жігерлі айтылады, кейде көтеріңкіде естіледі.

Тілдің қатынас құралы болып қызмет атқаруы сөйлеу формалары арқылы жүзеге асады. Пікір алысудың нақтылы мақсатына қарай сөйлеу түрлі ерекшеліктерімен көрінеді. Осыған байланысты сөйлеу бірнеше түрлерге бөлінеді. Олар іштей және сырттай болып бөлінеді. Сырттай сөйлесу, ауызша сөйлесу және жазбаша сөйлесу болып, ал ауызша сөйлесудің өзі диалогты, монологты болып екіге бөлінеді.

Диалогты сөйлеу екі немесе бірнеше адамның тікелей қарым-қатынас жасауы. Бұл – сөйлеудің қарапайым түрі. Біріншіден, диалог – қуатталып отыратын сөйлеу. Тыңдаушы әңгіме үстінде түсінбеген нәрсесін анықтау мақсатында қолма-қол сұрақ қояды. Бұл жағдайда сөйлеушінің өз ойын түгел айтып беруіне, сөз болып отырған затқа қатынасын білдіруіне және тыңдаушыға сөзін толық түсіндіре алуына мүмкіншілік туады. Екіншіден, диалог сөйлеушілердің әлденеге тебіреніп сөйлеп, бір-бірін еліктіріп әкету жағдайында өтеді [3, 12].

Әңгіме болып отырған ұғымды түсіндіруге сөйлеушінің мимикасы мен понтомимикасы жәрдем береді, сөйлеушінің көз нұры, қабақ қозғалысы, күлкісі, жымиюы, даусының интонациясы т.б. шаралар – оның айтқан пікірін тыңдаушылардың түсінігін жеңілдетін фокторлар. Мұндай шаралар сөздің мағынасын тереңдетуге, кейде тіпті ол мағынаны өзгертіп жіберуге де әсер етеді.

Диалогты сөйлеу синтаксистік құрамы жағынан жай, толымсыз, сұраулы және лепті сөйлемдер мол қамтылады. Сөз таптарынан одағай шылаулар көп кездеседі.

Сөйлеудің анағұрлым күрделі түрі – монологтік сөйлеу. Монологті сөйлеу дегеніміз – бір адамның өз ойын, пікірін ұзақ уақыт жүйелей, сабақтай баяндауы. Ол баяндама, әңгіме ұзақ сөйлеу формасында көрінеді. Монологты сөйлеу диалогты сөйлеу негізінде дамиды. Диалогтың сөйлеуде бір сөйлеуші хабарлап отырған материалдың көмегімен ұлғаюы біртіндеп жаңа сапаға жеткізіледі, яғни монологты сөйлеуді туғызады.

Монолог сөзге тән кейбір психологиялық ерекшеліктер:

• 
  монолог алдын-ала даярлықты тілейді.Белгілі жоспар құрып, сөйлеуші өз сөзін басшылыққа алып, ой-пікірін жүйелі баяндауға тырысады. Монолог ой жүйесінің бұзылғанын көтермейді;
  
• 
  монологтың мағыналы жағы мен оны тыңдаушысын баурап алатын тартымдылығы жағынан қатаң талаптар қойылады;
  
• 
  монолог сөз адамға әсер ететін сөздің мәнерлілігін (сөзді мәнісіне келтіріп айту) көбірек қажет етеді;
  
• 
  монологты құрайтын сөйлемдер грамматикалық талаптардан ауытқымайды.
  

Монолог сөйлеудің қарқыны мен үніне бірқатар талаптар қойылады. Диалогта аңғарылмайтын шапшаң сөйлеу, міңгірлеу, бірсарындылық монологта аса айқын байқалып тұрады. Монологтың мағыналық жағы оның тыңдаушысын баурап алатын тартымдылығымен ұштасу қажет. Тартымдылық дауыстың әсерлі болуын қалайды.

Мектеп табалдырығын енді аттаған бала монологты сөйлей алғанмен, монологты сөйлеуге күнделікті оқу-тәрбие жұмыстарында үйренеді. Мектепте түрлі бағдарламалар жасау, сыныпта газет шығару, мазмұндама, шығарма жаздыру, сахнада өнер көрсету, оқыған кітаптар жөнінде пікір алмасу, мектеп жиынына дайындалу, мектеп радиосында сөйлеу т.б. жұмыстарды орындау барысында монологты сөйлеу машықтары қалыптасып, беки береді.

Қоғам өзінің даму деңгейі жоғарлаған сайын өз қажеттілігін қанағаттандыратын сөйлеу түрін дүниеге келтіреді. Сондай сөйлеудің ерекше түрі – жазбаша сөйлеу. Ұлы ұстаз А.Байтұрсынов «Біздің заманымыз – жазу заманы, жазу мен сөйлесу ауызша сөйлеуден артық дәрежеге жеткен заман», - деп бекер айтпаған. Жазбаша сөйлеу ауызша сөйлеуге қарағанда күрделі процесс. Ол – сыртқы құрылысы мен қызметінің тәсіліне қарай ауызша сөйлеуден құбылыс.

Жазбаша сөйлеудің қиындығы мынада:

1. Диалогті сөйлеу екі немесе бірнеше адамдар арасында болса, жазбаша сөйлеу - әңгімелесуші, пікір алысушысы жоқ деп қағаз арқылы өзімен-өзі не қиялдағы адамымен сырласуға бағытталған сөйлеу.

2. Жазбаша сөйлеу ойлаудың мазмұнын тілдің бұрыннан қалыптасқан дыбыстық жүйесімен емес, тілдің гафикалық таңбалары арқылы беріледі. Міне, сондықтан көрнекті психолог А.С.Выготский жазбаша сөйлеуді – сөйлеудің алгебрасы деп бекер айтпаған.

