козғалысын ішкі серпіліске кіргізу керек. Әр
түрлі бездердің (жас, тер, түкірік, бүйрек, өттің,
түкым бездер ін ің ...) кызметтерін косу керек.
Осы айтылған мүшелердін кызметтері адамды
түрлі сезім билегшде, түрліше өзгереді. Әсіресе
өзгеретін демалыс мүшесінін кызметі, тамыр,
жүрек соғысы, кан ж үрісі калай өзгеретіндігі
психологшыларға кашаннан бері мәлім. Сыр
ткы шіміркшуден (раздражшие) шағыпыс мүше-
лері, тер, жас, сілекей бездері кандай козғалатын-
дығы жәнг мәлім.
Бүрынғы психологш ылар психологиянын
кілті жан десе, жан деп дем алуды айтса, оның
келетін жері д е бар. Сезім мен д а е күбылыста-
ры көбіш се тамактанудан, дем алудан шығатын-
дығын көрсетеді. «Маған адамнын дем алысы
кандай екенін айтып берініз, мш сізге сезімі меи
дене қүбылысын айтайын» деуге болады. «Адам
демді калай алса, солай сезеді», сырткы түрткіге
адамнын серпілуі, негізінде, онын өкпесінін сер-
пілуі. Дегенмш, сокыр сезім (инстинг) ішкі сезім-
ге зор ыкпал беретін ішкі шіміркену деген сөз
сонғы кезде сөйлшіп жүр. Жемістің айтуы бой-
ынша, сыртқы сезім (ощущение) іштегі мүше-
лердің козғалуы, кызметі аркылы туған деие
сезімінін (органич. ощущение) ыкпалынан бо-
Ш $3 ' '
----------------------------
лж>Уіа;іы-мыс. Рас, жүректщ кағуы, токтауы, ыдыс-
r^rj тарлын кснеюі сыкылдылар ішкі күоылыска
ь;
жатады. Гәп онда емес, гәи сезім күбылыстары
недіэі болатын себебінде. Ондай себеп ішкі хи-
' \ миялы ссбеп. Ә сіресе бездердің шырыны (сок)
Vn б \ ж о н ію і келешекте тірлік гылымы (биология)
к on көмек көрсетеді. Сонымен, адамнын көңіл
сезімі мен дене күбылысына бір жагынан дененің
I
цшндеп кызметтер сүрең береді.
Е
к і н ш і
жактан
дене күбылысы деген с-өздің өзін кең мәнде үғу
керек, ішкі мүшелердің, өкпенін, кан жүрісінің,
бездер сырынын... әлпетті қозғалыстарын да
кірггзу керек Ым (мимика) мен көңіл қоркудың,
ашуланудың, я баска бір сезімнің барлық дене
олпеттерін ішкі, тыскы күбылыстарын, колдың
серм есіа дауыстың өзгеруін, бәрін алып таста-
нызшы. Не калар екен? Түк те калмайды. Енде-
ше, сезім (эмоция) дегап м із оны сыртқа шыға-
ратын дене козғалыстарына тіреледі екен. Енде-
ше, Америка психологшысы Ж емстің айтканы
үғымды: «жүрт: күйіміз бүзылды, көбіндік жы-
лаймыз дейді, біз айтуға тап болсак, коркамыз,
корыккан соң қашамыз, күндесіміз жәбірлейді
екен, денеміз шіміркеніп кызады, Біз оны үғамыз,
міне былай жору керек емес, дүрысы былай болу
керек: біз күйіндік. өйткені жылаймыз, біз кызу-
ландык, ойткені үрғанымыздан көрініп түр, біз
корықтык, өйткені денеміз калтылдап түр» дейді.
