галдыц  козуы  күлгін  түсті  сездірмек.  Осы  үш

Ж үсіпб ек  Айм ауы тов
ойлы-кырлы,  катты,  жұмсак  нәрселерді  сипау 
сезу аркылы айырамыз.  Бірак оны нағыз терінін 
кызметі д у г е  болмайды.  Оған терінін астындағы 
еттін,  кызметі  де  қосылады.  Мәселен,  катты 
нәрсені  сезуге терінің тіресу кызметі де керек.
Сипау сезуі тууға денгде бір түрлі қасиет болу 
керек.  Ол  былай:  терінін  бетіне  ұшты  темірді,
*  и т а і тигізсек, жай ғана сүйкшісін сеземіз. Ал, 
сол нүктеге әлгі  инені  кыздырып  тигізсек,  онда 
күйгда тәрізді өзгеше бір сезу пайда болу керек, 
и н е н і
 
мұздатып  тигізсек,  үшінші  түрлі  сезу  бо- 
луға тиіс  кой.  Бірак бүгінгі  дене  кызметін  зерт- 
теушілердің айтуынша ондай үш түрлі сезу бол­
майды.  Бір-ақ  түр лі  болады .  Ү йткені  жай 
сүйкеністі  сезетін  нүктелер  бір  баска,  суыкты 
сезетіндері  тағы  баска,  ыстыкты сезетін  нүкте- 
лер  және  өз  алдына,  сондықтан  жай  сүйкеністі 
сезетін нүктеге ыстыкты, суыкты тигізсек - бір- 
ак сезу туады. Сүйтіп, түрлі сипау сезулері тууға 
жүйкелеріміздінтүрлі үштары кызмет етеді екен.
Иіскеу. Иіскеу айыратын мүшеміз - танаудың 
ішіндегі жылбыс қабык. Бүл кабыктағы жүйке- 
лердін ұштары да сипаудікі тәрізді иіскеу жүйке- 
лерін  газ  сыкылды  заттар  ғана  шіміркендіреді. 
Баскаша айтсак, газсымақтарды ғана иіскеп ай­
ырамыз. Г аздын бөлімдері (элементтері) жылбыс 
кабыкка келіп іриді, ыдырайды. Онын салдары- 
нан  и іс к у   жүйкелерінің  үштары  шіміркеніп, 
кіндікке  телефон  соғады:  кіндік  иістің  жайльг 
жайсыздығына карай шара істейді.
Иістін  ен  негізгілері:  хош  иіс,  сасык  иіс.  Ал 
жалпы  иістерді  алсак,  олар  сондай  көп,  ж ік ту 
мумкін емес.

і і И . у   р п г м і   и г »   ш ч ш у 4 і   i  ч 
n ;   - и г ; ; : і : г  
s  о ч  
• г . и о л   ’о м \ у   ' o o d i o   U  
i p i s o j
 
л ' J . - і; о ч   ."
к і і ч ч
y   і ч:  
- і ч м г о м  
н і і р і ч
  v a d i ' j   :  г  і н   к :   *.  : 
■
 