3. Оқушының қиындығы мол жазба жұмыстарына қызықтыратын ішкі мотивтерінің қалыптасуы.

4. Бастауыш сынып оқушыларының ойлауы негізінде нақтылы келеді. Теориялық ойлары әлі қалыптаса қоймағандықтан сөздің логикалық жағына, жазылатын оқиғаның, құбылыстың себеп-салдарлық байланысын дұрыс жазып бере алмайды.

Ауызша сөйлеу мен жазбаша сөйлеу түрлері бір-бірімен тығыз диалектикалық байланыста болады. Өйткені бұл сөйлемдердің физиологиялық негізі бар. Ол ми жарты шарлары қабығындағы екінші сигнал системасының механизмдері. Бірақ ауызша сөйлеудің негізіне есту түйсігі жатады. Сондықтан қазақта «Жыл атасы тұяқ, сөз атасы құлақ» деп бекер айтпаған, ал жазбаша сөйлеуде көру түйсігі мен кинестизиялық түсініктердің атқаратын рөлі ерекше. Мұнан жазбаша сөйлеудің қалыптасуына ауызша сөйлеудегі түсініктердің қатынасы жоқ екен деген ой тумайды.

Адамдар бір-бірімен қарым-қатынасты жоғарыда көрсетілген сөйлеу формалары арқылы жасайды. Бірақ олардың өзіндік ерекшеліктері де бар. Мысалы, бірден белсенділік (диалог, пікірталас, айтыс т.б.) көрсетеді. Ал жазбаша сөйлеуде қарым-қатынасқа түсу талап етілмейді. Ауызша сөйлеуде айтушымен тыңдаушының ойды, пікірді айту үстінде түсінуді талап етеді. Кең ойланып отыруға, пікір қорытып отыруына ұзақ уақыт берілмейді. Ал жазбаша сөйлеуге жазушының айтпақ пікірін ойланып ұзақ ой елегінен өткізуге мүмкіншілігі бар. Ауызша сөйлеуде, айтқанда екінші рет қайталауға мүмкіншілік бар. Тыңдаушыға әсерлі болуы үшін интонация, мимика (бет қозғалыстары), понтомимика (дене қозғалыстары) т.б. әсерлі қимылдар пайдаланылады. Ал жазбаша сөйлеуде мәтін мазмұнын оқушыларға түсіндіруге арналған мұндай қосымша құралдар жоқ. Міне сондықтан адам ой-пікірін жазбаша түрде бергенде ауызша сөйлеуге қарағанда анық та дәл, кең де жүйелі бере білмесе, түсінуге қиын соғады.

Ауызша және жазбаша сөйлеу тіл материалдарын пайдалану жағынан да айырмашылықтары бар. Ауызша сөйлеу еркін, кейде қалыптасқан тіл нормасынан ауытқитын сөйлеу түрі. Жазбаша сөйлеу – көркем-әдеби, монологты сөйлеу – нормаға түсірілген тұрақты сөйлесу түрі. Жазбаша, ауызша сөйлеуге қарағанда грамматикалық талап – нормаға сай сөйлеу формасы.

Жазбаша сөйлеудің ауызша сөйлеуден тағы бір айырмашылығы: ол синтаксистік, сөздік, жеткізу құралдарының, ерекшелігі мен сөйлеу типі. Ауызша сөулеу синтаксисі құрылысы жағынан жазбаша сөйлеуге қарағанда анағұрлым қарапайым. Онда көбінесе жай сөйлемдер пайдаланады. Мұны сөйлеудің жеткізудің физиологиялық, психологиялық жағдайлармен түсіндіруге болады. Әрбір аяқталған ойды демді алып шығарғанша айтуға тырысамыз. Жазбаша сөйлеуде сөйлемдердің кез келген түрлері, кез келген көлемде қолдана береді [4, 72].

Бұл екі сөйлеу түрлерінің мәнерлігі жағынан айырмашылығы бар. Мәнерлеп оқу дегеніміз – дауыс интонациясы арқылы айтушы өз ойын білдіру, мазмұнды ой-пікірін дұрыс қоя білу, ақырында оқығанды оқи білу деген сөз. Ауызша сөйлеудің мәнерлігі тыңдаушының айтылған ойды дұрыс қабылдап, нақтылы түсінудің ең басты талаптарының бірі. Бұл сөйлеу түрінде мәнерлеп сөйлеу құралдары: дауыс күшін көтеру не бәсеңдету, қажетті сөзге, не сөз тіркестеріне екпін түсіру, негізгі ойды білдіретін сөзді ерекше айту, кідірістер жасау, мимика т.б. қолданылады.

Ауызша сөйлеудің мәнерлігі оның ой-пікірді білдіру құралы ғана болып қоймай, сонымен бірге көз жеткізудің үлкен құралына айналдырады. Жазбаша сөйлеудің мәнерлігі лексиканың аса талғампаздықпен таңдалуы, сөйлемді одағайдай құруы, мәтіннің дұрыс тарауларға, қайырымдарға бөліну жолымен жасалады. Сонымен қатар, мәнерлілік құралдарына курсив, астын сызу, сұрақ, леп белгілерімен, көп нүктелер жатады. Бұл құралдардың негізгі мақсаты мәтіндегі негізгі ойға оқушының назарын аудару.

Көркем әдебиет тілдің көркемдегіш құралдарын кең тілде пайдаланады. Көркем шығарманы мәнерлеп оқуды үйрету қажет. Мектепте мәнерлеп оқуға көп көңіл бөлуі тиіс, тек оқу сабақтарында ғана жүргізіліп қоймай, сонымен бірге, қазақ тілі сабақтарындада пайдаланылған дұрыс. Бастауыш сыпып кезеңінен бастап балаларды мәнерлеп оқуға ғана емес, мәнерлеп сөйлеуге жаттықтыру керек. Жалпы ауызша сөйлеуге үйрету барысында мұғалім оқушы тілінің мазмұнын ғана қадағалап қана қоймай, сөйлеу мәнеріне, интонациясына, сөз қолдануына да көңіл бөледі.

