Күл Көмеш дастаны

Оныншы бет 

 

 

Қызмет қылды Сидури барлық Тәңірге...

 

 

Бозасын баптап, жартаста ұшпа тұрады,

 

Қызметші кемпір –

  

жағасы теңіз тұрағы,

 

Міндеті боза ашыту болса, ал оның

 

Жанары сондай, қыраннан ӛткен қырағы. 

 

 

Кесесі алтын, құмыра күміс, жез

-

алмас,

 

Дастархан қандай, жай адам кӛзі сезе алмас... 

 

 

Жақындап келді Күл Кӛмеш ұзақ жол шегіп... 

 

Сидури тым сақ,  кӛрмеген жанға ол сеніп...

 

 

28 

 

 

...Неғылған адам терісін аңның жамылған?

 

Ерекше жан ғой –

 

Тәңірдің қаны ағылған!

 

 

Жанында қайғы, бетінде мұңы, апырмай,

 

Жолаушы жан ба? Бұл қандай жұмбақ, неғылған?

 

 

Алыстан байқап, Сидури шешпек жұмбақты...

 

Ақыры кемпір ӛзіне

-

ӛзі тіл қатты...

 

 

...Қанішер болар, еліне, жері сыймаған,

 

Әйтпесе адам таңдайды неге бұл жақты...

 

 

Шешті де солай Сидури жапты қақпасын,

 

Күршігін салды, қыстырды белдік  жаппасын.

 

Күл Кӛмеш сонда сӛйлейді оған дауыстап,

 

Бекініп кемпір қақпасын қорқып жапқасын:

 

 

Сидури кемпір қақпаны неге бекіттің?

 

Кӛрмей

-

ақ мені дұрыс деп сенбеу шешіпсің!

 

Күршігін салып, ағашын тығып әлексің,

 

Бір ұрсам болды быт

-

шыты шығар есіктің!

 

 

Айқайлап кемпір Көмештен сұрақ сұрайды:

 

 

Ұрпағы Тәңір ойланып тұрмын кӛріп мен... 

 

 

Ұрпағы Тәңір кезіп жүр дала, неліктен?

 

Сонша жол жүріп, мақсатсыз қаңғып келіп пе ең?

 

Қай жолмен жеттің бұл жерге ӛзен, тау кезіп,

 

Таңдандым қатты, ӛзіңді міне, кӛріп мен?».

 

 

Қай жолмен жеттің бұл жерге ӛзен, тау кезіп,

 

Мақсатсыз қаңғып, жол жүріп босқа келіп пе ең?

 

 

Күл Көмеш сонда кемпірге жауап қатады:

 

 

Күл Кӛмеш –

 

менмін, ерлігім батыр дегізді, 

 

Құртып ем кӛзін, Сұмбаба жауым негізгі.  

 

Асуда жүрген арыстандарды жойдым мен,

 

Ӛлтірдім тіпті аспаннан түскен Ӛгізді!

 

 

Кемпір де сонда  Көмешке жауап қатады:

 

 

 

29 

Күл Кӛмеш болсаң, ерлігің батыр дегізген, 

 

Құртсаң сен кӛзін, Сұмбаба жауың негізгі,  

 

Асуда жүрген арыстандарды жойсаң сен,

 

Ӛлтірген болсаң аспаннан түскен Ӛгізді –

 

 

Дерт бар

 

ма сенде байлаған сенің бағыңды,

 

Ыстық пен суық қақтапты екі жағыңды,

 

Даланы кезіп, таулардан асып қатерлі,

 

Азғансың неге кеткендей соғып қағынды?

  

 

Даланы кезіп, таулардан асып қатерлі,

 

Іздеген елес, жансың ба қуған сағымды?

 

 

Күл Көмеш сонда

 

кемпірге жауап

 

қатады...

 

 

Бар еді інім, жабайы аңды мал еткен,

 

Барысын дала ит қылып үйге үйреткен.

 

Құланын дала құрықтап мініп ат қылып, 

 

Жоғалттым соны, күйіктен барам, күйреп мен.

 

 

Тауға да  шықтық, даланы кездік –

  

не тірлік!

 

Аспаннан түскен Ӛгізді біздер ӛлтірдік

! 

Қорғаны болдық, құрбаны болдық біз елдің, 

 

Қастасқан жауды тәубеге талай келтірдік!

 

 

Дос еді, іні қуаныш, қауіп бӛліскен,

 

Арқасы соның оралдық жаудан жеңіспен.

 

Елкелді досым, тұлғасы еді заманның,

 

Адамның оған тағдырын жазды, неліктен?

 

 

Топырақ

-

тұзға айналды достың денесі...

 

Сүйікті жанның жоқ болды мәңгі денесі...

 

Кетем бе менде тұрмастай болып мәңгіге,

 

Мен бе екем

 

құрбан, Тәңірлер шешсе, келесі?..

 

 

Бағасы қанша ерліктің, ерен еңбекпен? 

 

Алты күн ӛтті, жеті түн кетті меңдеткен...

 

Мұрнынан оның кӛрінді құрттар жыбырлап,

 

Елкелді ӛлді, мезгілі екен дем жеткен.

 

 

Алты күн, сосын жеті түн бойы жыладым,

 

Естір ме дедім жан достың, іні

, 

құлағы.

 

Мұрнынан оның жыбырлап құрттар шыққанша

 

Жұбана алмай, мүмкін деп естір құлағы. 

 

 

 

30 

Кӛрдім де соны, қорқатын болдым ӛлімнен,

 

Ӛлікті кӛрдім мұрнынан құрттар кӛрінген.

 

Далаға қаштым, Елкелді сүйген далаға, 

 

Ӛлімнен қаштым, ӛлімнен қатты жерінгем.

 

 

Тыныштық таба алмаймын, қашам далаға, 

 

Елкелді ердің есіме түссе ӛлімі...

 

 

Сондықтан қалай тағдырға жалған сенесің?

 

Тыңдауға келдім ӛзіңдей дана кеңесін.