Ж емс «И ттер, балалар, айта бер сек , үлкен
кісілер де, ә\елі ойнап алысып, артынан ашула-
нып, шындап кеюі бел гіл і ем ес пе? «Қопке
мәлім, кісі корқып каша берее, кашудыңозі кор-
кактықты күшейтеді. жылау кайғыны, айк
Ш М іЛ"
К е р ек у -Б ая н кітапханасы “Рухнама
ашуды кушейтеді. Қүмарлыкты сыртка шыгара-f
тын деяе әлпетінш тыйыла калсаңыз - күмарлык
өзі жоғалып к етеді» (Ж емс). Екінші жактан
«Сөнгш сезімді кайта оятуға болады... жүзімізге
куанышты әлпет беруге тырыссак, байкамай
отырып өзіміз куанып кетеміз» (Бен). Тірі зат -
еліктегіш, «Көрінгеннен көз акы алады...», «Ат
сідігі жалғыз жатпас» деп казак тәжірибеден
алған. Адам да еліктегіш зат. Сондыктан адам
да өзгелгрдің сезім әлпетіш еліктейді. Көп куану-
шы лардын іш ін д е б ір м үнаю ш ы ж ұрттын
кейіпін бүзады: не ондай адам елігіп куану ке
рек, әйтпесе өзгелерге де сүрен беріп мүнайту
керек. Қатты аурудын басында отырған адам
еріксіз мүнаяды.
«Сыныктан басканын бәр і жүғады» деген
табылған накыл. Бір^дін кейпіне еліктеймін деп,
адам еріксіз оның сезімін бар әлпетімен түгел
жүктырып алады. К ө н іл д естік , тілеулестік,
мұндастык, сырластык деген нәрселер осыдан
шыккаа Сол тәрізді, біреудің түрін көру түгілі,
біре/дің кайғысы туралы әңгіме етудін өзі есір-
к ^ сезімін сятады,
Сөйтіп, сезім кейіппен тен ек®. Кейіп деге-
німіз ырыксыз козғалыска жатады екаі. рас, бүл
өте күрделі козғалыс, сондыктан сокыр сезім
жайынан айтайык. Күрделі болудың сан жағы-
нан өсуіне қарап, былайша катарлауға болады:
ырықсыз козғалыс (рефлекс), соқыр сезім (ин
стинкт). Алдыңғылардың соңғылардан пәлендей
айырмасы аз, адамнын сезімі, я көнілі дегеніміз
- сырткы әсердің бірі болмаса біріне күрделі со
кыр сезімді серпілуі деп үғу керек. Сокыр сезім
Ж үсіл бек А йм ауы тов
ІЪ&г : '•
^ б о л г а н д ы к т а н бүл серпілу к ө б іж се, жүре табы-
'Р ухнам й'
гАі лган емес, іш таі туа болган сипат. Сондықтан
frJ
аламныц сокыр с е т и көшлі жетілуіне караған-
\\
да, аса ерте болган қылығы. Д әлдеп айтканда.
гЛ\ c e зім мен соқыр сезім м ш өмір сүретін карапай-
Vn
ым тағы адам, айуан, кебіне жас бала, А дам
кылыгының көбі туа болған болса, бүдан мы-
надай корытынды шығады; әрбір сезім сокыр
]
сезіммси байланыскан қылык өте-мөте баланын
Ж кылыгы тепне тарту сипаттарымш толулы. Ба-
ланың сезімін, соқыр сезімін тексеру - бүгінгі
адам мен алғашкы, карапайым адамның ал-
дыңғы айуандардын арасындағы даму байланы-
сын шешетін мол дерек (материал).
Тегіне тарту (атавизм). Әрбір сезім нің сырт-
ка шығуында атадан қалған мүра көгі. Ашу кер
на сн кісі қайтеді? Аягымен жер тебеді, кайта-
қайта түкірігін жүтады, түкірінеді, қырылдайды,
күрілдейді, акырады, бажылдайды, жүдырығын
түйеді, тісін қайрайды, шымшылайды. Қабағын
гүкситеді, шашын тікірейтеді. Адамнын, осы
қылығын ызаланған маймылдың қылығымен
садыстырсақ, маймылдың көп мінезі адамда да
бар болып шыгады. Жалғыз ғана ашу емес, адам
нын қорыққандағы, куанғандагы (секіру, сакыл-
дау), гағы басқа сезім билегш деп қылықтарын
алсақ, барінде де аргы атамыз айуаннан қалған
талай қылык бар. Қысқасы, адамның кылығы
айуанға гартудан сау жері жок деуге болады.
