Книга посвящена памяти Жакии Сарсенова нашего

факультетінің  студенті,  кейін  сол  жерде  аспирант  пен  докторант. 

Жәкең  Ленинградта  алты  айлық  бухгалтерлік  біліктілігін  арттыру 

курсында оқыды. 

бір  қызығы,  Жанболатқа  да  Ленинградтағы    дәрігерлік 

институттың санитарлық-гигиеналық факультетінде оқуға мүмкіндік 

туды. 

студент  кезінде  Жанболат  өзіне  автокөлік  сатып  алып 

жатақханаға  электрик  болып  жұмысқа  орналасады.  кішкентай 

кезінен  ол  өз  бетімен  өмір  сүруге  бейім,  әрі  тапқыр  болатын.  сол 

кездері мен, Жаннат мүсілімқызы – менің жодасым, рүстем атаханов 

–  менің  бажам  (өкінішке  орай  қайтыс  болып  кеткен)  жұмыстармен 

Ленинградқа  баратын  болдық.  мен  Жәкеңмен  хабарласып,  одан 

Жанболаттың  мекен-жайын  сұрадым.  Жәкең  менімен  кездескенде, 

маған: «Жолың болсын! біздің атымыздан баламыздың бетінен сүй, 

ал саған  Ленин сыйлығын берейін деді». осы сөздермен ол маған 

Ленин  бейнесі  бейнеленген  жүз  сом  тарту  етті.  сол  кездері  ол 

шынында да үлкен ақша еді. Жанболатты жатақханада тауып алып, 

біраз  шәй  ішіп,  мейрамханаға  бардық.  Жәкеңнің  берген  ақшасы 

өте  қатты  көмектескен  болатын.  Ленинградта  болған  уақытымызда 

Жанболаттың  көлігінің  қызығын  да  көрдік.  ол  өз  әкесінің  нағыз 

баласы болып өсті. Жәкең оны кішкентай кезінен ешқандай жұмыстан 

аянбауға,  туыстары  мен  жолдастарына  шыншыл,  әрі  әділ  болуға, 

үлкендерді құрметтеуге баулыған еді. бір жолы Жаннат мүсілімқызы 

кішкентай  қызымыз  дианамен  көшеде  ауыр  сөмкелермен  кетіп 

барады. Жанболат көлігімен кетіп бара жатып оларды көріп қалады. 

қайда бара жатқанын сұрасып, керек жеріне дейін жеткізіп салған. 

осындай  кішігірім  оқиға  менің  жолдасымды  қатты  толғандырды. 

тіпті  осы  жайды  біраз  уақытқа  дейін  айтып  жүрді.  себебі,  қазіргі 

жастар мұндай жағдайда өз туыстарын көрмегенсіп өтіп кете беретін. 

қазір  де  Жанболат  өз  өмірінде  үлкен  жетістіктерге  жетсе  де,  өте 

қарапайым күйінде. бұл көп адамдарға жат нәрсе. 

Жоғарғы оқу орнын бітіріп, Жанболат аспирантураға түсетін 

кезде бізге кеңес беріп көмектескен кісі денсаулық сақтау министрінің 

орынбасары исалиев Жалғау Шәкірұлы болатын. 

164

осы сөздерді жазып отырғанымда көз алдыма осы керемет екі 

жұп Жәкең мен изада апа елестейді. изада апа үй шаруашылығында 

өте  керемет  болатын.  оның  қолында  барлығы  жайнап  тұратын. 

тоқыма өнерінің шебері. қаншама рет мен Жаннат мүсілімқызымен 

олардың  үйінде  дәм  татып,  қонақ  болушы  едік.  изеке  әрдайым 

менің өз анамды сәбира Жаубасарқызын елестететін. менің анам да 

қашанда  дәмді  дастархан  жайып  қонақ  күтетін.  Әңгімелері  қызық, 

көнегөз адам еді. Жәкең мен изада апаның дайындаған түшпарасының 

дәмі  аузымыздан  кетпейді,  әлі  күні  есімізге  алып  отырамыз.  изада 

апа  әрдайым  кеңес  беріп,  анама  үлкен  тойларды  ұйымдастыруға 

көмектесетін.  асыра  сілтегенім  емес,  изада  апа  менің  әке-шешеме 

нағыз қазақ келіні бола білді, аяулы да, ардақты жан. демалыс сайын 

Шымкентке  келіп  тұрамын.  Әкем,  анам,  Жәкең  және  изада  апа 

біздің үйімізде бас қосып бір дастарханда отыратынымыз әлі есімде. 

балаларының  жетістіктерін  жиі  айтушы  еді.  Әңгіме  барысында, 

анамның көңілді жүзінен көзімді алмайтынмын. қазір анам мен әкем, 

Жәкең жанымызда болғанда ғой... 

марқұм  будан  асанұлы  Әбиболлаев  Жәкеңмен  қызмет 

бабымен  москва  т.б.  қалаларда  болған  кездерін  есіне  алатын.  бұл 

елдерде сауда және қызмет көрсету мәдениеті өте жоғары деңгейде 

дамыған. Жәкең әрдайым мұны байқап осы елдердегі жаңалықтарды 

өз  еліне  енгізуге  тырысатын.  біз  білетініміздей,  Жәкең  жалпы 

тамақтандыру  жүйесіндегі  басқарушы  лауазымдарда  жұмыс  істеп 

жүргенде нан өндірісінде жаңа технологияларды енгізіп, Шымкентте 

«докохлеб»  деген  кішігірім  тоқаштарды    шығара  бастады.  оны 

ысқтықтай маймен мейрамханаларда беретін. маған бұл қатты ұнады. 

себебі, біздің көпбалалы жанұямызда таңғы ас нан мен сары майдан 

басталатын.  Әлі  күнге  дейін  мен  одан  тәтті  нәрсе  жеген  емеспін. 

мен  Шымкентте  болғанда  немесе  Жәкең  алматыда  болғанда  жиі 

хабарласып,  бірге  мейрамханаларға  баратынбыз,  жаңалықтармен 

бөлісетінбіз.  ішімдікке  Жәкең  де,  мен  де  қызықпайтынбыз.  сол 

сәттерде оның жан-тәнімен демалатындығын байқайтынмын. 

туыстары  мен  жолдастарының  естеліктерінде  ұлы  тұлғаның 

бейнесі суреттеледі. бұған қоса, маған оның тиянақтылығы мен өте 

165

әдемі киіну мәнері ұнайтын. «сіз сондай ұқыптысыз, шашыңыз әдемі 

таралған,  әсіресе,  костюміңіз  бен  галстугыңыз  сондай  үйлесімді», 

–  деп  жиі  айтушы  едім.  оған  менің  жылы  сөздерім  ұнап,  менің 

де  бұған  жақындығымды  тілге  тиек  ететін.  менің  үлкен  апайым 

Лариса  қайтыс  болды.  оның  салдарынан  анам  мен  әкем  де  дертке 

шалдығып,  көз  жұмды.  Жанұямызға  қиын,  қыстау  кезең  келгенде 

қолтығымыздан демеп, көмек көрсеткендер де Жәкең мен изада апа 

еді. біз ермекбаевтар әулеті мұны ешқашан естен шығарған жоқпыз. 

Әрине, мұндай дархан жүректің иесі атанған адамды қатты сағынамыз. 

бірақ өмірдің аты өмір. Жазмыштан озмыш жоқ. Жақындарымызды 

жоқтап, тағдырдың жазғанына көнуден басқа амал бар ма?! бастысы, 

Жәкеңнің  көзі  тірісінде  көптеген  армандарының  орындалғанына 

аллаға шексіз ризамын. ол кісі мәңгі біздің жүрегімізде. 