 

Қалайша оны қара жер қазып, кӛмдім мен,

 

Тапсырдым жерге адамның ұлы денесін?..

 

 

Сол құсап адам қараңғы кӛрде жата ма?

 

Ешқашан күн де шықпауға оған бата ма?

 

Ӛзіңе келдім, ӛлімнен қорқам, айтыңыз,

 

Осы ойым менің сіздіңше қалай, қате ме?

 

 

Сидури кемпір Көмешке сонда тіл қатты...

 

 

Күл Кӛмеш, қайда, қайда сен қаңғып барасың?

 

Жоқ затты қайдан, қайдан сен іздеп табасың?

 

Адамды Тәңір ӛлетін етіп жаратқан,

 

Пенделер бұған әу бастан солай, шарасыз.

 

 

Таппайсың ӛмір

, 

ойлан сен, бұндай әуенмен,

 

Жазғаны Тәңір –

 

жазмышқа пенде тәуелді ең.

 

Ӛмірің сенің –

 

ӛзіңнің мына қолыңда,

 

Пенденің бәрін ӛлімге кескен әуелден!

 

 

Қолыңда ӛзің ұстаумен жүрсің ӛмірді...

 

Қарныңды тойдыр, күндіз

-

түн кӛтер кӛңілді...

 

Мейрам боп ӛтсін әр күнің, сонда ұзарар,

 

Қайғыға, тағы, бола біл пенде тӛзімді.

 

 

Киімің сәнді, болсын да мәнді ӛмірің,

 

Бӛпе сүй, сонда болады жарқын кӛңілің.

 

Құшақтап қуант жарыңды ӛзің күн сайын,

 

Тек қана осы іздеген мәнді ӛмірің!

 

 

Түсіндім сені, Сидури тағы бір сұрақ:

 

 

Отына Пісті Тәңірді іздеу талабым,

 

Басыма тілеп ӛзімнің алған азабым!

 

Айтып бер маған белгісін –

 

қалай танимын,

 

 

31 

Кӛрсетші жолын –

 

қалайша іздеп табамын!

 

 

Мүмкіндік болса –

 

теңізбен жүзіп жетермін,

 

Болмаса егер –

 

даламды кезіп кетермін!

 

 

Сидури кемпір батырға сонда айтады...

 

 

Ӛткелсіз мекен, Тәңірдің

 

сондай мекені,

 

Мекенге қалай ол жерге кімдер жетеді?

 

Тек қана Шамаш, Шамаштан басқа кім болсын,

 

Шамаштан ғана бар қауіп қашып кетеді!

 

 

Қауіпті сапар, ӛлімнің кӛлі терең ғой,

 

Ӛлім –

 

жау, соқыр, құлағы оның керең ғой!

 

Күл Кӛмеш батыр –

 

жартылай адам

, 

Тәңірсің,

 

Сұрасаң ақыл, тыңдасаң кеңес берем ғой!

 

 

Күл Көмеш тыңда! Құтқарар сені бір жан бар!

 

Қайықшысы ол, Отына Пісті Тәңірдің!

 

 

Орманда тас бар, балбал ғып кілең қашалған,

 

Кәсібі оның жыланды аулау қашаннан. 

 

Жолыңыз болса –

 

Абимен Уршан жетесің,

 

Болмаса жолың еліңе қайтып кетесің!..

 

 

Бұл сӛзді естіп балтасын алды қолына,

 

Суырды қылыш, қауіпті тұру жолына.

 

Келеді отап, орманға терең кіреді,

 

Келеді жайпап, қарамай оң мен солына.

 

 

Қаһарлы ыза, балбалды шауып тастады,

 

Шақырып ашу, қанының кенет тасқаны.

 

Адуын кезде айдаһар түсіп қолына

 

Оны да қысып, мойынын бұрап тастады.

 

 

Сабасын бір кез Күл Кӛмеш батыр басады,

 

Ашуын сабыр, кӛңілін ақыл ашады.

 

Жалғыз

-

ақ сұрақ: қайықты қайдан табамын?..

 

Еске алды түнек, күндерді, тауды, Машаны...

 

 

...Дейді ғой кемпір тағдырға солай кӛнесіз...

 

Ӛтесіз қалай кӛлінен ӛлім кемесіз?...

 

 

...Қауіптен қашып мақсатқа қалай жетемін?.. 

 

Ӛтемін қалай кӛлінен ӛлім кемесіз?...

 

 

32 

 

 

Сабаға түсіп жүріп ед ӛзен кездесті...

 

Қайықшы Уршан алдынан шығып жүздесті...

 

 

Күл Көмеш сонда Уршанға қарап сөйлейді

... 

 

Отына Пісті кӛрсетші жолын Тәңірдің!

 

Жазылған маған бәріне тағдыр әзірмін!

 

 

Айтып бер маған осы жол бағыт, белгісін:

 

 

Мүмкіндік болса –

 

теңізбен жүзіп жетермін,

 

Болмаса тіпті –

 

даламмен жүріп кетермін!

 

 

Кемеші Уршан сөйлейді Көмеш батырға...

 

 

Сапарда бұндай тиетін балбал кӛмегі,

 

Ӛткенде ӛлім кӛлінен

 

қанша демеді.

 

 

Талқандап бәрін балбалды шауып тастадың...

 

Жазығы бар ма, әулие тастың, қасқаның!

 

Жататын жебеп,  ӛткенде ӛлім теңізден,

 

Сен бірақ сабыр, ақылға аяқ баспадың.

 

 

Екенсің батыр, балтаңды қайта қолыңа  ал,

 

Орманға жет те жүз жиырма сырық жонып ал.

 

Шағылып қалған балбал тас  толтыр есесін,

 

Шырышпен майла, қайықпен солай жетесің.

 

 

Күл Кӛмеш естіп қажетті барлық деректі,

 

Орманға кірді сырық қып кесті теректі. 

 

Жүз жиырма сырық (он бестей қарыс) әзірлеп,

 

Шырышты жағып, дайындап қалақ, керекті.