Жас бала екі аяғын бауырына алып, етпеті-
нш («мылтык ататын кісіше») жатып үйыктай-
ды Орангутан, шимпанзе деген маймылдың бі
түқымдары дол осылай үйықтайды. Суга кеі
І
Ж үсіп б ек А йм ауы тов
бара жатып, колдарын ербендету ненің саркы
шағы! Адамның арғы атасы екі колымен ағашка
өрмелегеннен калған саркыншак. Тістеп алу,
тырнау, аузына шөп салып жалмау, ағашка, ар-
бага асылу, теңселу, өрмелсу, шөпке аунау - бәрі
де колакпандай көрініп тұрған тегіне тарту емей
НВМОЕ?
Құлап кетермін деп биіктен корку, судан, от
тай, желден, қаранғыдан, түкпірден («біреу шап
бере ме деу»), күн күркірегенжн, найзағайдан,
жүнін айналдырып киген тоннан, сакылдаған
тістаі, жалғыздыктан, елестаі.. корку, бұлар да
тегіне тарткандык. Текке тарту жүзінен окушы-
лар үялғанның кейпін тексергені жок (үялу, аз-
маз корку, жасырыну - бәрі тетелес нәрсе).
Өте-мөте балалар, кажыған, ауырған адамдар-
да тегіш тарту қылығы анык байкалады. М әсе-
лен, есаландарда ондай кылык сансыз көп. Ша-
ғылыс жүзіндегі ш ш е түрлі азғындығы, есалан-
дыктарды мысал етуге болады. Тістелеу, ынқыл-
дау, иіскелеу, мекіршу, шымшылау, тырнау, өзін
кинау, еркек еркекке, әйел әйелге күмар болу,
шағылыс мүшесін жаланаштау, жалаңаш денеге
күмарлык, осынын бәрі көп айуандардьщ әдеті.
Шашқа, киімге табыну - шағылысу ж үзінде та-
бынғыштыктын (фетишизм) көп жайылған бір
түрі. Шағылысуда болатын түрлі әдіс, онтай -
бүл да айуаннан калған, сөйтіп езіміз әлдекан-
дай болғанмен, кылығымыздыи көбі айуандікі
болып шығып отыр. Бүдан гөрі актан тигізіп
айтканда, барлық кылығымыздың астар жағы
айуандікі, «адамдікі» деп атап жүргеніміз, туын-
ды қылық, айырма сол, адам денесін тік ұстай-
К е р ек у -Б ая н кітапханасы "Рухнам а"
ды, сондыктан сөйлейді, сондықтан оның жеті-
. ' 1 1
lu улкен бармағы, үстаіітын колы бар.
ЧД АМ НЫ Ң СЕ ЗІМ І, С О Қ Ы Р С ЕЗІ МІ
Ж Ә Н Е Ә Л Е У М Е Т ТӨ Ң ІР Е ГІ
Бүған шейін біз адамды өмір сүру жағынан
карай айуанга жакындатып сөйлеп келдік. Бүл
карас тым сыңаржак болады: адамды әлеумет
ортасының жағдайы жагынан да карауымыз
керек Адам баласы әлеумет, коғам болып жа-
сагалы квп замандар өтті. Көп замандарда адам
ілгері басып, жетіліп келді. Қоғамдық өмір әр
адамның сокыр сезімін, көңіл сезімін мінеп, кыр-
нап, ж өндеп, коғамның ыңғайына, коғамның
кауменіне жүретін қылып үйретті. Сөйтіп, қоғам
адамның кылығына реңк берді. Қоғам реңкі,
қоғам тәрбиесі аркылы зиянды «айуан» сезім і,
«тағЫлык» сезімі бірте-бірте жоғала береді, «әле-
уметтік» сезімдері күшейіп. жетіле береді, кейбір
сезім дері баска түрге түседі.
Жоғарыда қорку мен именуді салыстырғамыз,
жас бала именгенде, қоркудың бар белгілері
байкалады: калтырау, дауыстау, корғану қозғ-
алысы сыкылды. Бүл бөтаі кісілерден қоркудың
салдары. Осы айтылғанды тіршілік ету имш ісі
дейді. Бала үшке шыққан соң бүл имену екінші
түрге айналады: оны әлеуметтік (социальный)
адам табиғатына тиісті имену д е/г е болады,
Соңғынын бастапқыдан айырмасы: өзіне өзге-
лердін ілтифатын аударуға, езін көрсетуге. бірақ
онысын бі.ідірмеуге тырысу (балалардың жа-
сырынбак ойнауьі, жасырынған жерінен қапі
лыста шыга келіп, таңдандырмақ болать;
Ж үсіпб ек А ймауы тов
осы дан туған). Именудің бүл түрі жүре-жүр
үялшақтықка,
бойына беріктікке айналады.