. .  
« ч
і і ч и . о л   д г  . п . о м   в   ;і' . 
: о   -  •  і ч л і ч ш ч і т ч і і   , 
І Р І Ч І Ч Г І Л ?   о г н ш н   н і н і і ч і і о л  
л р
] '   u s r .   о  о   п н о м   ЛІ РІ  
н і і а   о ч  
і р і ш і
  ‘ і ч п о л   і ч ч і с і і ч л   n u . o i . i d o o  
н п л і ч і
••  Л І І ! Ч І _ |   О П Ч Л   С І ЛГ І ЧГ. ЛЛ  Л [ ‘ 111  ! Л  j 
141.1.1  .1111] '
M0d04  <1.00 НВМ
Л1Ч1ПМ
 ІІЧН.ОЛ \Ш
ІИО п 
іівіо 'ні.чкЛ[\  in.idiM düo .чічіхічіоіч hirodiniAs 
inndo  гн.'ичле ormisor шчі.чЫв  vy  inhci .hi
І Ш І П І   I P   » î l  Л  І Ч І Х І Ч л . л   111?  1 МІ ЧТ' ИО  )  141 ' И Г   I  Л Г о   КО У  
И 14 
ІІЧ I ' 141  14Ж  Н 1 Г Г 1 1   4M.'  І Ч Х Г І І і А   Г  ( Г  \  Г  ' 111414>о  \ н  
d l l i j j l  
Н ОЛ  I P   n i l   О  11  1  I 
d l ! l ) d n ' | ) i   r r r i   m s   -  і і р ч л М і ч  
01.'  l O O l J l U s   Л Г И  И Л  ! M . \ d l 4 H r   l l l l s o r   н і ч н г г в к  
НО  I  I  114.IS  ЛЛ  I P O !   l l s O I I l   k l s   Ч ГІ ІІ І  Л  141  Ч 14  \ Л   I I ' . T t l l d o 4  
i n   i d o l  
Ч 1 Ч < Л   I d o  
i  I 4 N I J I 1 4 4   i d o   i i s o r   Ш Ч І Й М  
KIN  I P I   O O e l S   "П'ЛИГИ  ЛІ.ЧІ  Ln  г г   \  d  1 ' 1111 '  J\«-I '  O I I I O S ]
н г \ (   г   o n i o n   o r   J o r i s o r   i r ' i   i d o i   d o i   n i l  
' І І Р . Ч 1 І І О  
MOdOM  s'l-ЧІГЛ  Н О Г   I 4 d l ’ l . І Ч Р І М   r l l   d l M   * 4
r n . ' r . U   '
і ч і і п
:  і г ш ш ч м   ч і . п ч  
d o r i s o r   и я ю | ]
I I . ' H O O I P . M d l l s l l I l
о х  и  А ж   и і ч i ï î d i 4 и г   i s o r   і м с і м   o u   o ï d o u o   і ч і   к 
- 111ЧИХ  Н І М ' І І ( )   ( , l 4 1 \ l ! d l 4 H R   I l l l S O f   u r i d l ’o   1114  I  Г Л 1 \   \ >к  
І І Г К І Г Н Ч Ш   І П   П ЧШО ЧО І .   ІЛ  ' І П . І К І   I l d l M A l   г м і   14  ІЧІ
i f M   і  \  
л н   м і ч и А л   н і ч і Ы г п л . о . ч   ш л о м и А . ч '   й і і ч и г
I S O ] '   І Ч Г І М . ОО   0  
І л л г   111.4'НОО  0 1 '   І Л ОШ   U s   \ d l 4 I U '   1 \ і ' |  
Г Л Г О О   І І Г Г Н Г М   І Ч Д Г І Ч І Г Ж   Н ІНІ ЛО І ГІ   U s   •кЛМЛЦ] 
110(1 
Н І Г Г І І  
i l l S O I l l A l S   Н І Ч П Ч І Г І Ң Г   I S O ] '  
s d r i l i r   I S O ] '
і п м м г п ч і г ч л і ч
ч ч і г   o r   u s b   л л   \ і ч  
- И Л   I 4 H 1 4 1 B 1 . 0 CJ   « d l X L O »   I Л 1И  H f H H i n i H l i d o . I   • 1 Р Г 0 Л ( Ч \  
И І Ч І І Ч І Ю Л   Л 111  11I II   к м  I SI 4J.   І І І Ч М П П І О Л   ' I I . ' o d A #   и о ч  
-  I OI SOOOX  0 1 '   I l s II  0 0   М.ЧІ ІІ Л  .11 и м :   . I I   Ш З І І І   01  ПОД]

Ж үсіпб ек А йм ауы тов
ана  қолымды  да  солай  ет  десе,  көзімді  жүмыгц 
түрып-ак  орындар  едім.  Бір  сөзбен,  біз  мүше- 
леріміздін жайы-күйін сезіп отырамыз.  Қолым- 
ның үстіне біресе бір кадақтык. біресе екі қадак- 
гык  гир  (салмак)  салса,  кайсысы  ауыр  екенін 
көзімді ашпасам да біліп отырамын.  Бір нәрсэіі 
колыммен  итерсем,  оның  сіресіп  карысканын 
тағы  айырамын.  Сонымен,  м үш емнің  жайы- 
күйін,  козғалы сы н,  козғалы сты ң  бағытын, 
мүшеме  түскен  салмағық  нәрсенің  карысуын 
сезеді  екеибіз.  Сүрау:  кандай  мүшеміз  аркылы 
осыларды сеземіз?
Бүған үш түрлі  жауап беруге болады.
Бірі - аталған сезімдер етіміздін бірі болмаса 
бірінін  кызметінг  байлаулы деуге  болады.  Етте 
жүйке тараулары  бар,  олардың  үштары  бар.  Ет 
үзарады, созылады, кыскарады, жиырылады. Ол 
бізге  м әлім.  Ет  жиырылған  к езде  жүйкенің 
үштарын шіміркендіреді, коздырады, соның сал- 
дарынан  жоғаргы  мысалдардағы  сезімдер  туа- 
ды.  Жиырылу  неғүрлы  күшті  болса,  соғүрлы 
жүйкенін козуы  да  күшеймек  жәнг  кайшы.
Енді бірі - жоғарыда көрсетілген түрлі сезім- 
дер сіңірлеріміздегі жүйкелері қозғандықтан де­
уге болады (етгеріміздін сүйекке жалғаскан жері 
сіңір  ғой).
Тағы бірі - соңғы кезде денг кызметін зертте- 
уші  ғалымдар жоғарыда айтылған  сезімдер  бу- 
ындарымыздын  беті  (үсті)  козғандыктан  бола­
ды деген пікірге бекіп отыр.  Буын  - екі сүйектің 
астаскан  жері.  Буыннын беті  дегеніміз -  сол екі 
сүйекті 
косып  түратын  сінір  (резинка)  іспетті 
зат.  Қозгалған уакытта буынның беттері біріие-