 

 

Күл Көмеш пен Уршан Аби қайыққа отырады...

 

 

Итеріп суға түсірді, жүзіп кетеді. 

 

Оңына соқты, толқындар кӛмек етеді.

 

Үш айлық жолды үш күнде  жүзіп ӛтеді,

 

Солайша олар кӛлге де ӛлім жетеді.

 

 

Уршан Аби Күл Көмешті

 

сақтандырады:

 

 

Күл Кӛмеш қолды тигізбе ӛлім суына!..

 

 

33 

 

...Сақ болғын енді, қолыңа енді сырық ал!  

 

 

Екі мен үшеу,  тӛртіншіні ал, Күл Кӛмеш!..

 

Бес пенен, алты, жетіншіні ал,  Күл Кӛмеш!..

 

Сегіз бен тоғыз, оныншыны ал,  Күл Кӛмеш!..

 

Он біріншіні, он екіншіні ал,  Күл Кӛмеш!...

 

 

...Жүл жиырмасыншы сырықты ал, Күл Кӛмеш!

 

Соңғысын алды, сырық та ақыр таусылды...

 

 

Жиһангер батыр қауіпке кеткен еті ӛліп...

 

Күл Кӛмеш айтты мақсатқа тездеп жетелік!

 

Шешеді белбеу, шешеді киім, жалаңаш,

 

Желкен ғып жайды барлығын жалғап, кӛтеріп.

 

 

Желкенді сонда Отына Пісті көреді,

 

Өзіне өзі ойлана сұрақ береді:

 

 

Бұл қалай, неге, қайықтың сынған балбалы?

 

Ойлап тұр қарап, тағы  да ойын жалғады...

 

Егесі қайда, қайықта тұрған басқа жан?..

 

Бӛтенді танып, қырағы кӛздің шалғаны...

 

 

Қараймын оңға, қараймын солға, қараймын,

 

Түсінбей тұрмын мынаны неге балаймын.

 

Қараймын оған, танымай оны тұрмын мен,

 

Адамы емес Тәңірлік біздің сарайдың?

 

 

Күл Көмеш жетті, Отына Пісті Тәңірге...

 

 

Жетем деп алыс, Отына Пісті Тәңірге,

 

Жетем деп саған айналған аңыз әмірге;

 

 

Қаңғырдым ұзақ, әлемді түгел  шарладым,

 

Басына шықтым басынан таудың барладым;

 

 

Теңізге ӛлім салдым да тіпті ӛзімді,

 

Ұйқымен тәтті, қандырмай жанар, кӛзімді;

 

 

Қинадым тәнді ұйқысыз ӛткен түндермен,

 

Қинадым жанды қайғымен ӛткен күндермен;

 

 

Тоздырдым

 

бәрін матадан тіккен киімді,

 

Ӛлтіріп аю, арыстан, барыс, бұғының

 

 

34 

Етінен ас қып жамылып тері, киіндім. 

 

 

Кӛргенде мені Сидури жапты қақпасын...

 

 

Қорықпай ӛлім суынан тіпті келдім мен

 

Жүз жиырма сырық келтірді шырыш жаққасын. 

 

Ӛзіңе Тәңір қайқпен жүзіп жеттім мен...

 

Ӛмірді іздеп еш жерден басқа таппаспын

! 

 

Отына Пісті Сөйлейді қарап батырға...

 

 

Кұл Кӛмеш сенің жүзіңде неге қайғы бар?

 

Ұрпағы Тәңір, не себеп болды қайғырар?

 

 

Әлде сен ӛкпе артасың мүмкін тағдырға,

 

Әкең мен шешең ӛлетін етіп жаратып?

 

 

Күл Кӛмеш сенің білгенің дұрыс, бір кезде,

 

Тағдырың  сенің

 

ӛзекті жан деп  шешілді.

 

 

Шектелді оның ғұмыры,

 

ӛлім кесілді.

 

Адамдар –

 

айран, Тәңірлер майы  секілді.

 

Ұқсастар олар, тағдыры бірақ әр түрлі,

 

Адам мен Тәңір –

 

масақ пен бидай секілді.

 

 

Жамылып тері Күл Кӛмеш

 

ӛзің асықтың.

 

Ұрпағы Тәңір, ӛмірге ӛте ғашықсың!

 

Беретін саған ештеңем жоқ қой, ештеңе!

 

Қайғыға батып, ӛзіңді ӛзің жасыттың.

 

 

Қайғыға батсаң сорлайды жүрек, тулайды...

 

Қатігез ӛлім, ешкімді аяп тұрмайды...

 

 

Үй салған бар ма, ойланып кӛрші, мәңгілік? 

 

Бір туған бауыр, ойланып қара, мәңгі ме?

 

 

Мӛр бар ма басқан, билеген бар ма, мәңгілік?

 

Қастандық бар ма, қайтпайтын кегі мәңгіге?

 

 

Арнасы ӛзен, қарттардан сұра, мәңгі ме?

 

Жұмыртқа барлық балапан болып шыға ма?

 

 

Жанар бар кімде, кӛз алмай Күнге қарайтын?

 

Жан бар ма, сірә, достыққа мәңгі жарайтын?

 

 

 

35 

Ӛмірде бірақ пенделер сонша  баршылық,

 

Тұтқын мен ӛлік ұқсас деп, әсте, санайтын!

 

 

Қожа ма адам? Батасын Эллиль бергенмен,

 

Ӛмірге келіп, сәулесін жарық кӛргенмен.

 

 

Ануннаки мен Тәңірлер ұлы жиналып,

 

Талайдың тағы, талайдың бағы тергелген.

 

 

Ал Мамет тағдыр анықтар,  және солармен

 

Үмітті етер, дәмелі қылар, сергелдең!

 

 

Белгілеп олар: ӛмірді, ӛлім  қойғанды!

 

Тәңірдің бәрі жиылып бұны ойланды.

 

Айтпайды бірақ ӛмірден ӛтер сағатын.

 

«Тіріге –

 

тірлік!» Ӛмірге ӛзің қожасың!