Именудің осылайша нед&і шықканын тексеру
бірталай корытынды туғызады. Әуелде бөтен
адамдардан корку, жүре-жүре әлеумет ренкі ар
кылы корқынышты именшектікке, одан кала
берсе, баскалар алдында өзін-өзі үстайтын бой
ына беріктікке айналып, үстамдылык, жуастык
қылықка, өзгелердін кошеметін тілеуге барып
соғады екен. А йуандарды ң арасы нда имен-
шектіктің, ұстамдылыктың түп атасын тек-
сергіміз келсе, мәселен, итгі бакылауға болады,
бөтш итті жолыктырғанда, ит бата алмай, қай-
мығып, ұялған іспетті болып түрады.
Сонымен, ту бастағы сокыр сезім
мен көңіл
сезімінін аяғы келіп баска адамдардан корку,
оларды өзінг жаксы көзбен карату болып шык
ты. Есте болсын: бул кылык адам кылығының
түпкі атасы емес, өсіп-өнгш үрпағы, нәтижесі,
баскаша айтсақ, адамнын кылығы тіршілік со
кыр сезіміне, алдымен, сокыр сезім козғалыстан
- тамак аулаудан, бас корғаудақ тамақтанудан
туады. Бірак сокыр сезімі солғындайды, баска
адам дардан қорыккандықтан ретке, ж ен ге
түседі, өзін-өзі үстап, тату-тәтті түрде істеледі,
сондыктан баскалар оған дүрыс көзбен карай-
ды. Бүдан гөрі кыскаша айтканда, адамнын та-
мактану, тіршілік ету жолындағы ауыздыксыз
асау тілегі, өзгелерден корқу, өзгелермеи уйле-
су тілегімш ауыздыкталып, жөнге түседі.
Осынын бәрі жиып-теріп келтенде, тым оғаш
болса, адамнын кылығында үш түрлі мішз туа
ды. Онын бірі - паңдык. Пандык - өзінін өзгеше
u
К ер ек у -Б ая н кітг
Рухнама
ісипатымеи өзгелерді козге урып, ығыстыру,
буктыру. жуасыту, өзінін озгеден артыктығын,
даю күшін, олсуметтік күшін алға үстау. Ондағы
максат не д ееек із, кай түрде болсын, өзгелерді
корқыту (басқаладан сый, күрмет, момындық...
куту), сөйтіп, оларды озіне бет қаратпау, екінші
біреүі оз-езін баскаларға білдірмейтін «зымиян-
дык» пен « к ен гіш тік », паңдық зы мияндык,
кенгіштік бірім оі-бірі «жітікке саяктай» қосы-
лып, ауыз жаласып, үйлесе кететін мінездер,
өйткші бәрін ің түп атасы бір, бір жағынан өзінің
арам ойы, әлсіздігін жасыру, екінші күшін көзге
корсету, жүмсақтыкты тілеу. Бәрінщ ортасынан
аяктап келгенде, «күншілдік» деген мінез туып
кушейеді, онын ішкі сыры: өзгш і бойынан асыр-
май. аяқка таптау, ол ойын іште сактау.