Оқытудың алғашқы басқышында оқушылардың ауызша сөйлеуі жазбаша сөйлеуінен мазмұнды болады. Оқыту процесінде ауызша сөйлеу негізгі рөл атқарады. Балалар жаңа білімді көбінше мұғалімнің ауызша сөйлеуі арқылы меңгереді. Оқу мен жазу бірте-бірте оқушылар үшін жаңа білім меңгеру, игеру құралдарына айналады. Оқушы жаңа заттар мен құбылыстардың қасиеттерін түсіндіреді. Оқушылар оқулықтарды оқиды, игерген заттар мен құбылыстардың қасиеттері жөнінде, яғни алған білімдерін баяндайды. Міне сондықтан оқушылардың ауызша сөйлеуін дамыту тіл білімі бойынша жүргізілетін жұмыстардың маңыздысы болып табылады. Оқушының ойды, оқиғаны жүйелі жазбаша түрде баяндап беру дағдысы осының негізінде қалыптасады.

Оқушының ауызша және жазбаша тілінің даму жолдары бірдей емес. Оқытудың жоғарғы баспалдақтарында ауызша және жазбаша сөйлеулердің байланысы өзіндік мәнге ие болады. Бала оқудың алғашқы кезеңінде жазуды меңгермегендіктен, жазбаша сөйлеу түрінде игермейді. Сабақ барысында ауызша сөйлеу түрін ғана пайдаланады. Олар жазбаша сөйлеудің бұл түрін игере бастайды. Оқушының ауызша сөйлеуі неғұрлым жоғары дәрежеде болса, соғұрлым жазбаша сөйлеуді ертерек игереді. Керісінше, жазбаша сөйлеудің дамуына ықпал етеді. Міне сондықтан мұғалім баладағы сөйлеудің екі түрін бірдей дамытуды мақсат ету керек. Оқушының жазбаша сөйлеу түріне сүйенеді, алайда екіншісінің дамуына нұқсан келмеу жағын ойластыру керек. Кейде оқушы жақсы сөйлегенмен нашар жазуы мүмкін немесе керісінше, ойдағыдай жазып, өз дәрежесінде сөйлей алмауы ықтимал. Бұл жерде оқытушының қызметі осы екі теңсіздікті тілдерді дамыту негізінде теңестіру. Өз ойын көрнекті етіп жеткізу мақсатын қойған. Өзінің тілдік кемшіліктерін көре біліп, оны жоюға талаптанған оқушы жазбаша сөйлеу дағдысын игеруге толық мүмкіншілігі бар.

Жазбаша сөйлеу - баланың тіл мәдениетінің дамуына ықпал жасайтын қуатты фактор. Мұны меңгеруге бала мектеп табалдырығынан аттағаннан бастап кіріседі. Оны жазуға үйрету бастауыш мектептегі оқудың пайызға шаққанда жарымына жуығын алады. Өйткені жазу техникасын меңгеру психологиялық тұрғыдан өте күрделі процесс. Бастауыш мектеп оқушылары ауыз екі сөзі мен жазба сөзін салыстыра жүргізілген зерттеудің бірінде екінші, үшінші сынып оқушыларының жазба сөзі ауызша сөйлеуінен сан жағынан да, сапа жағынан да көп кейін қалып отырғандығы, олардың сөздік қорына зат есім мен етістіктердің көп ұшырайтындығы (50% артық), сөздік қоры жеткілікті дамыған балалардың жазу жұмыстары да (ойлап табу, мазмұндама жазу т.б.) жоғары болатындығы байқалған. Соңғы кездегі зерттеулер де осы пікірдің дұрыстығын анықтап отыр.

Бала мектепке келген күндерден бастап оқу дағдысымен қатар жазу дағдысын да меңгере бастайды. Біздіңше, жазу дағдыларына машықтану өте күрделі процесс. Мұның үш кезеңі бар. Бірінші кезеңде баланың бүкіл зейін әріптердің жеке элементтеріне, сондай-ақ дәптер мен қаламды ұстап тұру қимылдарына, өзінің партадағы отырысына ауады. Бірінші кезеңі әріп үйренудің элементтік кезеңі деп атайды. Екінші кезеңде бала әріптің жеке элементтерін жаза білу қабілетіне ие болады. Енді баланың зейіні біртіндеп әріп таңбаларының бейнесіне ауа бастайды. Осы кезеңде бала жеке әріптерді толық жаза білуге үйренеді. Үшінші кезең – бұл жазбаша сөйлеудің қалыптасу дәрежесін көрсететін негізгі кезең. Мұнда олар өз бетімен жеке сөздерді жаза алатын халге жетеді. Осы кезеңде оқушының зейіні тұтас сөз жазуға ауады.

Психология ғылымы анықтағандай, сөйлеудің ерекше бір түрі – іштей сөйлеу. Егер сыртқы сөйлеу іштей сөйлеуден бұрын пайда болса, ол жазбаша сөйлеу іштей сөйлеуден кейін дамиды. Психолог Д.Джексон мен Г.Хэдтің пікірлері бойынша, жазбаша сөйлеу іштей сөйлеудің кілті, алайда іштей сөйлеудің синтаксисі ауызша және жазбаша сөйлеудің синтаксисінен мүлдем өзгеше. Онда бүтін мазмұн бірлігін құруда тіпті бөлек заңдылықтарға сүйенеді. Іштей сөйлеудің синтаксисі жазбаша сөйлеудің синтаксисіне мүлде қарама-қарсы деп айтуға болады, ал осы екі полюстің арасында ауызша сөйлеудің синтаксисі тұр.