166

нан қадірі

Жақия  бұқарбайұлымен  кеш  кездессем  де  аралас-құралас 

болған аз уақыттың ішінде ол кісімен көбірек ой бөлісіп, әңгімелерін 

жиі тыңдаудың сәті түсті. қолдарыңызға тиіп отырған бүгінгі кітаптың 

өмірге келуіне де, ол кісіден өткен өмірі, еңбек жолы туралы белгілі 

журналист  абай  балажанның  сыр-сұхбат  алуына  да  мен  себепкер 

болдым.

Жақаң алғашқы кездескеннен-ақ маған ерекше әсер қалдырды. 

қарапайымдылығы,  кішіпейілділігі,  одан  соң  жеңгеміз  изада 

екеуінің  бір-біріне  деген  сый-құрметі  (әрине  бізбен  дәмдес  болған 

кездегі)  дастарқан  басынан  қоштасар  кездегі  «інім,  жақсы,  тағы 

кездесіп әңгімелесерміз», – деген ілтипаты, осының бәрі де ешқандай 

қоспасыз,  жасандылықтан  ада,  барынша  табиғи  болатын.  аудан 

Әбдірахман омбаев

Ғылым, білім және техника саласындағы ҚР

Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Ресей ауыл

шаруашылығы ғылым академиясының академигі, ауыл

шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор

167

басқарып, үлкен ғылыми-зерттеу институттарын басқарып, көптеген 

ұлы ғұлама ғалымдармен кездесіп, ой бөлісіп жүрген мен үшін елдегі 

ағалармен  сөйлесу  аса  таңсық  болмағанмен  Жақаңмен  алғашқы 

кездесудің орны  да, әсері де ерекше болды. Өйткені, алғашқы әңгіме 

нан туралы еді.

қазақ  халқы  қай  заманда  да  нанның  қадірін  білген. 

халқымыздың  «алтын,  күміс  –  тас  екен,  арпа,  бидай  –  ас  екен» 

деуінде  де  үлкен  мағына  жатыр.  Өйткені,  су  мен  тұз  адам  үшін 

қаншалықты  қажет  болса  нан  да  сондай  өте  қажетті  ас.  кейде  «ет 

жемесек тұра алмайтын қазақпыз», – деп жатамыз. бірақ, адам етсіз 

өмір  сүрер,  ал,  нансыз  өмір  сүруі  мүмкін  емес.  нан  дегенде  менің 

есіме  әжем  күлшімнің  бала  кезімде:  «Әбдірахман,  балам,  нанның 

қадірін біл», – деуден жалықпайтыны, еденнен нанның қоқымын көре 

қалса  жасының  егделігіне  қарамай  еңкейіп,  теріп  алатыны  түседі. 

қазір  мейлі  үйде  отырайын,  мейлі  көпшілік  орындарда  отырайын, 

тіпті той-думанда отырайын, еденнен нанның қоқымын көрсем оны 

еңкейіп  жинап  алғанша  жаным  жай  таппайды.  бәрі  сол  бала  кезде 

көрген тәрбиенің арқасы. күлшім әжемнің өнегелі өсиетінің арқасы. 

Өмірде  нанның  қасиеті,  құдіреті  туралы  жүрекпен  әңгіме 

айтқан екінші адам – Жақия аға болды. қазір егемен ел болдық. еліміз 

дүние жүзіндегі дәнді дақыл, оның ішінде бидай өндіретін алдыңғы 

қатардағы мемлекеттердің біріне айналды. дүкен сөрелерінде нанның 

түрлері мен түстері де жеткілікті. Өкініштісі, кейде нанның қадірін 

білмей де жататын кездеріміз сирек те болса кездесіп тұрады. сонда 

«шіркін, бүгінгі ұрпақ  нанды кешегі әжелеріміз сияқты қадір тұтса 

ғой», – деп күйіп-пісіп қаламын.

нан  тапшылығын  Жақаң  да  бала  кезінен  бастап  көріпті. 

Әрине, ақтөбе облысының шөлді-шөлейтті аймағы болып саналатын 

Жақия аға өмірге келген аймақ бидай егіп, одан ұн өндіретін ел емес. 

сондықтан да Жақаңның бала кезінен нан қадірін біліп өсуі заңдылық. 

оған оның тар жол, тайғақ кешуден тұратын тағдырын қосыңыз.

кеңестік  дәуірде  халықты  азық-түлікпен  қамтамасыз  ететін, 

атауы орысша ғана аталатын, қазір де ол мекемені әрі қып-қысқа, әрі 

түп-түсінікті  етіп  қазақшаға  аударып  жатқан  бір  жанды  көрмедім, 

«общепит» деген мекеме болатын. сол мекемеде басшылық қызметте 

жүріп  Жақаң  Шымкент  қаласына  жетпісінші  жылдары  кішкене 

168

ғана,  бір  адамдық  «докохлебті»  алғаш  алып  келіп,  оны  дайындау 

технологиясын қазақстанда алғаш өндіріске ендірген азаматтардың 

бірі еді. кішкене ғана нан болған соң ба, сол нан өте дәмді болатын. 

кейде қазіргі «Шымкент» қонақүйінің ресторанына 80-жылдары түс 

мезгілінде бара қалсақ «докохлеб» ыстық күйінде әкелініп, жанына 

сарымай бірге берілетін. Әрине, ыстық нанды сарымаймен бірге әкелу 

ата-бабаларымыздан  келе  жатқан  дәстүр.  сол  дәстүрді  «докохлеб» 

арқылы жаңа заманға икемдеген адам – Жақаң еді.

адам баласы қай уақытта болса да мәнді-мағыналы әңгімеге 

көп  мән  береді  ғой.  Жақия  ағаның  тебірене  айтқан  әңгімелері  көп 

ой салды ма білмеймін, бірде оған «Жақа, сізге өткен өмірді жазбай 

қалдыруға  болмайды,  бұл  тарих,  ішінде  келешек  ұрпаққа  қажетті 

жайлар  көп  екен,  осы  Шымкентте  абай  атты  ініңіз  бар,  сонымен 

кездестірейін, әңгімелесіп көріңіз», – дедім. бірақ, бірден ойын айта 

салмайтын, ұзақ ойланып барып қана шешім қабылдайтын Жақаң абай 

екеумізді 11 айдан соң ғана әңгімеге шақырды. Әңгіме ұзақ болды. 

бала кезінде көрген қиыншылықтары жан дүниесінде мәңгілік қалып 

кеткен болуы керек, Жақаң өмір жолын айта отырып, балалық шағы 

туралы сөз болғанда көз жасын еріксіз төкті... «Шіркін, адамның өмір 

кезеңдері  толқытпай  қоймайды  ғой»  деген  ойда  болдым.  Өйткені, 

Жақаң бала кезін есіне алғанда көз жасына ерік берсе, жастық шағын, 

изада  жеңгейге  кездесіп,  үйлі-жайлы  болған  кезінен  кейінгі  өмірін 

айтқанда ерекше шырайланып, жадырап отырды.

Жақия  бұқарбайұлының  өмірден  озғанына  да  бірнеше  жыл 

болды. бірақ, онымен кездесіп әңгімелескен сол бір күн мәңгі есте 

қалып қойыпты. ұрпақ жалғасып, өмір өтіп жатыр. бұл күндері изада 

жеңгемен той-думандарда кездесіп тұрамыз, өте ілтипатты жан, ұлы 

қасыммен де жиі кездесіп тұрамыз, оның қызы, Жақаңның немересі 

мәдинамен менің немерем бибі мариям бір сыныпта оқиды, кейде 

біздің үйге келіп тұрады. 