Жалғыз-ақ тым ореекел айуан кылык жоғала
бермек, озгелерінін түсі боялып, кейде адам та-
нымастай озгере бермек. Мәселен, озбырлық
сараңдыққа айналады, болмаса, өзгені жәбірле-
мей, дүние жинауға сүрамсактыкка барып соға-
ды, әй тп есе төбелескойлыкка, талас-тартысқа
апарады. Екінші жақтан тәуір кору сезіміне елік-
тегендіктен есіркеудің түрлі түрі туады, Ескі
әлім дердің айтатын «өзімшіл», «озгешш», «бол
маса», «мдамен», «көпшіл» деген созі келіңкіре-
мейді. Эр адам әлеуметтен тыскары, жеке өмір
сүретін болса, онда «туа мозмен», «нағыз өзім-
шіл» деп айгуга болар еді. Олай емес. Адам озін-
дей өзгелерден олде қорқып, әл де оларға жағы-
нып, озімш ілдік, менмендік міиезінің бірталай-
ын кеміткен оның менмендігі жарым-жартыл:
жасырынған, танымастай өзгергш ж ә ж жан а
Ж үсіпб ек А йм ауы тов
деген міьез орын алған. Адам - менмен, бірак|
әлеумег әуменімен жүретін, әл^меттің сезімін
сүйегіне сіңіре жаралған м амен. Алғашкы кара-
пайым адам жас бала тәрізді. Жас бала көз жа-
сьщды көрсе, о да кемсендеп жылайды, өзге ба-
ланын бірдемесінг қызығып кетсе, бакырып тар-
тып алады. ашу кысқанда, өзін-өзі ұмытып не
тель Білім ж үзінде « м а ім эі» , «көпшіл» деген
сөзді колданбаса да жарайды. Өйткші олардың
і е г і з і
дерексіз «мен» деген. «өзгеге» деген ұғымға
тіреледі. Анығында, сондай дерексіз, таза «мен»
жок. Барда тіршілікке әлеуметтік түрмысқа орай-
лы «мен» бар. Онын барлык сезімдері тезге са-
лынған, әлеумет әдетінг еліктеп, ынғайласкақ
ынғайласпак.
К с р ек у -Б ая н кітапханасы Рухнама
Г\С ІНІКТЕР
Ж. Лнмауытовтын бул кітабы екі бөлімнея
гүралы. Бірініш болімінле белгілі сыншы-галым
Шериазлан Елеукеновтың Ж. Аймауытов шы-
і
армашылығына арналган «Әсем сөздін зергері»
атты зертт<м беріллі. Зерттеу «Жана жолдан»
лсісіі
кітаптан алынды (Ш ериаздан Елеукенов.
Жака жоллан. А 1989).
Екінші бөлімі «Ә нш і», « t лес» әңпмелері меи
» М анеапкорлар», «Ел қорғаны», «Ш ернияз»
иьееаларынан туралы.
«Әшш » әң п м е сі 1925 жылы жазылып, «Тер
м е» ж инагының б ір ін ш і еаны нла басылды.
Ә кпмеш ң негізгі кейіпкері-белгілі әнш і Әміре
Қаш аубаев. Бул ә ң п м е э д е б и е т зерттеуш ісі
К М ұхаметхановтын шагын түсініктемесімен
«Казак олебиеті» газетінде (1 қацтар 1989 ж.)
жарык корлі. Ж Аймауытовтын 1989 жылы
шыккан шыгар.малар жинағына
осы улгі бойын-
ша алынған. Біз ле оеы кітаптағы үлпн і пайда-
ланып отырмыз.
«Елес» 1924 жылы жазылган. Бүл әңгіме де
жоғарыдагы шыі армалар жинағынан алынды.
«Мансапқорлар» пьесасының алғашкы аты -
«Ж ебір болы с». Осы атпен үш перделі пьеса
күйінле Семейде (1919) койылған. Кейін «Ман-
сапкорлар» д егаі атпен жөнделіп, толықтыры-
лын, М әске/де басылған (1925). Кейін Ж, Ай-
мауытовтың бір томдық таңдамаларына ( 1989),
б ес томдық шыгармалар жинағына (1 9 9 7 ), Б
Күндакбаев күрастырған «Ш ернияз» атты пье
еалар топтамасына (1990), бес томдық шыға
% »
Ж үсіпб ек А йм ауы тов
малар жинағына (2002) к ір гэі Бұл кітапка сонғь
басылымынан алынды.
«Ел корғаны» - бір актылы шағын пьеса. 1925
жылы Ташкентте кітап болып басылған. Жазу
шы шығармаларынын 1989, 1990, 1997, 2002
жылғы басылымдарына осы нүска енген. Бұл
кітапка 2002 жылғы басылым бойынша берілді.
«Шернияз» - бес сахналы, өлен аралас жазыл-
ған пьеса. 1926 жылы казак театрынын ашылу-
ымен байланысты жана пьесаларға жариялан-
ған б әй гед е екінші жүлде алган. Пьеса 1926
жылы Семейде кітап болып басылган. Пьесаның
кіріспесінде Ж үсіпбек бүл шығарманы Сүлтан-
махмүт Торайғы ровка арнайтынын жазған.