Іштей сөйлеу бөтен адамдармен қарым-қатынас жасауға арналмайды. Ол баланың өзімен-өзі сөйлесуі. Мұндай ой ағымы болады, әлдебір шешім туып, әрекет жоспарланады. Псхологтардың пікірінше, ой тұжырымдары бастау алатын іштей сөйлеу, ауызша сөйлеу мен жазбаша сөйлеудің негізі болып табылады. Жазылатын не айтылатын пікір, ой іштей нақтыланып, сана елегінен өткізіп, әбден толғанып барып сыртқа шығуы тиіс. Сонда ғана сөйлеу мазмұнды да, мәнді болмақ. Халық: «Аңдымай сөйлеген ауырмай өледі», «Айтылған сөз – атылған оқпен тең», - деп айтар ойын іштей пісіріп алмай қалай болса, солай айта салатын кісіге бағыттап айтса керек.

Іштей сөйлеудің дамуы балалардың мазмұндама, шығарма жұмыстарын ойдағыдай жазуына ықпал етері даусыз. Өйткені жазба жұмыстарын орындау барысында оқушылар іштей ойланып, өзімен-өзі ақылдаса отырып, пікірін білдіруге лайықты сөз, сөз тіркестері мен сөйлемдер таңдайды. Яғни жеті өлшеп, бір кесуге дағдыланады.

Сонымен, іштей, ауызша және жазбаша сөйлеулер тығыз байланысты болып, бір-біріне ықпал ететіні даусыз. Бастауыш сыныптарда да сөйлеу түрлерінің қайсысы болмасын бірден қалыптасуына жағдай жасалғанда ғана бала тілін дамыту жұмыстары ойдағыдай болмақ.

Жоғарыда айтылған сөйлеудің барлық түрлері ойлау процесімен тығыз байланысты. «Ой сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғарғы формасы. Тіл – ойды басқа адамдарға жеткізудің құралы. Ойдың тіл арқылы бейнелеуі арқасында адам өзінен бұрынғы ұрпақтар жинаған тәжірибе мен білімді сақтап қала алады, өмірді одан әрі жақсарту мақсаттарын пайдаланылады. Міне сондықтан мектептегі тіл дамыту, сайып келгенде, ой дамыту болып табылады.

Сөйлеу кезінде адамдар ой пікірі, іс-әрекеті жайында хабарлап қоймай, өзі айтып тұрған нәрсесіне қатынасын да білдіреді.

Осыған байланысты сөйлеудің мазмұндылығына айтылған әңгіменің аз сөзбен көп мағына беруінде. Келтірілген ой-пікірлер, сезімдер мен қорытындылардың маңызды болып өмір шындығына жанасымды келуі. Сөйлеу мазмұнды болуы үшін сөйлеуші айтқан пікіріне қысқа , толық әрі образды етіп беруге пара-пар сөздер таңдау керек. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін жеткізу үшін сөйлеушінің сөздік қоры мол болуы шарт. Мақал-мәтелдер мен көркемдегіш құралдары сәтті қолдану сөйлеудің мазмұндылығын арттырады. Ал сөйлеудің мәнерлілігі – сөз ішінде өзі баяндап отырған іс-әрекетке, затқа, құбылысқа қалыптасқан эмоциясын білдіру. Ауызша сөйлеу анық та айқын, дауыс ырғағы көтеріңкі, жарқын немесе сылбыр көмескі екпінсіз болуы мүмкін. Сөйлеудің мәнерлілігі фонетикалық анық дыбыстау мен айтылуы тиіс. Сөйлеу процесінде дауыс екпінінің маңызы ерекше. Сөзге түсетін логикалық екпін мен сөз арасындағы кідіріс ауызша сөйлеуде күшті рөл атқарса, жазбаша сөйлеуде тыныс белгілер мен сөйлем мүшелерінің орын тәртібінің қызметі ерекше болады [5, 127].

Мектепте оқитын әрбір баланың терең білім алуына қалай жетуге болады? Психологиялық зерттеулер бойынша, баланың білім алуындағы кемшіліктің себептерінің бірі - баланы жақсы көрудің жетіспеушілігі мен баланың өзін төмен бағалауы. Мұғалімнің міндеті - баланың өзіне деген сенімін арттыру, өзін тұлға ретінде сезінетіндей мүмкіндік ашу. Өзін тұлға ретінде сезінген бала әрқашан өмірде өз жолын таба алады.

Интеллектуалдық және практикалық бiлiк пен дағды қазiргi мектептегi бiлiм мазмұнының бөлiктерi қатарына жатады. Оқушы жалпы бiлiм жүйесiн, оған жеткiзетiн iс-әрекеттер, әдiс-тәсiлдермен қатар оқу еңбегiн саналы орындауға, бiлiм алуға жетелейтiн біліктер мен дағдыларды меңгередi.

Қалыптасқан бiлiктер мен дағдыларды кез келген жаңа жағдайда пайдалана алса, баланың шығармашылық ауқымы кеңейедi. Iс жүзiне асқан iс-әрекет арқылы оқушы қоршаған орта шындығын тереңiрек танып бiледi. Мiне, сондықтан білiк пен дағды оқу процесiнде үлкен мәнге ие. Жас шәкiрттердi тек жаңа бiлiм жүйесiн игертумен шектелмей, сол оқудың саналы болуына ықпал ететiн икемдiлiк пен дағдыларды қалыптастыру - маңызды мәселе. Мұғалiмнiң басты мiндетi - оқушыны өздiгiнен кiтап, сөздiк және анықтама әдебиеттерiмен жұмыс iстеуге, кез келген iс-әрекеттi жүзеге асыруда жоспарлы түрде уақытты үнемдеп, саналы орындауға жаттықтыру.