іштей «Жақа өмірден ерте кетсеңіз де, ұрпақтар сабақтастығы 

жалғасып  жатыр,  жатқан  жеріңіз  жайлы,  еліңіз  тыныш  болсын» 

деймін. осы үшін де аллаға мың мәртебе шүкіршілік!

169

ЖҮЗінен иманы тӨгіЛіп тұратын 

рухы  мықты  адамдар  қай  елде  де  болады.  алайда,  қазақ 

халқының жөні бөлек. о баста алла тағала ырысы мен ынтымағын 

қосып  жаратқан  халқымыз  қандай  қиын  кезеңдерден  де,  тар  жол, 

тайғақ  кешулерден  де  сыр  бермей  өтіпті.  алаштың  кез  келген  ұлы 

осынау  сайын  даланы  киеміз  деп  ұғыпты.  дұшпанының  табанына 

сынық  сүйем  жерін  де  бастырмапты.  ел  басына  күн  туа  қалған 

жағдай болса алтай мен атыраудың арасына жаушылар хабарды жай 

оғындай тез жеткізіпті. ортақ жауға қарсы күресерге келгенде «анау 

сенің қыстауың еді, мынау менің жайлауым еді», – демепті. «бәріміз 

бір қазақтың ұрпағымыз» деген түсінікпен атой салыпты.

міне,  біз  осындай  елдің  ұрпағымыз.  ата-бабаларының 

тектілігінен  шығар,  ұрпақтары  да  тәуелсіздік  алған  небәрі  жиырма 

жылдың ішінде жас мемлекетті айдай әлемге танытып үлгерді. бүгінгі 

қазақ еліне таңданып, тамсанып қарап отырған барша жұрт олардың 

боранбек Шүкірбеков

Социалистік Еңбек Ері, Оңтүстік Қазақстан

облысы мен бірнеше ауданның құрметті азаматы

170

ата-бабаларының  руханиятынан,  ерлігінен  хабардар  болса  не  істер 

еді?  қандай  күйге  түсер  еді?!  Әрине,  есінен  танып  түсер  еді,  ессіз 

ғашық болар еді деп ойлаймын өз басым.

бүгін  біз  жарқын  бейнесін  сағынышпен  еске  алып  отырған 

Жақия бауырымыз осындай текті жұрттың жұрағаты. мен оны сонау 

1970  жылдан  бері  білемін.  алғашқыда  облыс  орталығында  өтетін 

үлкенді-кішілі  жиындарда,  түрлі  кездесулерде  ұшырасып  қалып 

жүрдік.  таныстық.  таныстығымыз  келе-келе  қимас  сыйластыққа 

ұласты  десе  де  болады.  біздің  сыйласып  кетуімізге  бәлкім  дүниеге 

деген,  қоршаған  ортаға  деген  көзқарастарымыздың  бір  жерден 

табылып жатуы да әсер етсе керек. Әйтеуір, осынау жанның жүзінен 

иман төгіліп тұрғандай болушы еді.

рас,  Жақияның  жұмыс  істейтін  саласы  да,  күнделікті  қоян-

қолтық араласатын адамдары да бөлек болатын. мен партия, кеңес 

орындарында,  шаруашылықта  жұмыс  істесем,  ол  сауда  саласында, 

нақтырақ  айтқанда,  қоғамдық  тамақтандыру  мекемелерінде  жұмыс 

істеді.  Әділін  айту  керек,  ел  көз  тігіп  отырған  мекемелерде  жұмыс 

істеп  отырғанда  өзін  барынша  таза  ұстады,  әңгімелерге  ілінбеуге 

тырысты. халыққа қызмет көрсетудің жоғары мәдениетін меңгерді, 

өз заманының іскер де білгір басшысы бола білді. осы қасиеттері оны 

халыққа сүйкімді көрсетті десем қателеспеспін.

Жақияны  жалғыз  мен  ғана  жақсы  көрген  жоқпын.  облыс 

орталығындағы  сол  кездегі  зиялы  қауымның  көпшілігі  оны  іш 

тартатын.  басқасын  айтпай-ақ  қояйық,  бүгінде  бүкіл  ұлттың 

мақтанышына айналған, рухани ерліктері бүгінгі ұрпаққа аңыз болған 

мемлекет  және  қоғам  қайраткері  Жұмабек  тәшенов  ағамыз  Жақия 

бауырымыздың ересен еңбегін айрықша бағалап, оны туған інісіндей 

жақсы көруші еді.

 сол кездегі Шымкенттегі мұғалімдер институтының ректоры 

байзақ  ермекбаев  ағасымен  де  інілік  қарым-қатынас  жасап  жүрді. 

байзекең батыр тұлғалы, үлкен мінезге ие білікті басшы, абыройлы 

ғалым болатын.

кезінде қазақстан тұтынушылар одағының төрағасы болған, 

кейінірек  Шымкент  облыстық  тұтынушылар  одағын  басқарған, 

171

өмірінің соңына дейін басынан бағы, абыройы таймаған төлеусейіт 

махажановтай тұлғамен де жарасымды сыйластығы көрген жанның 

көңілін тойғызатын.

Жақия  шынайы  сыйласқан  азаматтарды  тізбектей  берсеңіз 

таңды таңға ұрып әңгіме айтуға болады. ол азаматтардың барлығы да 

Жақияның қара басынан бір қасиет көргеннен кейін сыйлаған шығар 

деп ойлаймын.

туасы,  ердің  бағын  ашатын  әйел.  бұл  тұрғыдан  келгенде 

де  Жақияның  өмірде  жолы  болған  жан.  оның  өмірлік  серігі,  ұл-

қыздарының  анасы  изада  да  баққа  лайық  жан.  құдай  қосқан 

қосағының текті әулеттен шыққанын, атақты сәрсенбай бидің ұрпағы 

екендігін Жақия марқұмның өз аузынан бірнеше рет естіп едім.

тағдырдың  бұл  да  бір  көрсеткен  сыйы  шығар,  Жақияның 

отбасымен  соңғы  жиырма  жылдың  көлемінде  бір  көшеде,  іргелес 

қарама-қарсы  үйде  көрші  тұрып  келеміз.  «Жаман  туыстан  жақсы 

көрші артық» деген  бүгін шыққан сөз емес. Жақия марқұм бұрынғы 

сыйластық сыйластық па, көрші болғаннан кейін ағайындай болып 

кетті.

Жақия  уәде  бермейтін,  берсе  орындайтын  жан  еді.  сосын 

мүмкіндігінше көмектесіп жіберуге тырысып тұратын. Жалпы, оның 

қолынан келмейтін іс жоқтай, ол шешпейтін мәселе болмайтындай 

көрінетін.  кез-келген  «менмін»  деп  жүрген  азаматтардың  қолынан 

келмейтін іс Жақияның қолынан келуші еді. бірде бір ағайымыз маған 

телефон шалды. сыйласып тұратын жан еді. сол ағамыз ақшасына 

бір ақ түсті су жаңа «Жигули» сатып алғысы келетінін айтты. ал, ол 

кезде  автокөліктің  төресі  «волга»,  «Жигули»  болатын.  қазіргідей 

қаптаған  шетелдік  көлік  жоқ.  Әсіресе  ақ  түсті  «Жигули»  дегеніңіз 

екінің бірінің түсіне де кірмейтін. буынсыз жерге пышақ ұрмаса да 

орындалуы қиын-ақ өтініш. амал жоқ, Жақияға бардым. Жарықтық 

«болмайды»  деген  де  жоқ,  кісімсініп  қалған  да  жоқ,  «айтқаныңыз 

болсын, бореке, ол кісіге хабар беріңіз, ертең келіп ақшасын төлесін 

де мініп кетсін», – демесі бар ма! ол заманда мұндай мәрттік екінің 

бірінің қолынан келмейтін.