Жүсіпбектін барлык басылымдарына сол нүска-
лар негізінде кіргізілген. Бүл кітапка 2002 жыл-
ғы жинактан алынды.
I v i и ' . : мяц киапх.івдсія : 1 ;■ хімма
Ж ^сіноек \и м а \ ы і ов омірі мен
шыі арм аи іы лы і ы ж аи .іы ж а зы .п а н
.i іеоііс i i ер
1 А іп и п ь іт в Ж . Щернияз: 1 [ьесалар жинагы
і'.и . Ь ҚуилакГисв.- Д Опер, 1991).-336 ô.
2 Аймауытов Ж Шыіарма.іары: Романдар,
Никсон., онпме.іср. пьесалар Қүраст М Агы-
MO.li. К .Кереііқү.юй - А Жазушы. 1989,- 560 ô
3 -Чймдуытов Ь «Отаіщммен 60 жылдан еоц
к.іхьшпим» (Казак зиялысы Ж Аіімауытовтыи
\.(Ынмм су.\і>аіы г)ш". A Асы.іоекгоі і
Қазак
I м - 194"? - 25 соучр
4 Чйліауытов Ж үошоек Аймауыту.ты
Қай-
і.і оралпіи каламторле.р Ж Аймауытов, А.Ьаіі-
!
\ роі.іііов \1 Д у ш іо в , М.Ж үмабаев Ш Қүдай-
берднсв Ьио.ійогр корсеікіш КРү.тпы ккігап-
\лнасы - A 1991
4 N ô
5
\й м а \ы г о в Ж у еіп б ек
«К а за к сга н »
Ү лп ы к миаіклоііслия.- A. 199s
i l - 138 6.
о
Аймау ы гов Ж үсіибск (1 889-1931): Өмір
жо.іы
t һпрбаяіідык-бпб.тиографнялык анык-
1
амалық,- \ . 199 I,- 4S б
Аймауытүлы Ж. Психология Ара» жазу-
і.іили копнрген A Акажанова - A Рауаи. 1995 -
321 6
S Акшо.іаков Г ■< ЧкГн.ЧСК» - кошпасшы ро
ман. (Ж Анмауыговгын «A kôix'k» романы
ту-
p.i п.i )
Ka sa к i і.п мен .u e ô u e i i ■
4 - 4 7 - 57 6 .
V: s_(, -3(»-5i U
о
Акьшіев î Ак ж ур ск ц адам
Вес api>it
Қүрасі Д О ипм ж анов A. І9‘Р - 390 401 6
Ж үсілбек А йм ауы тов
10. Акышев 3. Ж үсіпбек жәнг онын Қартк
ж асы //Ж үлды з,- 1 9 9 0 .-№ 8 ,- 184-1906.; Қызыл
ту.- 1989.-31 каңтар.
11. Акышев 3. Сөз зергері Жүсіпбек // Көкше-
тау правдасы.- 1989,- 20 мамыр
12. Атымов М. Елі үшін куйген...: (Жүсіпбек
А ймауы товты н өм ірі мен творчествосынан
м әлімет)//Ж алы н.- 1 9 8 9 .-№ 2 ,-3 5 б.
13. Әбілов Д. Ж үсіпбек аға (Ж.Аймауытов
туралы естелік-әңгіме) // Қазак әдебиеті.- 1989.-
13 қазан.
14. Әбдікова Қ. Ж. Аймауытов Аймауытов
туындыларындағы түлға,- А, 1998,- 88 б.
15. Әбілов Д. Көкейде калган кездесу: (Ж.А
ймауытов туралы естелік) / / Егемен Қазакстан,-
1992.- 26 желтоксан; Сарыарка самалы,- 1993,-
19 кантар.
16. Әдебиеттану,- А: Рауан, 1997.- 216 6.
17. Әлім А. Аз ғүмырдын мол тағылымы:
(З.С ағы нбекүлы ны н Ж .А йм ауы тов туралы
«Жүсіпбек» атты кітабы жайлы) // Қазақ әдеби-
еті,- 1997.- 19тамыз.
18. Б айғалиев Б. А йм ауы товты н әд еб и
бүркшшік есімдері // Бес арыс: Естеліктер, эссе-
Достарыңызбен бөлісу: |