Олай болса, «бiлiк», «дағды», деген ұғымдарды анықтап алайық. Психологиялық әдебиеттерде бұл түсiнiктерге әр түрлi анықтамалар берiлген. Бiр ескертетiн жай, бағдарламаларда Қазақстан Республикасында әр пәннiң қамтитын материалдары белгiленгенiмен, оларды iс-жүзiне пайдалану тәжiрибесiн қамтамасыз ететiн білiк пен дағдылар бiрыңғай шешiмiн таппаған.

Психолог Қ.Жарықбаев дағды iс-әрекеттерiне мынадай анықтама бередi:

1. Дағдыландыру - соқыр сезiмдермен және басқа нәсiл арқылы пайда болған биологиялық әрекетпен салыстырғанда адамның жеке басының тiршiлiгiнде пайда болатын қылықтар.

2. Дағдылану үйренумен, жаттығумен бiр әрекеттi бiрнеше рет қайталаумен, дәл қазiргi әрекеттi басынан өткiзген адамның бұрынғы тәжiрибесiндегi әрекеттермен байланысып, жүзеге асады.

3. Дағдылануға алғашқы кезде әдейiлеп зейiн, ерiк-жiгер, күшi жұмсалса да, кейін бірте-бірте автоматтану арқылы жүзеге асып отырады. Бiрақ барлық дағдылану автоматизм тәрiздi болады деуге болмайды. Кейбiр өте күрделi дағдыланулар (мәселен, ақыл-оймен байланысты) автоматизм түрде әрекет етпеуі де мүмкiн.

4. Дағдылану бiр қалыпта өзгермей тұратын әрекет емес. Егер адам өзiнiң әрекетiн де, жүрiс-тұрысын да, ақыл-ойын да жаттығу, қайталау арқылы атқаратын болса, сол әрекетiне басқа әрекеттерге де көшiре алады. Мысалы, адам әр уақытта оң қолымен жазып, сол қолымен еш уақытта жазып көрмесе де, ол сол қолымен де жаза алады.

Е.В.Гурьянов дағды:

1. Iс-әрекет жүргiзу арқылы қалыптасады;

2. Жаттығулар орындау барысында қалыптасады, - дейді. Бұл пiкiр бойынша дағдыға кез-келген iс-әрекет жатпайды, тек жаттығу негiзiнде қаланған iс-әрекеттер жатады.

Демек, психолог ғалымдардың көрсетуі бойынша дағды жаттығудың қайталануы арқылы іс-әрекеттің автоматты түрде орындалуы деңгейі екендігін байқаймыз. Кіші жастағы мектеп оқушыларының сөйлеу мәдениетін қалыптасуы олардың қарапайым болса да, алған білімдерінің іс-жүзінде пайдалануы деп түсінуі қажет. Мысалы: оқушы тіпті буын, тіл дыбыстары, сөз, сөйлем деген сөздердің өзін нақты ұғына алмайды, сондықтан бұл сөздерді оларға білім беру арқылы түсіндіреміз. Содан кейін ғана бала алған білімін жаттығу барысында пайдаланып, қайталайды да, ауызша сөйлемдерді дұрыс құруға дағдылана бастайды.

П.Я.Гальперин негiзiн салған «ақыл-ой әрекетiнiң сатылап қалыптасу» концепциясы практикалық iс-әрекет - адам ойлануының барлық жоғары формаларының даму процесiндегi алғашқы баспалдақ (саты) деген түсiнiкке құрылған. Бiрiншi кезеңде бала мәселенi шешу үшiн сыртқы материалдық әрекеттердi қолданады. Екiншiде - бұл әрекеттер тек елестетiледi де, бала оларды сөзбен айтады (басында дауыстап, сонан соң iштей). Тек соңғы, үшiншi кезеңде сыртқы - заттық әрекет «жинақталып», iшкi жоспарға енедi. Кең құлашты материалдық әрекеттiң жинақы ақыл-ойлық модельге айналуының әрбiр кезеңi үшiн берiлген мысалдың шарттары мен мазмұнындағы оқушыға, бағыт-бағдардың белгiлi бiр түрi тән. Жоғары деңгейдегi мұндай бағдарларға мәселелердiң берiлген түрi үшiн өте маңызды жалпылама сипаттағы тану белгiлерi жатады (олар заңдар мен ұғымдарда көрсетiлген. Мұнда оқушы ақыл-ой әрекетінің өзін сатылап қалыптасатындығын, және әрбір сатыны қайталап отыру барысында дағдыланатынын көруге болады.

Дағдының негiзiнде ақылға салынған әрекет жатады. Iс-әрекеттi игертудiң бастапқы кезеңiнде бұл әрекеттер оның негiзгi компоненттерi болады. Мысалы, оқуға үйрету кезеңiндегi дыбыстан буын, буындарды қосу арқылы мағыналы сөзге айналдыру оқудың негiзгi мазмұны болып табылады. Оқуға жаттығу үстiнде оқушы жылдам оқуға дағдыланады. Яғни ол бұдан былай дыбыстан буын құрауды, буындарды қосуды мақсат етiп қоймайды. Өйткенi оның әрекетi ендi, жеңiл, жүгiртiп оқитын дағдыға айналады.

Осындай үлгілерді оқушылардың өздері де көрсете алады және олар осы кезге дейін үйренген сөздерін қолданады, кейбіреулері оқулықтағы жаттығуларды өзгертіп оқып берулері де мүмкін.

• 
  мазмұнын баяндап беру
  
• 
  мәтін бойындағы тапсырмаларды орындау
  
• 
  мәтінді бөліктерге бөлу
  
• 
  бөліктерге ат қою
  
• 
  мәтін бойынша жоспар құру
  

Шығармашылық тапсырмаларды сұрыптау, оларды пайдалану кезінде, олар баланың өмірлік тәжірибесін молайтып, практикалық іс-әрекет дағдысын қалыптастыру көзделеді. Оқулықтар мазмұнында ұсынылып отырған шығармашылық тапсымалар баланы конвергенттік (бір бағыттағы, жүйелі логикалық) ойлаудан, дивергенттік (логикадан ауытқу) баланы ойлауға үйрететіндей етіп лайықталынып беріледі. Өйткені баланың шығармашылық тапсырмаларды орындауға арналған қабілеттерін, дамуы осы дивергенттік ойлаумен тығыз байланысты.