 

 

 

 

Он бірінші бет

 

 

Күл Көмеш сонда сөйлейді сөйлегенде бүй дейді: 

 

 

«Қарасам саған Отына Пісті шеттегі,

 

Бойың да мендей, ерекше еңсе жоқ, тегі...

 

Аңызға қалай айналды сенің ерлігің?

 

Таппадым сенен, бір артық жерің жоқ па еді?

 

 

Айқасу маған қорқыныш емес сенімен,

 

Ұйқтасаң сен де шалқаңнан жаттың, жӛнімен.

 

Айтшы сен қалай, Тәңірлер кеңес құрғанда,

 

Адам ең, кенет, айналдың Тәңір теңіне?» 

 

 

Отына Пісті сонда сөйлейді, сөйлегенде бүй дейді:

 

 

Күл Кӛмеш сағанТәңірлер жанын ашайын

, 

Сырын да айтып, жаңалық саған жасайын

. 

«Жүріп Бақ»

 

қала,  жағасы ӛзен Евфрат,

 

Ежелгі қала, Тәңірлер келер күн сайын. 

 

 

Тәңірі Эллиль

 

топан су болды тасытпақ...

 

Мұқатпақ қырып, адамды

 

солай жасытпақ...

 

 

Бабасы Тәңір Ану бар, барлық Тәңір бар, 

 

Шабарман Нинурта, сушы Эннуги бәрі бар.

 

 

36 

 

Кеңесті бәрі басқасын тіпті санама...

 

Жіберсе топан құмары Эллиль  қана ма?

 

 

Тәңірлер ӛкпе айтады екен адамға,

 

Қатысты оған жарқын жүз, Ел Ана да.

 

 

Тәңірлер сөзін естіп ап, Ел Ана жерге хабарлайды

: 

 

«Адамдар, адам

!

Адамдар, адам

! 

–

 

деді ол, 

 

Жеткізіп хабар, адамның қамын жеді ол!

 

Шуруппакиец, Убар

-

Туту ұлы –

  

құлат үйіңді,

 

Үйіңді құлат, зор кеме тұрғыз деді ол. 

 

 

Бәрін де таста,  бұл хабар өте нанымды!

 

Байлықтан жеркен, өзіңнің құтқар жаныңды!

 

 

Тұрғызар кемең –

 

тӛрт бұрыш кеме болады,

 

Кемеңе тие, тіріні барлық, толады,

 

Биіктік, ені, кӛлденең бәрі тең болсын,

 

Мұхит –

 

ол тентек, жақсылап жаса жобаны»

. 

 

 

Отына пісті жауап қатады...

 

 

Түсіндім бәрін Ел Ана тақсыр, ақыл деп,

 

Түсіндім тақсыр, әр сӛзің маған ақыл тек.

 

Құрмет тұтам, дәл солай бәрін істеймін, 

 

Не айсам қостар, ӛз халқым мені, мақұл деп?

 

 

Отына пісті  айтып жатыр

... 

 

Сенімді құлым деді ол маған, сеніммен... 

 

Еліңе сен айт, шындығын айтқын жӛнімен...

   

 

Эллиль мені жек кӛрді 

 

деші әуелден,

 

Сезімге

 

ӛзім берілгіш едім, тәуелді ем...

 

 

Қалада бірге онымен тұра алмаймын,

 

Ізінен Эллиль жиркенер менің табаным.

..  

 

Мұхитқа кетем, Ел Ана тақсыр жанына

... 

Сүрмеймін ӛмір Тәңірге Эллиль табына... 

 

 

«Эллиль сұм сізге жіберер нӛсер жаңбырын,

 

Құпиясын құстың, біліңдер балық тағдырын.

 

 

37 

 

Шығады жерге бай  егін адам айтқысыз,

 

Эллиль сұм сізге жіберер сұмдық жаңбырын.

 

 

Күн

 

бойы –

 

нӛсер, үйіңнен ӛзің қашарсың,

 

Аспаннан астық жауғанын кӛріп сасарсың».

 

  

Саралатаңда  шақырдым, жұртым,

 

ағылсын,

 

Ерлердің бәрі тіл қатпай маған бағынсын...

 

  

Бұзамыз үйді, сӛгеміз шарбақ, аямай,

 

Кемеге қажет нәрсенің бәрі табылсын.

 

 

Бала да кӛмек етеді тасып, қарамай...

 

Дүния, мүлік тасиды бәрін, санамай...

 

 

Тынбастан бес күн қорапқа солай тасыдық:

 

 

Жүз жиырма қардай биігі болды деседі,

 

Жүз жиырма қардай ені де солай деседі,

 

Үштен бір шаршы тұрғыздық

 

кеме ауданы

, 

Кӛлденеңі де жүз жиырма қардай есебі

. 

 

Кемеге алты орын

-

жай салдым кең етіп,

 

Жетіге бӛлдім, әр бірін

 

бірдей, тең етіп.

 

 

Тӛменін кеме тоғызға бӛлдім, үш қатар,

 

Қазықтар қақтым, шайқалтпай кеме ұстатар.

 

 

Бағытшы жасап, орнықты еттім, кемені,

 

Толқынға мықты, бекіттім жүкті, үш қатар.

 

 

Еріттім майлы топырақ санап, үш ӛлшем...

 

Қарамай құйдым ерітіп санап үш ӛлшем...

 

 

Үш ӛлшем тағы майын да күнжі тиедім,

 

Күнжінің майын кемеге жақтым үш ӛлшем...

 

 

Кемеші тығып тастады майды үш ӛлшем.

..   

 

Азыққа қажет, ӛгіздер кілең сойғыздым,

 

Қой етін қақтап, сүрледім, сақтап

 

қойғыздым.

.. 

 

Шырыны

 

жеміс, май, секер және тәттілер

, 

Суардым елді, бұлақ боп ақты шараптар...

  

 

38 

 

 

Қош иіс майлар аштырдым бәрін аямай...

 

 

Тапқанның бәрін, кемеге түгел тиедім.