Шымкентте  оған  жоғары  санатты  бірнеше  мейрамхана 

172

қарайтын.  оның  өзіне  келген  бақты  көтере  алмай  қалған  кезі 

болған  емес.  Жақияның  қуанышты  күндерінде,  түрлі  мерекелерде 

сол  мейрамханаларда  бас  қосушы  едік.  береке  дарыған  дегенді 

қойсаңызшы, қашан барсаңыз да тоңазытқышында ақ балық дейсіз 

бе, қызыл балық дейсіз бе, бекіре дейсіз бе, уылдырықтың түр-түрі, 

үнді  шайы,  жоғары  сортты  сары  майы,  бәрі-бәрі  самсап  тұратын. 

сол берекесі ұл-қыздарына да жұғысты болды, мен соған қуанамын. 

Жанға  жайлы  әзілі,  әдемі  қалжыңы  бар  Жақияға  кейде  ойнап, 

«осынша ырыс-береке қайдан келеді» дейміз ғой. Әзілімізге әзілмен 

жауап қататын. «сіздер білмейсіздер, менің арқамда үлкен демеуші 

күш бар» деп. бүгінде сол әзілі шындай көрінеді.

бақ  дарыған  дегенді  қойсаңызшы,  құдай  изада  екеуінің 

пейіліне берді. осынау ақ пейілдерінің арқасында жақсы жерлермен 

құда  болды.  мен  білетін  бір  құдасы  қазақстанның  еңбек  сіңірген 

өнер  қайраткері,  танымал  кинорежиссер  атабек  нұғманов  болса, 

бір  құдасы  медицина  ғылымының  докторы,  профессор  оңласбек 

құлакеев.  ұлдары  Жанболат  пен  марат  нағыз  бүгінгі  заманның 

перзенттері,  екеуі  де  мемлекет  басшысының  көз  алдында  жемісті 

қызмет атқарып жүр. тіл-көзден аулақ, өзі құрған шаңырақ бүгінде 

берекелі  шаңыраққа  айналып,  бір  қауым  ел  болды.  тек  құдай 

көпсінбесін деңіз.

азаматтың  арманының  орындалғанын  көрген  біз,  яғни  артта 

қалған сыйластары аллаға шүкіршілік айтамыз.

173

ӨнегеЛі Өмір

ұлан-байтақ    қазақ    даласы  жиырмасыншы    ғасырдың  

басындағы  дүрбелеңді  бастан  кешті. біздің әңгімеміздің кейіпкері – 

Жақия бұхарбайұлын осындай алмағайып шақта дүниеге келген еді.

Жақияның әкесі бұхарбай ырғыз еліне танымал «сегіз қырлы, 

бір  сырлы»  сері  жігіт  болатын.  ол  сәйгүлік  ат  баптап,  құмай  тазы 

ұстайтын,  аңшылықты  ұнататын,  өзі  де  құралайды  көзге  ататын 

мерген еді. ел арасында бұхарбайдың жомарттығы, бапкерлігі жайлы 

әңгіме көп айтылатын: «бұхарбай бір жастағы тайын жарысқа қосса, 

олда  озып  келеді»  –  осындай  әңгімелер  ел  арасына  аңыз  болып 

тараған.

Өткен  ғасырдың  жиырмасыншы  жылдарының  соңын  ала 

келген жұт – небір нәубетті  басынан өткерген қазақтың ең қасіретті 

кезеңі болды. қажір-қайраты бір басынан асатын, бес баланың әкесі 

бұхарбайда  осы  бір  қиын-қыстау  уақытта,  кәмпескелеу,  қуғын-

сүргіннен  еңсесін  көтеріп,  оңала  алмай,  ел  ішін  жайлаған  індеттен 

қайтыс  болды.  көп  ұзамай  Жақияның  анасы  Зағипа  да  жарық 

қалила омаров

режиссер

174

дүниеден  өтеді.  тұлдыр  жетім  қалған  Жақияның  балалық  шағы 

өздері  де  аштықтан  әбден  титықтаған  туған-туыстың  қолында, 

нағашы  жұртында,  балалар  үйінде  өтеді.  Жақия  сәл  есейген 

шағында  қазалыдағы  даража  апайын  тауып  алады.  қазалыда 

оқуын  жалғастырып,  бітірген  соң,  әскер  қатарына  шақырылып, 

азаматтық борышын өтейді. Әскерден оралған Жақия Шымкенттегі 

ағайындарына келіп, еңбек жолын бастайды.

бірде  даража  апайы  Жақияны  қазалыға  қонаққа  шақырады. 

мақсаты  –  інісін  жас  ару  изадамен  таныстыру.  изаданың  балалық 

шағы  да  сұрапыл  соғыспен  тұспа-тұс  келді.  Әкесі  кеулімжай  ұлы 

отан  соғысына  аттанды.  сталинград  түбінде  хабар-ошарсыз  кетті. 

кеулімжай соғысқа кеткенде дүниеге келген Жеткерген мен изаданы 

анасы жалғыз өзі бағып-қағып жеткізді.

Жаздың  мамыражай  бір  кешінде  Жақия  изаданы  киноға 

шақырды.  сол  кездері  үнділік  актер  радж  капур  есімін  әлемге 

танытқан «қаңғыбас» фильмін тамашалады, капурдың әні жастардың 

ойын-сауығында  жиі шырқалатын, тіпті елдегі үлкен-кіші осы әнді 

ыңылдай айтып жүруші еді. Жақия да изаданы үйіне шығарып салды, 

жол бойы үнді әнін барын сала орындаған... Жақияның үстінде әскери 

сұр шекпен. изада болса өзі тоқыған әдемі кеудешесін киген. бұл – 

үміт пен арманға толы 1957 жылдың жазы еді...

көп кешікпей Жақия мен изада о басын құрды, содан жарты 

ғасырдай тату-тәтті ғұмыр кешті. Жастары жер ортасынан ауған шақта 

екеуіне тадж-махалды көрудің сәті түскен. тадж-махал кесенесінің 

алдында  суретке  түскен  жұбайлар  бір-бірінен  ақтық  демі  біткенше 

ажыраспайды  деген  аңыз  бар,  Жақия  мен  изаданың    да  өмірі  осы 

аңызға ұқсас еді.

балаларын  ержеткізіп,  оқытып,  әрқайсысы  өз  алдына  бөлек 

шаңырақ көтергеннен кейін Жақия мен изада демалып әрі ел аралап 

саяхаттаған еді. франция, англия, араб әмірлігі, испания, австрия, 

қай елде, қай қалада жүрседе Жақия мен изаданы балаларының бірі 

естелік үшін бейнетаспаға, суретке түсіретін. қай елде жүрседе Жақия 

«өзге жұрттың зәулім сарайы да, ғажайып қаласы да туған жердің бір 

сүйеміне жетпейді», – дейтін.

изада апай сол күндерді сағынышпен еске алады: «Жақиямен 

бақытты  ғұмыр  кештім,  ері  аялаған,  әйел  ғана  бақытты  болады. 

175

Жақия отбасымызды үлкен шаңыраққа айналдырды, басқаларға үлгі-

өнеге көрсетті. балаларының оқуын, білім алуын өзі қадағалайтын, 

тіпті жұмыстарына бағдар беріп, отбасындағы тірліктеріне де үнемі 

өз  ақыл-кеңесін  айтып  отырушы  еді.  2001  жылы  ұлы  моцарттың 

еліне  жолымыз  түсті,  австрияның  әсем  қаласы  Зальцбургтегі 

мейрамханада,  шаңырақ  көтергеніміздің  қырық  төрт  жылдығымен 

балаларымыз бізді құттықтап, десте-десте гүл сыйлап, сыйлықтарын 

беріп  жатты.  қуанышты  сол  бір  сәтте  көршілес  үстелде  отырған 

Жапондық жас жұбайлар бізге таңдана қарағанын байқадым. Жақия 

да сол жолы дәп бір 1957 жылғы жаздың кешіндегідей көңіл-күйде 

еді.  Шығыс  елінің  ізетті  жастары  отбасыларының  жеті  жылдығын 

тойлап отыр екен, олар бізге әрі таңданып, әрі қызыға қарады»...