Талантты жастарды бос сөзбен мектепте мұғалім бол деп үгіттеу бос уақыт өткізумен бірдей. Егер мұғалім мамандығы беделді, құрметті мамандық деп есептеліп, жоғары оқу орнына түсуші талантты жастар мұғалім болуды таңдап жатса, білім беру сапасы да жақсарар еді. Американың өзінде мұғалімнің дәрежесін көтеру, талантты жастарды мектепке тарту үшін мұғалімнің еңбек ақысын көтеру туралы көп талас болды. Олай болса, Қазақстанда мектепке талантты жастарды тарту үшін мұғалім еңбегін мемлекет деңгейінде бағалау қажет [8, 172].

• 
  тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау;
  
• 
  арнаулы бір тақырыпта пікірталас тудыру;
  
• 
  сөзжұмбақ құру, шешу;
  
• 
  шығарма, шағын әңгіме, мәтін құру;
  
• 
  әңгімелердің ұқсастығын салыстыру, бөліктерге бөлу;
  
• 
  қиялдау арқылы суретін салғызу, рөлге бөліп оқыту;
  

• 
  мазмұндама түрлерін жазу;
  
• 
  адасқан сөздерді орнына қою.
  

• 
  оқушылардың істейтін жұмысының мақсатына айқын түсінуі;
  
• 
  жұмыстың жемісті аяқталуына, оның алдағы нәтижесіне қызығуы;
  
• 
  жұмысты оқушылардың өз еркімен орындалуын көздеу керек.
  

• 
  мұғалімнің нақты тапсырмалар беруі;
  
• 
  жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеу;
  

А.А.Леонтьевтың айтуы бойынша қимылдың іске асыруын операция деп атаймыз. Бір нәрсені хабарлау үшін сөйлесеміз. Сөйлеу әрекетінің өзіне тән мотивтері (себептері) болады. Оқытушыға не сөйлейтінін, оқушыға сөйлеудің мақсатын, мотивтерін білу керек. Баланың жасы, өскен сайын психикасы да өседі, сөйлеу мотивтері де күрделеніп отырады. Сөйлеу әрекеті 4 фазадан тұрады.

1. 
   Бағыттау (сөйлеуге даярлық)
   
2. 
   Жоспарлау (сөйлеу мазмұнын құру)
   
3. 
   Орындау (жүзеге асыру)
   
4. 
   Тексеру (бақылау сатысы)
   

Жоспарлау дегеніміз – сөйлеудің бағдарламасын құрастыру, оның мазмұнын таңдау. Осында сөйлеудің негізгі ойы мен тақырыбы шешуші роль атқарады. Психологтар зерттеуі бойынша бағдарлама алдымен ішкі ойда ой қалпы ретінде табылады. Бұл кезеңде ой сөз арқылы әлі білдірілмеген.

Сөйлеудің үшінші фазасы бағдарламаның орындау процесіне көшуді қамтиды. Осы фазада сөйлеуші сөздерді синтаксистік вариантта құрады, байланыстырады, өзіне керек тұлғаларды таңдауға тырысады.

Сөйлеудің төртінші фазасы – тексеру, ол кезде сөйлеуші нәтижесін және қатысудың мақсатын салыстырады. Егер алынған нәтиже сөйлеушінің ниетімен үйлеспесе, қателік түйінді іздестіруге әрекет жасалады. Бұл үшін түгел ойша барлық іс-әрекет бақыланып жасалады. Сөйлеу мазмұны қисынсыз жоспарланған, әлде сөйлеушінің ойы дәл, анық жеткізілген. Сөйлесу процесінде меңгерілетін дағдылар практикалық әрекеттің ұйымдастырылуына байланысты. Оқушының сөйлеу тілін дамыту жұмыстары сөз қорын байытуға, тілдік тұлғаларды дұрыс қолдануға көмектесетін дағдыларды тәрбиелейтін нысандар.

Халқымыз «Таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді» деп тегін айтпаған. Бұдан біз сөздің күшін, әсерін ұғынамыз. Сөзді орынды жерінде қолданып сөйлеу байланыстырып сөйлеуге байланысты. Байланыстырып сөйлеуі жетік бала жазба жұмыстарын шебер орындайды. Байланыстырып сөйлеу ерекшеліктері:

1. Байланыстырып сөйлеу процесінің ана тілінде және екінші тілде көп сәйкестіктері бар, бірақ ана тілін және екінші тілді меңгеру процесі әр түрлі жолмен іске асады.

Егер оқушы өзінің ана тілін меңгеру процесінде ең жоғарғы деңгейде еркін сөйлеу мәдениетін қалыптастырса, екінші тілді меңгеру процесі ең қарапайым механизмдерінен, жай іс-әрекеттерден, тілдік тұлғаларды таңдап алудан және сөйлеуге малықтандырудан басталады.

2. Оқушы айналадағы қоршаған дүниенің құбылыстарын танып, талдау жасайды. Сөйлеу процесінде психикалық процестердің табиғатын ескеру маңызды. Адамның өмірінде сөйлеу (ауызша және жазбаша) іс-әрекеттерінің де маңызы үлкен, соның арқасында адамдар бір-бірімен керекті мәліметтерді білдіреді, тәжірибе алмастырады. Адамның іс-әрекетінің маңызды бір формасы – адамдардың бір-бірімен сөйлесуі.