 

Қажеті болар дедім де күміс тиедім.

 

Қажеті болар дедім де алтын тиедім.

 

Қажеттің бәрін, жәндікті тірі тиедім.

 

Кемеге түгел, отбасын, туыс тиедім.

  

Малын да дала, аңдарды ұстап тиедім.

  

Шебердің бәрін алдырдым зорлап, тиедім...

 

 

Күн батар шақта кеме де дайын болғанды...

 

 

Қозғалта алмай орнынан кеме  жүр едік.

 

Ауыр боп кеме, жағадан тіреу тіредік. 

 

Қазықтар қақтық, астынан сына, үстінен, 

 

Екісі үштен  батты да суға, түледік.

 

 

Мезгілді маған белгілеп Шамаш бергенді:

 

 

«Таң ата нӛсер тӛгеді кӛктен ағылып,

 

Қараңғы басар, жарықтың кӛзі жабылып

. 

Ал сосын түнде жауады жаңбыр астық боп,

 

Кіріксін есік майменен қара жағылып».

 

 

Мезгіл де жетті, уақыт жетті белгілі...

 

 

Таң ата нӛсер құйды ғой кӛктен ағылып,

 

Қараңғы түсті, жарықтың кӛзі жабылып.

 

Ал сосын  кӛрдік аспаннан жауған астықты,

 

Тәңірге сендік,

 

тағдырға кӛндік бағынып.

 

 

Қорқыныш кірді түріне қарап аспанға,

 

Еместі мүмкін қарауға оған жасқанбай.

 

Кемеге міндім, тездетіп жаптым есікті –

 

Есікке жақтым қарамай қалың, бас қамдай...

 

 

Таң атқан шақта, сібірлеп сәуле таралып,

 

Аспанды түгел орады сұсты қара бұлт.

 

Адду жүр сонда, ортасы бұлттың күркілдеп, 

 

Қорқыныш шаша, күшімен Тәңір жаралып.

 

 

Шуллат пен Ханиш келеді дауыл алдында,

 

Хабаршы –

  

жаушы  даламен, биік таумен де. 

 

 

39 

 

Эрагаль шықты суырып бӛгет қазығын.

 

Нинурта болса талқандап бӛгет, нағызын. 

 

 

Тек Ануннаки, апаттан аман қалсын деп,

 

Жағып жүр шырақ, сәулесін жерге түсіріп... 

 

 

Қырсығы Адда, қалғандай қатып қара аспан...

 

Қарап боп жатыр, ӛздері Тәңір жаратқан...

 

 

Ақ пенен қызыл –

 

қараға бәрі айналды...

 

Жер беті шыны табақтай сынды, шағылды... 

 

 

Оңтүстік желі күн бойы, бір күн, құтырды

... 

Ерітті тауды, қыратты, тӛбе жұтылды.

.. 

 

Далаға жетті, қалаға жетті, жалмады...

 

Ешкімді ешкім кӛре де тіпті алмады...

 

 

Аспаннан адам

 

қалыпты жоқтай,

 

кӛрінбей...

 

Аспаннан жер де қалыпты жоқтай, кӛрінбей...

 

 

Тәңірлердің де топаннан кетті зәресі,

 

Ану да кӛкке кӛтеріліп кетті, жер есі...

 

 

Қорқыныш екті, әлемді жайпап, тындырды...

 

Иштар да тіпті, қысқандай толғақ,  шыңғырады...

 

 

Дауысы жұмсақ  ханымы Тәңір өкініп:

 

 

«Сол күні түгел топыраққа бәрі айналсын...

 

Адамның бәрі ӛзімнің халқым емес пе?

 

 

Кеңесі Тәңір –

  

шешімді зұлым қостапты

... 

Қалайша ӛзім –

  

шешімді зұлым қостаппын?

 

 

Туам ба сонда адамды ӛзім жойсын деп?  

 

Ұқсатып қойға кез

-

келген ұстап сойсын деп!»

 

 

Ануннаки құдайлары қосылып оған жылауда... 

 

Айласын тап деп, барлығы одан сұрауда...

 

 

Жуасып қалды, отырды бәрі жыласып...

 

Қайғырып отыр, кӛгерді ерні

 

тобарсып...

 

 

 

40 

Сұрапыл дауыл алты күн, жеті түн соқты

 

Топан су жерді  тастады жауып, тұншықты.

 

 

Топан мен дауыл аянбай солай шайқасты...

 

Жетінші күн таңда тоқтатты топан айқасты...

 

 

Тыншыды теңіз, топан су ақыр тоқтады...

 

 

Айырма қанша –

 

Тәңір мен адам арада...

 

Жел

-

тесік ашып қарадым түнек далаға...

 

Бұрқанған теңіз тыныштық тапқан, Күн нұры

 

Кемеге ӛтті, тіршілік болып тарала...

 

 

Тет

-

тегіс болған, тақтайға дала айналып...  

 

Топырақ саз боп кетіпті барлық жай халық...

 

Тізерлеп жылап отырмын ойлап, ӛкініп,

 

Кӛзімнен жас боп тӛгіліп жатты қайғы ағып...

 

 

Шексіздік

-

мұхит! Сағындым сені қара жер!..

 

Он екі ӛлшем –

 

шалынды кӛзге бір арал... 

 

 

Қазығұрт тауға тоқтады жетіп кемем де... 

 

Оймақтай жері ойнатпай тұрды кемемді...

 

 

Қазығұрт –

 

бір күн, екі күн тұрды шайқалтпай...

 

Қазығұрт –

 

үш күн, тӛрт күн де тұрды шайқалтпай...

 

 

Қазығұрт –

 

бес күн, алты күн тұрды шайқалтпай...

 

Қазығұрт тауы жеті

 

күн тұрды шайқалтпай...

 

 

Жетінші күні бекіндім, ойды пісірдім,

 

Кемеден кӛкке кӛгершін құсты ұшырдым.

 

 

Кӛгершін қайтып оралды қайтып кемеге,

 

Жер таппай келген қондырдым қайта құсымды...