изада  апайдың  әңгімесінен  көңілге  түйгеніміз,  ынтымақ  пен 

бірлігі  жарасқан  шаңырақтан  бақ  пен  бақыт  кетпейді  екен.  бүгінгі 

күні неке мен отбасы жайлы көп айтылып, көп жазылып жүр. себебі, 

үйленгендерден ажырасқандардың саны әлдеқайда көп, жалғызбасты 

аналар, ата-анасы бола тұра балалар үйінде өсіп жатқан жетімдер... 

Өкінішке орай, бұл бүгінгі күннің шындығы. біз батыстың өміріне 

көз жұмып тұрып еліктеуден алда келеміз. қазіргі жастардың ойынша 

шығыс әйелі именшек, өмірі жасқану мен өтетін байғұс адам болып 

көрінеді.  яғни,  оның  маңдайына  жазылғаны  –  күйеуінің  күңі  болу. 

ал,  азиялық  ерлер  –  ұрда-жық  дөрекі,  дойыр  болып  көрсетіледі. 

Әрине  мұның  бірі  де  шындыққа  жанаспайды,  өйткені  сыйластығы 

мен бірлігі бар кез-келген отбасында ынтымақ пен бақ орнайды. сен 

стогольмде, каракаста немесе қазалыда тұрғаныңның бұған мүлде 

қатысы жоқ.

2003 жылдың 31 желтоқсанында Жанболат досым Шымкентке 

шақырды, сол жолы ол әкесі жайлы естелік фильм түсіруімді өтінген 

еді.  Әрине  мен  айрылмас  серігім  «камерамды»  алып,  өнегелі  өмір 

иесінің  соңында  қалған  бір  әулеттің  ғажап  ғұмырын  бейнетаспаға 

жазуға күш салдым. Өз заманында ұлы гейне айтқандай: «Әрбір адам 

–  ол  тұтас  бір  әлем,  өзімен  бірге  өмірге  келіп,  өзімен  бірге  кетеді, 

әр  құлпытастың  астында  әлемнің  тарихы  бар».  дегенмен  Жақия 

сәрсеновтың өмірі, ол құрған әлем гейненің айтқанынан өзгеше, ол 

құрған әлем гейненің айтқанынан өзгеше, оның ұрпағының өмірімен 

жалғасуда...

176

ЖақияныҢ ұрпағымен мақтанамын

        

1970  жылы  республикалық  автотранспорт  министрінің 

бұйрығымен  мен  оңтүстік  қазақстан      облысындағы    автотреске 

басшы  болып  тағайындалдым  да  отбасымен  Шымкентке  көшіп 

келдім.

Жұмыс барысында жергілікті басшылармен таныса бастадым, 

әрі өзім батыс өңірдің тумасы болғандықтан кіші жүздің осы жердегі 

жігіттерімен  де  жүздесіп,  араласа  бастадық.  Жаңа  таныстарымның 

арасында  қаладағы  ең  ірі  кәсіпорынның  директоры  болып  қызмет 

атқарып  жүрген  Жақия  сәрсеновте  бар  еді.  кездескен  сәттерде  бір 

–  бірімізді  жақынырақ  танысып  –  білдік,  екеумізде  ата  –  анадан 

сәби күнімізде айрылып, жетім өстік, балалар үйінде тәрбиелендік. 

Әңгімелесе келіп қазақы дәстүрмен тегімізді сұрастыра келе Жақия 

екеуміз  аталас  туыс  болып  шықтық.  осылай  біздер  жиі  араласып 

жүрдік,  отбасымызбен  де  танысып  –  білісіп,  жақын  туыстардай 

араласып кеттік.

Жақия  өте  сыпайы,  ақ  көңіл,  адал  кісі  болатын.  осындай 

азаматты менде сыйлап, қадір тұттым. кейінірек мен қалалық партия 

ақберген тұралин

жақын досы

177

комитетінің  хатшысы  болып  қызмет  атқарып  жүргенімде  жұмыс 

бабымен  Жақия  басқарған  кәсіпорынға  жиі  баруға  тұра  келді.  сол 

кездері мен Жақияның жұмысқа өте жауапкершілікпен қарап, бар күш 

– жігерін салатынын байқадым. кәсіпорынның жұмысшылары да ол 

кісіні  құрметтейді  екен.  қаланың  сан  –  салалы  атқарушыларының 

арасында Жақияның зор беделімен танымал атағы бар еді.

Жақия  екеуміз  жиі  кездесіп,  сыр  ақтарысатынбыз,  балалық 

шақтың  қиын  күндерін  еске  аламыз.  ал,  демалыс  күндері  мен 

мейрамдарда  бір  –  бірімізге  бала  –  шағамызбен  бірге  қонаққа 

баратынбыз.  Әрине  көбінесі  Жақияның  үйінде  қонақта  боламыз. 

Жолдас – жорамен преферанс ойнап, мол дастархан басында қызық 

әңгімеге қарық болушы едік. Жақияның үйіндегі келін бар дәмдісін 

алдымызға  қойып,  қонақ  қылатын.  изада  келін  –  сүйкімді  де 

мейірімді, Жақияға өмір бойы сүйеніш бола білді, асыл жар, ардақты 

ана. изаданы балаларымызға үлгі тұтып, ардақтаймыз. Жақия екеуі 

көркіне  ақылы  сай,  үлкенді  құрметтей  білетін  –  қасым,  Жанболат, 

марат,  гүлжан,  динара  сынды  ұл  –  қызды  тәрбиелеп  өсірді.  бұл 

күндері Жақиясыз жалғыз қалған изаданы балалары қас – қабағына 

қарап, қамқорлыққа бөлеуде. Жақия мен изаданың ұрпағы да ата – 

анадан  алған  тәлім  –  тәрбиенің  арқасында  мейірімді,  сыйластықты 

бағалайтын  сезімтал  болып  өсті.  олардың  бәріде  өте  жақсы  білім 

алған, жан – жақты білікті маман атанып, бүгінгі күні бәрі де қоғамда 

ойып тұрып өз орындарын тапты. қазірде Жақияның балалары менің 

отбасымен үнемі араласып, жан – жақты қолұшын береді. Жақында, 

Жанболаттың  өзі  бастамашы  болып,  бала  –  шағаммен  бірге  аға  – 

жеңгем, немерелерімнің бурабайдағы «оқжетпес» демалыс үйіндегі 

демалуымызды  ұйымдастырды.  мәре  –  сәре  болып,  жақсылап 

демалдық,  онық  үстіне  бурабайда  қасымхан  мен  раушан  келінмен 

танысып,  дәмдес  болдық.  раушан  жаратылысы  нәзік,  мейірімді, 

әдемілігіне  жан  –  дүниесі  сай  адам  екен,  біздер  оны  жақсы  көріп 

кеттік.

Жақия ағаның өмірінің жалғасы, әкенің жақсы атына ылайық 

ұрпағын  құрметтеймін,  оларды  мақтан  етемін.  құдайым  оларға 

бақ  –  дәулет,  денсаулық  берсін,  ата  –  анадан  алған  үлгі  –  өнегесін 

өз  балаларының  бойына  дарытып,  өсіп  –  өркендесін  деген  аталық 

тілегімді  айтамын.  аналарын  әрқашан  аялап  –  қадірлесін  –  изада 

келін – ол құрметке лайық жан.