** 
Kciu  к \-Ь а я н   кітанханасы  PvTaiavta 
' : 
,~V 
_________________
• 
м  - 
-
-  мірі  ^ икс.юлі  О  i  оеттеріндс  жүикелер  оар,  сон-
•ір*'
!  -\
£t \
лыктан  үикелген  кезле,  ол  жүикелер  козады. 
Соиыц еалдарынан  козгалған  мүш еміздін жай­
ын  жоне  еалмакіы  ееземіз.
Ьү:і  жорулардын  әрбірін де  шындык  бар  деп 
оіілач  керск  М ү ш ем ізд ің   б ір і  козғалғаны н 
е п м и д ш ,  сш ір ім і
і л і н
, 
буындарымыздың  бет- 
іерш щ .  онын  үст н с  теріміздің  козғандығынан 
счче.міз (ет жлырылғанда. 
тері д е катларлзнады 
гоіі).  Сонымеи.  козғалу,  мүшенің  калпы,  салмак 
ссзл .  карысканды айыру осы айтылған мүшелер 
іүгел  козганлыктан  болады.
І.ліді  ішкі  (кан  жүретін.  дем  алатын, ас  коры- 
гатын)  мүшелеріміздін дүрыс, я теріс кызметіне 
баіілаулы  есзім дсрді  қарастырайык.
Ашыгу. шолдеу. тою,  күпті  болу,  жүрек айну 
сезім дер і  ас  е зе п м ізд ің   қызметіне  байлаулы. 
Ашыгу  карын  шіміркеніп  козуды н  салдары. 
Оның  ссбебі  былаіі  болса  керек:  қарыннан  ас 
кеткен  со ң ,  қарын  қүры сы п,  ж иы ры латы н 
т ә р із д і,  күрыс>  ж үйкелерді  ш ім ірк ендіретін 
тәр ізді  Ал  а ід і  шолдеу  сезім і  ауызда  білінеді, 
ауьпдаг.ы  жылбыс  кабық  күрғаксып  кебеді. 
Шө.тдеген  кезде,  мәселен лимон суымш ауызды 
a іырак дымыктырса, сусағаның басылған тәрізді 
болады
1: г кызметі  мен шаршау сезім інің байланысы 
бар. Д а к м ізд і толықсытпай, тең үстайтынымыз 
іа  даіе  сезімі  леи  \і  \  керек  Ьүл  сезім  жогалса, 
бас айшиіатын болады. Д аіаи  тең үетау сезімінін 
мүшесі  күлагымыздаі ы  имек  түтік  (арық).
Д аіе  еезш дер іш ц   бір  каеиеті  -  кещлге  әсег 
берелі,  коціл  не  жай  тауып, рахаттанады, не v