 

 

Жӛндемек болып бастаған осы ісімді,

 

Кемеден кӛкке қарлығаш құсты ұшырдым.

 

 

Қарлығаш, ол да, оралды қайтып кемеге,

 

Жер таппай келген қондырдым қайта құсымды...

 

 

Кемеден кӛкке қарғаны енді ұшырдым...

 

Жер тауып қарға оралмай қойды, түсіндім.

.. 

 

 

41 

Су қайтты, кӛзге сағыныш жер де кӛрінді...

 

Қарқылдап қарға, жер шоқып отыр, ӛлексе... 

 

 

Кемеден шығып қарадым түгел төрт жаққа

...  

  

Тӛрт бағыт –

 

түгел, бәріне бердім садақа...

 

Пісірттім шелпек жеті рет

, 

жеті

, 

санаса...

 

 

Мадақтап Тәңір, тағдырға кӛндік, шүкір деп,

 

Қанағат еттік, тағдырға кӛніп, бүкіл кӛп.

 

 

Тәңірлер құмар садақа шелпек исіне,

 

Жинала қалды, істейтін ісі сүйсіне.

 

 

Ең соңғы болып иіске келді Ел Ана...

 

 

Келді де көркем алқаны биік көтерді.

 

Бұ күнге бола дайындап еді оны Ану. 

 

 

«Тәңірлер қара! Мойнымда менің тас –

 

алқа!

 

Бұл сыйлық қымбат, қолымен Ану жасалса!

 

Күндерді осы ұмыта ӛзім алмаспын

, 

Уақыт тіпті бүгінгі зарды баса алса

... 

 

Тәңірдің бәрі жиналып бұнда кел десін...

 

Жалғыз

-

ақ бірі, қатігез Эллиль, келмесін.

 

Ойланбай топан жіберіп, қырып адамды,

 

Тып

-

тыйпыл қылды, жайнаған жасыл жер бетін.

 

 

Эллиль жерге түсіп тірі адамдарды көреді

... 

 

Эллиль де келіп адамды тірі

 

кӛрді де,

 

Санаған еді тіршілік біткен ӛлдіге,

 

Кемені кӛріп Тәңірі Эллиль долданды,

 

Шырағы адам санаған еді сӛндіге.

 

 

Ызаға батты Тәңірге Игит арналған,

 

Қатігез Тәңір, орнына келмей қалды арман:

 

«Құтылған қалай топаннан аман құтылған,

 

Кетуі керек еді ғой ӛмір

-

жалғаннан».

 

 

НинуртаныңТәңірге Эллиль айтқаны:

 

 

«Ел Ана ғана адамның бәрін қолдайды!..

 

 

Ел Ана ғана үйреткен болар бұл ойды!

 

 

42 

 

Ел Ана зарлы, Эллилден сұрақ сұрайды:

 

 

«Сен –

 

батыр, ішінде Тәңір данасың!

 

Ойланбай қалай қорладың адам баласын?

 

 

Топан су қалай жібердің жерге, гүл

-

баққа?

 

Топырақ еттің жандысын, жансыз, қаласын...

 

 

Күнаһар болса жазасын тартқыз, терге де...

 

Ӛшіктің қалай жандыға, жансыз жерге, не?

 

 

Ұстамды болсаң –

  

қырылып қалмас еді ғой!

 

Шыдамды болсаң –

 

құртылып кетпес еді ғой!

 

 

Тоғытып топан суына қарап

 

қылғанша,

 

Арыстан тажал, айқасып жүріп ӛлмес пе?

 

 

Тоғытып топан суына қарап қылғанша,

 

Аштыққа шыдап, айласын тауып кӛрмес пе?

 

 

Тоғытып топан суына қарап қылғанша,

 

Жіберіп оба, адамды солай жеңбес пе?

 

 

Мен –

 

Ел Ана Тәңірмін!

 

 

Данаға озық, шешсін деп ӛзі түс бердім!

 

Біріне ерен топанға қарсы күш бердім! 

 

Оларды аяп, адамға содан сыр аштым! 

 

Райдан қайтып оларға сен де ақыл бер!»

 

 

 

Отына Пістінің өзін Эллильдің

 

қалай 

 

Тәңірге айналдырғаны туралы айтып жатқаны...

 

 

Бағынды Эллиль кемеге шықты, басыла... 

 

Ӛрлігін, ӛкпе секілді алған жасыра...

 

Алдырды әйелімді де

 

кеме үстіне,

 

Тізерлеп отыр деді де, менің қасыма... 

 

 

Араға тұрды, тигізіп қолын маңдайға, 

 

Батасын берді. Ӛткіздік бастан сондайды...

 

 

«Алдыма міне, Отына Пісті сен келдің!

 

Ерлікпен талай адамдық іспен сенделдің!

 

Бүгіннен бастап Тәңірсің, шексіз билікті,

 

 

43 

Қазірден бастап Тәңірдің бірі  сен, болдың!

 

 

Отына Пісті тұрағың ӛзен сағасы!».

.. 

 

Күл Көмеш менің хабарым осы, осындай!

 

 

Кім саған жинап бере алар түгелТәңірді? 

 

Кім саған табар іздеген ӛзің ӛмірді?

 

Бір амал іздеп кӛрейін, қандыр ұйқыңды.

 

Алты күн және жеті түн бӛлмей ұйқыңды!»

 

 

Аяғын созып отыра берген кезінде

,  

Ұйқының демін үрледі оған, сезімге. 

 

 

Ұйқының демін, сағымы дала секілді

 

Күл Кӛмеш кетті ұйқыға түкті сезінбей..

 

 

Отына Пісті әйеліне қарап сөйлеп тұр:

 

  

«Батырға қара, іздеген ӛмір бағынбай!

 

Үрледім оған ұйқының демін сағымдай!.

 

 

Отына Пістіге әйелі кеңес береді:

 

 

«Қолыңды тигіз, оянсын адам, шаршаған,

 

Ізімен келген жүрсін де қайтсын еліне,

 

Ӛз жерін дұрыс еткені қоныс барша адам».