178

«мен ШӨЛдеп ем меЙірімге, ШУаққа...»

Өткен  жылдың  жаз  айы  болатын.  күнделікті  жұмыс  кезі. 

редакцияның қым-қуыт тіршілігі әсте таусылған ба? сондай сәттердің 

бірінде  газет  редакторы  шақырып,  аралтөбе  ауылына  жолсапарға 

шығатынымды  айтты.  сөзінен  ұққаным,  бұрын  осы  жақта  тұрған 

белгілі кісінің отбасы, жақын-жұрағаттары ауылға келіп, өмірден өткен 

аталарына ас беретіндігі. Шынымды айтсам, бұған бір түсібегенім, 

оған тілшінің не қатысы барлығы. қазірде бабаларының зиратын іздеп 

келіп зиярат ететіндігі, сосын қалың қауымды шақырып ас беретінін 

білетінбіз. бұл соңғы кездері дағдыға айналып кетті. бұған ешкімге 

кінә арта қоймас. бірақ бәрінің да реті бар ғой. алғашқы кезде  мені 

де  осындай  ой  торлаған-  тұғын.  бірақ,  қонақтармен  кездескеннен 

кейін бұл ойымның артық екенін аңғардым.

егенберлі Әбдіраев 

Ақтөбе облыстық газетінің тілшісі

179

***

Өткен Шақ 

Аға туралы естелік

тағдыр құбылмалы жел сияқты. оның кез келген сәтте  қалай 

құбылып,  қалай  бет  аларын  біліп  болмайды.  сол  секілді  адамның 

пешенесіне жазылған ғұмыры да осындай сан түрлі соқпақтарға салып, 

сарсаңға түсіретіні анық. марқұм Жақия бұқарбайұлы сәрсеновтың 

өмірі де ащы басталып, жан-жақтан қаумалаған жұтаң күндер күлкісін 

ұрлап жатты. балаң кезінде еңсесін тіктеп, бұла боып өспеді, кекілін 

самал жел,  маңдайынан әке-шешесінің мейірімді қолы  сипамады. 

олар  өмірден  өте  ерте  кеткен  еді.  балалығын  тағдыр  қақпақылға 

салып, сәбидің сәулелі шақтарына тек қою мұңдарымен қымтай берді. 

оны атасы сәрсеннің інісі, өзіне немере аға болып келетін Жалғасбай 

қолына алып, қамқорлай бастады. тіпті бір атқа мінгізіп «бұл әкең 

бұқарбайдың  көзі  еді.  Өскенде  өзің  мінесің»  деп  шаттандырып 

қойды. Әкесінің бейнесі елес болып санада сақталып қалса да сол бір 

күрең атты жақын тартып,  әкесін көргендей көзінен таса етпейтін.

ол кісінің қызы ақзада да жаңа табылған туыс інісіне бәйек болды. 

сөйтіп,  көңіл-көкжиегінің кіреуке баса бастаған беткейіне жылымық 

жүгіре бастады..»Жетім қозы-тасбауыр, маңырар да отығар» дегендей 

мейірімге сусап өсіп келе жатқан Жақия ағасының шаңырағында күн 

кешіп  жатты.  «елде  болса  ерінге  тиеді»  деп  емексіткенмен  еңсесі 

түсіңкі қазақ жұртының көбі қоңторғай тұратын. бәрінің көңілі кең, 

бірақ құрсаулы кесе секілді өмір мен жарымжан уақыт өз дегенін істеп 

жатқан  шақ.  бірақта,  әруақ  аттамайтын  қазақ  емес  пе,  бауырының 

тұяғын  қолынан  келгенше  «қанаттыға  қақтырмай,  тұмсықтыға 

шоқыттырмай»,  алакөңілсіз  өсуіне  бар  күшін  салып  жүргенде  ол 

кісіні де ажал құрығы құтқармады.  Жалғызілікті әйелге  өзінен басқа 

екі  баланы  бағу  ауырлық  тудыра  бастады.  бірақ,  қайынағасы  мен 

күйеуінің  рухын  сыйлағасын  да  болар,  жоқтықты  білдірмей  жүрді. 

бірде орскіден туған нағашысы  сералы іздеп келіп, «жиенім, енді 

құдай  көз  жасыңды  көрсетпесін.  тірлік  болса,  жетіліп  кетерсің»,  – 

деп маңдайынан сыйпағаны, жанарындағы жасты мәпелей сүрткені 

180

есінде.  «адамды  бір  айналдырса,  шыр  айналдырады»  деген  рас 

екен. кенеттен соғыс басталып, азаматтар майданға аттанып жатты. 

Шақыру қағазы сералыға да келді. арқа сүйер асқар таудай нағашысы 

кеткеннен  кейін,  балалар  үйіне  тап  болды.  ондағы  жағдайды 

айтуға  ауыз  бармайды.  бірақ,  тағдыр  салды-көнесің  деген  сол  ғой. 

қарындары ашқан балалар базар жағалап кетеді. сондай сәттің бірінде 

әкесімен жақсы сыйлас болған ізбасар деген ауылдас кісі мұны танып 

қалып,  хал-жағдайын  сұрайды.  Жүзінен  де  ауыртпалықтың  белгісі 

білініп  тұрған  баланы  көп  сұрақпен  шаршатпай,  атына  мінгестіріп 

аралтөбеге бет алады. онда Жақияның әкесімен бірге туған есеннің 

бәтима  деген  қызы    бар  екен.  соны  тауып  алады.  сонда  жүргенде 

тайқымаңдай тағдырдың теперішіне тағы түседі.Өзіне деген опасыз 

дүниенің  өгейлік  танытқанына  жаны  күйзеліп,  іштей  кемірілсе  де, 

кетілген жоқ, бекінді. енді ес біліп, етек жиды. Жақсылыққа қарай бет 

алған балғын жанның жолына жыландай  жатып алып, кес-кестеген 

жетімдіктің тұзағына дес бермей, бекіре балық секілді өмірдің қырық 

құрсаулы ағысына қарсы жүзуге ант етті. оны тағдыр осыған жеткізді. 

мүмкін, келешекте қызмет саласында болсын, қиындық туындаған 

шақта  болсын,  осы  ауыртпалықтың  мойытпағаны  анық.  Өйткені, 

көзін ашқаннан көргені тағдыр теперіші еді.

бәтима  апасы  қолынан  жетелеп  жүріп,  қазалы  қаласында 

тұратын  бірге  туған  апасы,  бірақ  Жұмаш  атасы  жалғыз  баласы 

абдоллаға серік болсын деп бауырына басқан қызы даражаны тауып 

алады. сонда жайлап мамыражай күндерге үйрене бастайды. Әрине, 

қай  апасы  немесе,  тумасы  болсын  ешқайсысы  қолынан  келгенше  

тектіден қалған тұяқты ренжіткісі келмеді, соңғы талғажуы болса да 

ауыздарынан жырып берді. оларға деген көңілінде қылаудай кіршік 

жоқ  болды.  артынан  арнайы  шақырумен  қызылорда  қаласында 

тұратын  абдолла  ағасын  іздеп  барды.  Жеңгесі  мамық  та  жаны 

жұмсақ,  көңілі  көктем  жан  екен.  бірден  іштартып,  қамқорлық 

танытты. сонда жүріп зоотехник болып жұмысқа орналасты. талай, 

талай тұрлаусыз дүниенің тепкісіне түсіп, қайғыға салынған күндері 

тек санасында ғана қалып, көңілінен көше бастады. енді ғана еңбекке 

араласып,  тіршілікке  талпына  бастағанда  әскер  қатарына  алынды. 