Ж усіпб ек  А йм ауы тов
быркайды,  азап шегеді.  Сондыктан дене сезімі 
көңіл сезімі д есе де жарайды.
Денеміз  тіршілік  ету  үшін,  дамылсыз  неше 
алуан  кызмет  істеп  жатады.  Оны  өзіміз  байка- 
маймыз.  Осы кызметтер дүрыс жүрмесе, көніл- 
де  кірбіңдік,  жабыркау  туады,  кызмет  дурыс 
жүрсе,  денгнің  саулығына  бола  жұмыс  істеліп 
жатса, көңіл көтеріледі, сая табады. Сонғы түрлі 
кызметтер бастапкылардан басым болса, адамға 
бір түрлі  акжаркындық  пайда болады,  бұл  сау- 
лык  сезімі.  Міне  сондыктан  кейде  дене  сезімін 
тіршілік сезімі деп те атайды.
Ж Ө Н   ТА БУ ,  Д Е Н Е   БА С Қ АРУ
Сырткы, ішкі сезімдерді тексерудін адамның 
кылығын  білуге  зор  керегі  бар.  Санлау  мүше- 
лерінін  бірі  бузылған  адам  козғалысын  билей 
алмайды,  сырттан берілген әсерге дұрыс серпі- 
ле  алмайды.  Мәселен,  сокырды,  я  денесін  тең 
ұстай  алмайтын  закыметті  адамды  алсак,  жөн 
тауып дурыс журу үшін көздін кандай керектігін 
байкаймыз.
Адамнын жөн тауып жүретін мүшесінін бірі
-  көз.  Сынар  көз  болса да,  кісі  жөн  таба  алады, 
бірак онікі дәл болмайды. Екі көзді адамның көз 
алмасытөңкеріліп, кимылдап түрады.  Кез ауда- 
рылып, төнкерілмесе, бір нәрсенің өзі кос болып 
көрінер  еді.  Екі  көз  екі  күзетші  тәрізді  нәрсаті 
әр  жағынан  карайды.
Соқырлар  еттері,  буындары,  әсіресе,  колда- 
ры аркылы (аздап аяқта комектеседі) онды, сол- 
ды, жоғарыны, төменді, ілгеріні, кейінді айырып 
жен  тауып  жүреді.  Соқырдың  көзі  -  қолдары

К е р е к у -Б а я н   к ітап х ан а сы   “ Р у х н а м а '
ейді.  Бірак колдан да көбінгсе, есту  сезім і көмек 
ететін  болса  керек.  Д ы бы с  б ер етін   нәр селер дін  
алыс-жақынын, кай жакта екенін  кұлақпен  айы- 
рамыз.  Қ ұлакты ң  іш ін д егі  түтік  аркылы  басы - 
мызды  к озғап,  д ен ем ізді  тен   ұстайм ы з.  Б іздін  
буы ндары м ы з  калай  бол са   солай  қозғалмайды, 
бір ін е-бірі  бағы ны п, ретпен козғалады .
О н дай   рет  б о л м а са ,  кы лығымыз  д а   д үры с 
болм ас  ед і.  С ө зім із  үғы мды   б о л у   үш ін  ж үйке- 
лері  закы метке  шалдыккан  адам дардан   мысал 
келтірейік.”
Бір ауру болады , 
o f a h  
үш ы раған адам жүрген- 
д е денесін тең  үстай  алмайды.  Бүл адамны ң арка 
жүлы ны  кеуіп  кеткен.  Осы  адамны н  миын  акта- 
рып карасак, кішкенг миы кеселді екш ін көреміз. 
Кішкене  ми  сы ркаттанса,  адам денесін  билей  ал­
май,  бір  олай,  бір   бүлай   қүлай  б ер ед і.  Кейбір 
ж ән д ік т ің   кіш кш е  миы н  ж араланды рсақ,  шы- 
рык  көбелек  айналы п,  тоңкалаң  асы п,  ер сіл і- 
қарсы лы ,  оңды -солды   ж ү гір е  б ер ед і.  Е н д еш е, 
денап қозғап ж үргізіп-түрғы заты н, тең  үстайты н 
тетік  кішкене  ми  екен.  Н еш е  түрлі  селкілдеуік, 
д ір іл д е /ік  аурулар, ж ай оты рғандары  түрлі  ерсі 
қозғалы стар -  б ә р і д е  кішкене миды ң сыркатты- 
ларынан  туады.
Еттің,  тер ін ің   қозғауы   к ө б іш с е   кішкене  миға 
бары п,  ж өн   та б у   козғалуы   содан   шығады.  ¥ л ы  
м иды ң  кабы ры   ш ім ір к ш с е,  ол  ха б а р   кішкене 
миға  соғады.  Қішкене  ми  күлактағы  лабиринт- 
пен  жакын  астасады .  Л аби ри н тте  «кызыл  д ән »  
деген  кіндік  бар.  Д енем ізге  сәуле  ш ім ірк ш ісін  
ж еткізіп, етті жиырылдыратын, д а к н і тең үстай- 
тын осы  кызыл д ә а   Е р ік сіз  қозғалы старды   бай- 
ланы сты ры п ,  би леп   түр аты н   кішкене