Деңгейлік тапсырмаларда тез, анық дұрыс орындаған оқушы өзінің ақыл-ойының тереңдігін, тездігін, өз бетімен жұмыс жасау қабілетін көрсетеді. Индукция құбылысы бойынша жеке фактілерді жинақтап қорытынды пікір жасайды. Дедукция құбылысы бойынша жалпы ереже мен жалпы пікірден жеке қорытынды жасайды.

3. Деңгейлік тапсырмалар негізінде оқушылардың сөйлеу тілін дамыту жұмысын жүргізу үшін сөйлеу тілі қабылдау қабілетімен, бақылағыштық қасиетпен, зейінмен тығыз байланысты болатынын ескеру қажет.

Бір затты білуге құмар адамдар бір затты бақылағыш келеді. Сөйлеуші адамның сезімін байқап сөйлейді. Сөйлеу үшін адам әуелі ойлау операцияларынан өтеді. Анализ (бүтінді бөлшекке болу әдісі) синтез (бөлшекті бүтінге жинақтау әдісі) әдістері арқылы пікір шыққанда сөйлеу процесі қажеттіліктен пайда болады.

Деңгейлік тапсырмалар беруде нормативтік, нормативсіз варианттар салыстырылады. Соның нәтижесінде деңгейлік тапсырмаларды орындау негізінде оқушылардың лексикалық сөздік қоры кеңейеді, грамматикалық сөз тіркесінің активтік қоры байиды, тілдік тұлғаларды, оралымды қолдануға жаттығады.

Бұл тұлғада деңгейлік тапсырмаларды таңдай мәселесі практикалық мағынаға ие болады да, оқу процесінің проблемалық ситуациясына айналады. Байланыстырып сөйлеуге оқыту үшін деңгейлік тапсырмада әңгіме, мазмұндама жазу ұсынылады.

Оқушысы сөйлеу процесін енгізу үшін, оны тілдік ситуацияларға кіргізіп, сол ситуацияда өзін ұстай білуге үйрету керек, яғни оқушы өзінің әңгімелесушін, әңгіме процесінің мақсаты мен шарттарын меңгеруі тиіс. Деңгейлік тапсырмалар оқушыны сөйлете білудің шарттарына бағынышты болады. Тапсырма түрлері оқушының ой желісін жетілдіріп, тілді сезіну қабілеттерін арттырады, тілдік грамматикалық тұлғаларды қолдануға көмектеседі. Деңгейлік тапсырмалардағы жаттығулар оқушылардың мәдениетін қалыптастырады.

Сөйлесу тілін дамыту үшін баланың психологиялық жағдайын ескеру қажет. Бала жақсы сөйлеу үшін оның шабытын оятып, құлшыңдырып сабақты қызықты өткізу қажет. Сөйлемді жақсы құра білсе, сөйлесін үйреніп қазақ тілін игерсе, онда: сенің қолыңнан бәрі келеді, сен қабілеттісің деп баланы мадақтап қойған жөн.

Сонымен бірге «жаз үйрен» деп сенім білдірген дұрыс. Оқушының кішкентай жетістігі болса да, жоғары бағалап, мадақтап, көтермелеу, оқушылар басылымына, өлең, әңгімелерінің жарық көруіне көмектесу, шығармашылық сәтте оқушыға құптаушылық көзқарас білдіру, сезім күйін бақылау, қамқорлық таныту; ақын-жазушылардың, өнер адамдарының шығармашылық дәстүрінен қызғылтқы оқиғаларды әңгіме ету; оқушылар үшін педагог өзін қарапайым жан есебін де таныта білу; олардың психологиялық еркіндігін қаматамасыз ету сияқты әрекеттерді мұғалім білуі тиіс.

Сонымен сөйлеу тілін дамытудағы психикалық жағдайға байланысты оқушының сапалық және сандық өзгерістері:

- нерв жүйесінің жетілуі

- білімнің артуы,

- сезім мен моральдық ұғымдардың пайда болуы

- анатомиялық-физиологиялық есеюі және мінез-құлқының қалыптасуы.

Дамыта оқытуда төмендегі психологиялық жағдайлар ескеріледі.

1. 
   сезімі, түйсігі
   
2. 
   қабылдауы, ынтасы
   
3. 
   зейіні, еске ұстауы
   
4. 
   ұғынуы, еркін билеуі
   
5. 
   ойлауы, қиялдауы, болжауы
   
6. 
   сөйлеу қабілеті
   
7. 
   оқу іс-әрекеті, дағдысы
   
8. 
   жауапкершілігі, ізденісі, дербестігі.
   

Психолог Р.Қ.Көшімбаев «Табыс психологиясы» атты еңбегінде әртүрлі психологиялық жаттығулар мен ойындар арқылы мектеп өмірінде оқу процесіне қажеттілік туғызу, оқушының ойлау қызметін жетілдіру және мұғалім мен оқушыға қиындықтарды жеңу, оқушылардың жеке қабілеттерін дамыту жолдарын үйретеді.

Мысалы: Оқушы сабақты дұрыс қабылдамаса, оның зейіні сабаққа ауыспаса, сабақтың ұйымдастырылуы ойдағыдай шықпаса, сіз тез өзіңізді мұғалім рөлінен шығарып, оқушы болыңыз. Оқушыдан қандай о йынды жақсы көретіндігін сұраңыз. Сол ойынды бастап ойнаңыз. Оқушылар көңілденіп ойынға ұйымшылдықпен кірісе бастаған кезде, сабақ бағытын ойынға бұрыңыз да, өзіңіздің мақсатыңызды іске асыруға кірісіңіз – дейді.

Міне, осы сияқты психологиялық пікірлерді ұсынады. Оқушыға реніш туғызған мұғалімге өзін сол оқушының орнына қойып, оқушыны мұғалім тұлғасында қарап ойлануды ұсынады. Мұндай жаттығулар мен ойындардың ұстаз шығармашылығына тигізер жәрдемі мол. Қазіргі кезде мектептегі сабаққа пайдаланылатын ойын түрлері, тренинг тәсілдері, ролдік, іскерлік ойын түрлері өте көп. Сөйлеу арқылы тіл жетіледі, дамиды.