181

сөйтіп жүргенде даража апасынан хат келді. онда бауырының хал-

жағдайын  сұрай  отырып,  елге  аман-сау  оралғасын  өзіне  қалаған 

қызды алып беретінін айтыпты... Әрине, әпкесінің артындағы жалғыз 

қарасы – інісінің осы кезге дейінгі көрген азабы енді қайталанбауы 

үшін, отбасының ұйтқысы бола білетін, байсалды бойжеткенді келін 

етіп түсіру мақсатын түсінуге болады. артынан жауап хат жазылды. 

ондағы жазылған сөз түсінекті-тұғын.

Әскер  қатарынан  оралған  бойда  Шымкентке  көшіп  барған 

ағасы  абдолланың  үйіне  түседі.  немере  інісін  азамат  етіп,  ел 

қатарына қосуды мұрат тұтқан абдолла өзі жақсы араласып тұратын, 

Шымкенттегі мұғалімдер даярлайтын училищені институт етіп қайта 

құрған  байұзақ  ермекбаев  деген  азаматтың  араласуымен  қоғамдық 

тамақтандыру трестінің бастығы ерғалиевтың демеуімен қарамағына  

есепші  болып  орналастырады.  содан  көп  ұзамай  көңіліне  ұнаған, 

биязы мінезді арумен танысады. бұл изада  болатын

бұл 1957 жыл еді... келесі жылы отау құрды.

араға талай жылдар салып Жақия аға қарабұтақ өңіріне бет 

алады.  қос  машинамен  шыққан  олардың  мақсаты  –  аралтөбедеге 

атасының  басына  тәу  етіп,  белгі  орнату.  ұзақ  жол.  бірақ,  елге 

деген  сағыныш,  ағайынды  аңсау,  атамекенге  бас  ию  секілді  көңіл 

түкпіріндегі жатқан ой – шаршағанды сап тиіп, сергітіп жібергендей 

болады. 

міне,  елге  де  келді.  екі  жасында  кеткен  киелі  мекеннің 

топырағына  табаны  тигеннен  көрген  бейнеті  мен  тартқан  мехнаты  

есіне түскен ағаның жанарына жас үйірілді. осы жерде барлық баласы 

мен  апасы  даража,  жеңгесі  мамық  талай  жыл  көрмеген  немере 

апалары  ақзадамен  жылап  көрісті.  басқа  ағайындармен  тілдесті, 

танысып,  білісті.  тумалары  да  қонақ  күту  қамына  кірісіп  кеткен. 

алдыға  дастарқан  жайылып,  ас  келген  кезде  бүкіл  жиналғандар 

алдында Жақия аға сөз алып, келу мақсатын түсіндіреді.

*«...менің  кіндік  қанымның  осында  тамғанын  біреу  білер, 

біреу  блмес.  алайда  өз  басым  мұны  жадымнан  шығарған  емеспін. 

* («Атамекенін аңсаған ақсұңқар» атты кітаптан).......... б-сы........

бет..........жыл

182

тағдыр мені бір жарым жаста әкемнен, екі жасымда анамнан айырды. 

олардың сүйегі осында қалды, ал мен болсам жетімдіктің тәлкегінен 

сергелдеңге  түсіп,  талай-талай  белестерден  асып,  Шымкенттен 

шықтым

ержеткенше  көбінде  аш  болдым,  кемінде  тоқ  болдым.  мен 

мейірім мен шуаққа шөлдеп өсім ем.қиындықты ішінен де көрдім, 

сыртынан да көрдім. Жалғыздықтың мұңынан құса да бола жаздадым. 

бірақ исе бүгілмедім, қайыссам да, майыспадым. қазір жасым елуге 

тақап  қалды.  құдайға  шүкір,  теңімді  тауып  ұлды-қызды  болдым. 

оларды қатарынан қалдырмай өсірдім, оқыттым.  бүгін мына отырған 

балаларым  есейіп,  ержеткен  шақтарында  көптен  бері  көкейімде 

жүрген  ойымды  орындауға  осында,  атақонысқа    жеттім.  ондағы 

мақсатым  –  арманда  кеткен  әкем  бұқарбай  мен  анам  Зағипаның 

басына белгі қою, бейіт көтеру. сөйтіп, олардың алдындағы өзімнің 

перзенттік борышымды өтеу. 

біз мініп келген машиналардың үстінде мәрмәртас бар. енді 

араларыңызда ескі қорымда кімнің қайда жатқанын білетін кәріқұлақ 

қариялар  болса,  солардан  сұрастырып  көктасты  орнатсақ  дейміз. 

ертең түске таман осында ақзада апамның үйінде шейіт болған әкем 

мен шешеме ас беріп, құран түсіреміз».

бұл 1987 жылдың маусым айы болатын. ертеректе абдолла да 

әкесі Жұмашқа осындай белгі орнатқан болатын. міне, екінші белгі 

де орнатылды. осы істе жиені, ақзада апасының баласы айтжанның 

қол көмегі көп тиді. Ленинградта оқып жатқан Жанболаты де келіп 

жетті. бар баласының басын қосты осы істе. осы  іс тек белгі орнату 

ғана емес, балаларының атамекеннен арасы суып кетпей,тамырласып 

жатсын деген мақсаттан туындаған ой еді. ол орындалды да. бірақ бір 

өкініштісі, одақ тарап, аумалы-төкпелі кезең туғанда ағайын арасы аз 

уақыт ажырап қалды. осы кезеңде ақзада апай өмірден өтті. мұны 

кеш  естіген  Жәкеңнің  жүрегіне  түскен  шеменнің  қалай  болғанын 

изада апа мен балалары ғана біледі. кейін де үш рет келді. балалары 

да ағайынмен жақын танысып, атажұрттың қадірін терең біле түсті. 

Жақия  аға    Шымкенттегі  қоғамдық  тамақтандыру  орындары 

кіретін үлкен тресті басқарды. оңтүстік   өңірде   өзінің   білігі    мен    

183

білімін, азаматтығын танытып, ұзақ жыл басшылықта болды. бірақ, 

соңғы келген бір басшы «кіші жүз қалай бастық болып жүр?» деп 

жұмыстан  босатқаны  өте  қиын  тиді.  Әрине,  қызмет  –  көз  арбаған 

алтын  секілді,  уысыңда  ұстап  тұра  алмайсың.  бірақ,  қызметті  іске 

қарап  емес,  жүзге  қарап  бөлетін  басшының  қарекеті  азаматтыққа 

жатпайтын,  ұсақшылдық.    тағдырдың  тезінен  өткен  аға  азаматтық 

биігінен  түспеді.  балалары  қасымхан,  Жанболат,  марат,  гүлжан, 

динаралардың қызығына бөленіп, оқытты, тоқытты. барлығы да ең 

мықты деген шетелдік оқу орынынан білім алды.бәрі де білімі асса да, 

кісімсіп таспады. Әке мен шешеден бойға дарыған қанағатшылдық, 

кішіпейілділік,  сыйласымдылық  қасиеттер  бір  сәт  ойларынан 

алыстамады.