 

 

Отына Пісті әйеліне жауап қатады:

 

 

«Адамдар кілең, ӛтірік құмар

 

шетінен!

 

Кетеді кейде шындықтан аулақ бетімен!

  

 

Күніне бір нан пісір де, сақта басына,

 

Тұрғанша жарға салып тұр белгі, қасына»

 

 

Пісіріп нанын, күн сайын қойды басына,

 

Әр таңда жарға белгі де салды қасына.

 

 

Бірінші нан шашылды.

 

Екіншісі жарылды, үшіншісі кӛгерді.

 

Тӛртінші нанның –

 

қабығы кетті ағарып.

 

Бесінші қатып қалады, алтыншы әлі жұмсақтау.

 

Жетінші таңда –

 

маңдайға саусақ тигізді.

 

 

 

44 

Күл Көмеш сонда оянды, оянды да сөйлейді:

 

 

«Ілініп кӛзім ұйқыға бара жатқанда, 

 

Саусағың тиіп, оянып кеттім, әттең

-

ай!.

 

 

Отына Пісті сөйлейді сонда былай деп:

 

 

«Күл Кӛмеш оян, қойылған нанды санап кӛр,

 

Қанша күн мен түн ұйқыда болдың, санап кӛр.

 

 

Бірінші наның  шашылды.

 

Екіншісі жарылды, үшіншісі кӛгерді.

 

Тӛртінші нанның –

 

қабығы кетті ағарып.

 

Бесінші қатып қалды да, алтыншы әлі жұмсақтау.

 

Жетінші таңда –

 

оянып кеттің ақыры. 

 

 

Күл Көмеш сонда сөйлейді:

 

 

«Отына Пісті! Не істеймін, қайда  барамын?

 

Уайым

-

қайғы жаныма, қанға тарады.

 

Еркімді алды, жанымды билеп Жаналғыш, 

 

Тірі адам емес, ӛліктей маңға қарадым.

 

 

Отына Пісті кемешіге сонда тапсырды:

 

 

Батырың сенің

 

ӛн бойы толған жаралар

, 

Аң тері киген

, 

жабайы жанға пара

-

пар

. 

 

Уршан Аби оны жуындыр ӛзін тазартып,

 

Жуынсын, сосын кӛйлегін жусын ағартып.

 

  

Сәніне келіп, кісілік кӛркін асырсын.

 

Киіндір сосын, әбүйірін жапсын, жасырсын.

 

 

Қаласы алыс, жол шегіп оған жеткенше,

 

Сапары ұзақ, ӛз жолын жүріп ӛткенше,

 

Басына дұрыс, орамал байла жаңалап,

 

Киім бер тозбас, еліне жетер жаңа боп...

 

 

Уршан Аби  жуады оны тазартып,

 

Кӛйлектің кірін кетірді әбден ағартып...

 

  

Теңізге бәрін тастады, теңіз әкетті.

.. 

 

Киінді

 

сосын, денесін түгел жасырды...

 

 

 

45 

Басына дұрыс

, 

байлады мата жаңадан

... 

Сәніне келіп, кісілік кӛркін асырды...

 

 

 

Қаласы алыс, жол шегіп оған жеткенше,

 

Сапары ұзақ, ӛз жолын жүріп ӛткенше –

  

Тозбайды

 

киім, жетеді үсті жаңа боп...

 

 

Кӛмеш пен Уршан қайыққа қарай беттеді.

 

Қайықты суға түсірді, жүзіп кеткелі...

 

 

Отына Пістіге әйелі сонда айтады...

 

 

«Күл Кӛмеш ӛмір іздеді, кезді, шаршады –

 

Берсеші сыйлық, еліне қайтса, дер шағы! 

 

 

Күл Кӛмеш естіп, қайықты кері бұрады,

 

Кӛтеріп сырық, жасаған ӛзі құралы. 

 

 

Отына Пісті айтады сонда Көмешке:

 

 

«Күл Кӛмеш ӛмір іздедің, кездің, шаршадың –

 

Еліңе қайтсаң, берсем мен сыйлық

 

дер шағым! 

 

 

Не берсем екен, еліңе алып кетерлік?

 

 

Айтайын саған құпясын мұхит, Күл Кӛмеш!

 

Ол бірақ жай сӛз, үлде де емес, бүлде емес...

 

 

Бір гүл бар терең түбінде мұхит, бір асыл

! 

Ұстаған табар табиғат пенен жарасым!

 

Сол гүлді батыр түсірсең егер қолыңа,

 

Қарттық жоқ саған, жас болып мәңгі қаласың!»

 

 

Күл Кӛмеш естіп бұл сырды қабақ ашылды...

 

Қақпағы құдық мұхитқа жетер ашылды...

 

Ауыр тас байлап, құдыққа түсті, жан кешті,

 

Мұхитқа терең тастары оны батырды...

 

 

Қолына тікен кіргізе жұлып алады...

 

Қуаныш кернеп кеудеге сыймай барады...

 

Аяғын тастан босатып алды Күл Кӛмеш...

 

Жеткізді жерге, толқындар оның пырағы... 

 

 

Күл Көмеш кемеші Уршан Абиге айтып жатыр:

 

 

46 

 

«Уршан Аби! Арманға жеттім, жарадым!

 

Бұл –

 

ӛмір гүл, қарашы бұған қарағым!

 

Адамға ӛмір сыйлайды бұл гүл, жасартар,

 

Қорғанды Ӛрік қалама алып барамын

. 

 

Орындап шықтым еліме берген антымды...

 

Жасартам тұтас, бабамды, түгел халқымды

...  

Ӛзім де қалам жас болып енді мәңгіге,

 

Тойынсын халқым, ӛзгертем ӛмір, салтымды.

 

 

Жиырма ӛлшем жол шегіп бір жапырағын гүлдің жоқтады...

 

Отыз ӛлшем жол шегіп, алам деп демді тоқтады...