Деңгейлік тапсырмалардың төмендегідей түрлері қарастыралды:

1. 
   Әңгіме құруға арналған тапсырмалар:
   

ә) мына сұрақтарды басшылыққа ала отырып, әңгіме құрыңдар.

- сен кімсің? Ол кім?

- әжең үлкен бе? Атаң үлкен бе?

- Қайда тұрасыңдар?

- Сендер нешеусіңдер?

- Сіздің ағаңыз бен апаңыз кім?

- Олар не істейді?

Оқушыларының сөйлеу тілін дамыту үшін жүргізілетін деңгейлік тапсырмалардың түрлері мен ерекшеліктері туралы айтқанда, деңгейлік тапсырмалар – бір жағынан оқушының білімін дамытушы, ал екінші жағынан әдістемелік міндеттерді жүзеге асырушы.

Деңгейлік тапсырмаларды құру жеңіл шаруа емес. Бағдарламаға сай тапсырмалар түрін сараптап, зерттеп, оқушылардың оқу дағдысын қалыптастыру талаптарын басшылыққа ала отырып, ғылыми-әдістемелік түрде оқушы деңгейіне сай құрылуы тиіс. Деңгейлік тапсырмалар оқушы сұранысын қамтамасыз ететіндей, ықшам, әсерлі, жүйелі, түсінікті сипатта болуы қажет. Тапсырмаларда мәтін жұмысы, ситуациялық әңгіме т.б. көркемдік жағы ескерілуі тиіс.

Тапсырмалардың тартымды, қызықты болуын қадағалау қажет, оған қойылатын талаптардың толық сақталуы тапсырманың сапасын арттырып, оқушының сөйлеу тілін дамытуға қолайлы жағдай туғызады. Сондықтан оқулықта, сабақта кездейсоқ алынған жаттығулар болмағаны тиімді.

Репродуктивті тапсырмалардың құрамына ойлауға, есте сақтауға, елестетуге, еске түсіруге арналған жұмыстар, ал рецептивті тапсырмалардың құрамына ойлауға, есте сақтауға, танып-білуге арналған жұмыстар енгізілді. Оқушыларының сөйлеу тілін дамыту үшін жүргізілетін деңгейлік тапсырмалар – бір жағынан, оқушының өз бетімен білім алуына жәрдемін тигізсе, екіншіден оның қиялын, ойлауын дамытады [10, 129].

Сабақтың практикалық мақсаты мен дамытушылық мақсаты қатар жүреді. Әңгіме құру барысында сөйлеу мәдениетін қалыптасады. Сабақта оқушының еркін отыру атмосферасы туғызылады. Ол оқушының пікірін қорықпай еркін айтуына жәрдемін тигізеді. Оқушылар бір бірін толық еркін көріп бетпе-бет отырып сөйлесе алатындай мүмкіндік жасалуы керек.

Қазақ тілінен берілетін білім мазмұны оқушылардың коммуникативтік – танымдық біліктілігін, сөйлеу тілін арттырады.

Оқушының сөйлеу тілі әрқашан тілдік ортада қалыптасады. Баршамызға белгілі қазақ балаларымен ойнаған орыс баласы қазақ тілін ешқандай грамматикалық ережені оқымай-ақ қатысым арқылы үйреніп алады. Сондықтан сөйлеу тілін дамытудың тағы бір тиімді жолы – жағдайлық ойындарды ұйымдастыру.

Сөйлеу тілін дамыту кезінде сөздік ойын жаттығулар, оқушыларды өздігінен сөйлеуге мәжбүр етерлік арнайы ұйымдастырылған ситуациялар (жағдаяттар) грамматикалық жаттығулар, әдеби текстер, әңгімелеу, сахналандыру, әңгіме құрастыру, жұмбақ жасыру, мақал, мақал-мәтелдерді пайдаланып оқыту жұмыстары жүргізіледі.

Ойын барысында мұғалім оқушылардың бір-бірімен сөйлесу қабілетін өрбітіп, тапсырманы күрделендіре береді.

Ойын «Диалог - әңгіме»

Бір оқушы ойдан шығарып, бір әңгімені бастайды. Келесі оқушылар оны жалғастырады.

Динара: Көктем айлары – наурыз, сәуір, мамыр

Гаухар: Көктемде күндер ұзақ болады

Мақсат: Көктемде түндер қысқа болады

Гулмира: Жылы жаңбыр жауады

Раушан: Құстар ұшып келе бастайды.

«Ақ терек, көк терек»

Оқушылар екі топқа бөлініп, қол ұстасып 3 метрдей қашықтықта қарама-қарсы тұрады.

І топ: «Ақ терек, көк терек,

Біздің сізге кім керек?» - дейді

ІІ топ: «Ақ терек, көк терек

Бізге Мақсат керек емес,

Диана керек». Сөйлем осылай басқа сөздермен алмастырылып, ойын жалғаса береді.

Ұсынылған тапсырманың түрлері мен жаттығулар жүйесі сынып оқушыларының сөйлеу тілін дамытуға көмектесті, тіл үйретудің практикалық, қатысымдық бағытталуына септігін тигізді.

Егер оқушылар тіл арқылы түсініссе, өздері коммуникативтік тапсырма орындаса, олар біртіндеп диалогтарға инсценировка жасауға үйренеді. Оқушылар талдау, қорытынды жасауға жаттығады. Олар адамның көңіл-күйі, жайы туралы тереңірек біле түседі, өзінің әлеуметтік рөлдерде шамасының неге жететінің білуге ұмтылады, мұғалімнің жеке басына деген қызығушылығы, ілтипаты артады, сөйлеу тілі дамиды.