 

 

Кӛлшікті кӛрді, мұп

-

мұздай сулы,

 

Күл Кӛмеш...

 

Салқындап алмақ, рахат таппақ, Күл Кӛмеш...

 

 

Жер асты жылан гүл исін сезді, алады...

 

Ғажайып гүлмен ініне кіріп барады...

 

Жастықтың гүлі –

 

етеді әсер жыланға,

 

Жасарған жылан терісі түсіп қалады... 

 

 

Бұлақ боп ақты, Күл Кӛмеш батыр кӛз жасы

... 

Ӛкініш ӛртеп, шегеді азап әз басы...

 

 

Күл Көмеш Уршан Абиге тіл қатты:

 

 

«Кім үшін еңбек еткенмін сонда, сонша жыл?

 

Не деген жаза, не үшін маған, сонша бұл?

 

 

Кім үшін жүрек қанша жыл жүрді қан жылап?

 

Кім үшін менің шеккенім азап, жан жылып?

 

 

Ерлік пен

 

еңбек ӛзіме тимей пайдасы, 

 

Жыланның улы пайдаға асты айласы.

.. 

 

Жиырма ӛлшем  астында жердің жылан бар...

 

Ӛмірдің

 

гүлін тербейді енді жыландар

... 

 

Жоғалттым қару, құдықтың ашып

 

қақпағын...

 

Алдырдым гүлді... Арманды іздеп таппадым...

 

 

Тапқаным барлық –

 

берілген маған белгі ме?

.. 

Алам ба енді, тағдырға осы кӛндіге?..

 

 

 

47 

Қайығым сені, қалдырдым сені, жағада

!.. 

 

Шегіндім енді, көнемін осы жазаға...

 

 

Күл Кӛмеш еді –

 

әлемді шексіз сезе алған,

 

Жиһангез еді –

 

теңізді, тауды кезе алған,

 

Ойлады қамын, елі мен

 

жердің қамқоры,

 

Кемеңгер еді, сезетін бәрін, ӛзі, алдан.

 

 

Кӛрместі кӛрді,  сырларды сезді жасырын,

 

Әйгілі етті, топан су, зұлмат ғасырын.

 

Бәрін де жазды, саз илеп таңба басты да,

 

Әлемді кезді, шаршады, кӛнді ақыры...

 

 

Ақыры жетті қорғанды Ұрық қалаға...

 

 

Күл Көмеш сонда сөйлейді, сөйлегенде бүй дейді:

 

 

«Уршан Аби

! 

Кӛтеріл, қара! Қорғанға, Ұрық басына,

 

Мақтаныш қала, Ұрықтың қарі, жасына!

 

 

Іргетас қандай! Күйдірген кірпіш емес пе? 

 

Тұрғызған бұны –

 

«даналар ойы»

 

демес пе!?

 

 

...Салынған

 

қала

 

«дананың

 

жеті»

 

ойымен...

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

48 

 

 

 

 

 

 

 

Кейбір дастан кейіпкерлерлері мен жер аттарының

  

қазақ тіліне аударылған нұсқасы және түсінігі

 

 

1. Урук –

 

Ұрық 

 

2. Эана –

 

Ел Ана 

 

3. Иштар –

 

махаббат

 

Тәңірі

 

4. Нинурта –

 

соғыс Тәңірі

 

5. Самукан –

 

жануарлар Тәңірі

 

6. Аруру –

 

Аруақ 

 

7. 

Энкида –

 

Елкелді

 

8.  

Бӛлтебер (қазақ сӛзі) –

 

жабайы адам

 

9. 

Ницир

 

тауы

 

–

 

Қазығұрт тауы

 

 

 

 

Асан Бахти

 

«Шумерлер. Скифтер.

 

Қазақтар» кітабынан

 

Түріктер туралы ежелгі тарих

 

ИД «Кочевники» Алматы, 2002

 

 

 

Ада

 

–

  

әке. (Маңғыстау ӛңірінде ада, адай сӛздері сақталған С.Н.)

 

Ама  –

 

шеше,  Ұмай  ана.  (Маңғыстау  ӛңірінде  «Ұмай»  сӛзіне  «аналық 

без» түсінігі беріледі С.Н.)

 

Ту –

 

ту

 

Ерен –

 

жауынгер

 

(ерен ерлік)

 

Таг –

 

тақ

 

Зак –

 

жақ (нәрсенің жағы)

 

Ет –

 

кет 

 

Ме –

 

мен

 

Гаш –

 

құс

 

Еден –

 

дала

  

Уш –

 

үш 

 

Кен –

 

кең

 

Уд –

 

от

 

Наме

? 

–

 

ол не?

 

Денгир –

 

Тәңір

 

Сак

-

гиг –

 

шумер  (сак –

 

сақ, гиг 

- 

массагет)

 

Қас

-

сақ –

 

қазақ 

 

Мушкен –

 

мүскін (пақыр.

 

С.Н.) 

 

 

49 

 

Аудармашыдан:

 

 

...Күл Көмеш сонда сөйлейді,

 

Сөйлегенде бүй дейді...

 

 

...Тазартам жерді –

 

ендігі осы әңгіме,

 

Ендігі ерлік, жырланар осы ән міне!

 

Пиғылын кісі, жүрегін адам ағартам!

 

Атымды солай қалдырмақ болдым мәңгіге!..

 

 

...Арманы еді ағартпақ адам жүрегін, 

 

Ұзартпақ болды пенденің жерде ғұмырын!..  

 

...Жете алмай кетсе, Күл Кӛмеш ары таза еді,

 

Билейді екен жаратқан жалғыз Тәңірің...

 

 

...Арманды адам алдында кімнің жасқанбақ,

 

Күл Кӛмеш содан кеткен де болар аспандап...

 

...Қолынан оның келмесе ӛмір мәңгілік

 

Қолынан келді бір ақын оны дастандап...

 

 

                                   

Сайын Назарбекұлы

 

                                   

Ақтау.  Наурыз –

 

сәуір,  2010 жыл