***

осы Шақ

Атамекен жадымызда жүреді

сол  сапар  аралтөбе  ауылында  болып,  қонақтар  лебізін 

тыңдадық.  Әркез  атамекенін  көрсе  де,  аңсауы  басылмаған  Жақия 

ағамыз  2003  жылы  өмірден  өткен  екен.  бірақ,  жұбайы  изадаға, 

балаларына  аралтөбені  әркез  ұмытпай,  жадында  ұстауларын, 

қолдарынан  келгенше  демеушілік  танытып  жүрулерін  тапсырған 

болатын.  біз  осы  жерде  қызылжұлдыз  орта  мектебінің  директоры 

д.мұратоваға  хабарласып,  осы  шаңырақтың  жасаған  демеушілігі 

жөнінде  мәліметтер  сұратқан  болатынбыз.  сонда  еңбек  ететін 

қоғамдық тілшіміз Үміт Жетенова былай деп хабарлайды:

184

***

ЖақсыныҢ Жомарттығы 

еЛ игіЛігінде

ел  өмірі  ердің  келелі  ісімен  көрінеді.  ата  есімін  ардақтап, 

еліне игі ісімен, жақсылығымен тәнті етіп жүрген сәрсенов Жанболат 

Жақияұлы  бүгінде  «KAZENERGY»  ассоациясының  директоры,  қр 

Әуесқой бокс федерациясының вице-президенті, жаңа заман талабына 

сай аралтөбе ауылындағы қызылжұлдыз орта мектебінің салынуына 

ықпал етіп, 2008 жылы мектебімізге УаЗ автокөлігін, және ақшалай 

сыйлық  табыс  етті.  2009  жылы  сәрсенова  гүлжан  Жақияқызы  бір 

кабинет ауқымына сай келетін 10 компьютер сыйға тарты.

қай  уақытта  да  мектеп  тынысымен  жақсы  таныс  ағамыз 

спорттық саланың келешекте оңтайлы ықпалын ескере отырып, 2009 

жылы    спорттық  құралдарды  және  музыкалық  аспапатарын  табыс 

етті.

ауылдастарын,  соның  ішінде  мектеп  қабыврғасындағы  жас 

балғындардың бүгінгі заман талабына сай білім алуына өз қолкөмегін 

тигізе отырып, мектепке берген заманауи көліктің де,компьютердің 

де бүгінде мектепте білім алып жатқан оқушыларға жоспарлы түрде 

өз мақсатымен игілікті іске пайдалануда».

изада апа бұл жолы өзімен бірге бар баласы мен келіндерін, 

құдағайын ерте келді. ағайындары аса құрметпен күтті. ас Жәкеңнің 

жиені айтжанның үйінде берілді. асқа жиналғандар бұхарбай мен  

Зағипаның және  баласы Жақия туралы естеліктер айтып,   балалары 

мен жақын жұрағаттарын атажұртқа ерте келген изада апаға алғыс 

айтты,  балаларына    әкелерінің  ізі  қалған  аралтөбеден  тамырлары 

ажырамай  жүрулеріне  тілектерін  білдірді.  бұрыннан  сыйласып 

жүрген  а.  мәйтеков,  осы  кеңшарда  басшылық  жасаған  ерсайын 

секілді  азаматтар  жолбасшы  болып  келіп,    бірге  асқа  қатысты.  біз 

Жанболатпен  тілдескенімізде  «кіндік  қаны  тамған  аралтөбеге  оң 

көзбен  қарай  жүруді,  әрқашан  елге  қамқорлық  жасаудан  қашпа»,  – 

деген әке аманатын басты бағдар етіп жүргенін айтқан болатын. анасы 

185

да осы әке тілегін үнемі есте ұстауларын тапсырып отыратынын тілге 

тиек етті. бұл аймақта тумаса да, туғаннан бетер демеушілік танытып 

жүрген оларға ауылдастары дән риза. осы кезеңге дейін төрт рет туған 

жерге  табаны  тиген  Жәкеңнің  ұрпақтары  да  осы  аймақта  дүииеге 

келгендей  жылы  ұшырап,  ауыл  адамдарын  баяғыдан  таныс  секілді 

бауырға тартқылары келіп тұрады. 

  отбасындағы  бірлікке  толы  сыйластық,  ата-аналарының 

санаға  сіңірген  кеңесі  текке  кетпеді.  міне,  осы  сапарда  осыған 

көзіміз  жетті,  риза  болыстық.  бар  ата-ана  балаларын  атамекенді 

құрметтеуді  Жақия  аға  секілді  жүрекке  ұялата  білсе,  қалталылар 

ауылға аяқ басып, атажұртының ажары артып, базары баянды болар 

еді. изада апа секілді жар аманатына адалдық таныта жүрсе қандай 

ғанибет.  біз кейіннен осы отбасы туралы айтжан ағаны басшылыққа 

алып, қойылған белгіге барып, тәу етіп қайттық. сондағы серіктестік 

директоры самат Шолтаев өзі білетін естеліктерін айтса, Жәкеңнің 

ағайыны  Шындалы  кенжебаев  ағамыз  бен  сол  үйдегі  әже  де  көп 

мәлімет  беріп,  жарасымды  жанұя  мен  ұлағатты  ұрпақтары  туралы 

есте қалғандарын әңгімелеп берді.

Әрине,  ақша  артық  болмайды.  мұны  өмір  дәлелдеп  отыр. 

алайда, елге жұмсалған қаржыға кіреуке көңіл танытпаған Жақия аға 

мен изада апаның келіндері де текті жерге түскенін терең түсінгендігі 

деп ойлаймыз.

біз осы мақаланы жазудағы мақсатымыз – осы жерде туғанымен 

бар бейнетті осы жерде көргеніне жат қылық танытпай, атамекенге 

деген сағынышы мен сүйіспеншілігін жоғары қойған Жақия ағаның 

пейілін  көпке  таныту,  осылай  туған  жерді  құрметтей  білуге  жас 

ұрпақты тәрбиелеуге көңіл бөлу.

  Жәкең  мәңгі  дамылдап  жатыр.  енді  ол  кісінің  жетпеген 

ойларына басшылық ету изада апаға бұйырыпты.  ол ой орындала 

береді  деген  үмііттеміз.  бұған  қанағатшыл  көңілді  жоғары  қойған 

сәрсеновтер шаңырағындағы тірлік куә. 

Әйтеке би ауданы

186

ШеЖіре сыр Шертеді

Жақия бұхарбайұлының шежіресі

Грузиядағы демалыс күндері.

Боржоми демалыс үйі. 1969 жыл

Грузиядағы демалыс.

Боржоми демалыс үйі. 1969 жыл

188

Жамболатпен 1 мамыр, ынтымақ күні мерекесінде.

Шымкент қаласы. 1969 жыл

Жақия Бұхарбайұлы мен бірге балалары Гүлжан, Марат,

және Жанна Жеткергенқызы.

Шымкент қаласы. 1970 жыл

189

190

Ессентукидегі демалған шақта.

Грузия. 1972 жыл

Демалуға шыққан кез.

Шымкент қаласы.Бозарық саябағы. 1973 жыл

191

«Ессентуки»

Грузия. 1974 жыл

Жақия қызы Динарамен.

Шымкент қаласы. 1974 жыл

Изада мен Жақия қыздарымен.

Алматы қаласы. 1977 жыл

Жаболатты Медицина институтына оқуға орналастыруға барған кезде.

Ленинград қаласы. 1979 жыл.Қыркүйек айы

192

Бөле інісі Өтегенмен.

Шымкент қаласы. 1981 жыл

Жамболат қысқы демалысқа келген Төлен

жолдасын шақырып ән жазып алған.

Шымкент қаласы. 1981 жыл

Күлпатша әже, Мамық апа және жанұясын, Оңтүстік Қазақстан газетінің

бас фотографын шақырып, үлкен апа-әжелерін жинап суретке түскен кез.

Нестеровада үйде. Шымкент қаласы. 1979 жыл

193

Орскіден келген, Мұхамеджан-жиен аға және Шымкент мұғалімдер

институтының ректоры: Ермекбаев Байзақ ата

Шымкент қаласы.Нестеров көшесінде. 1982 жыл

Жамболат жазғы демалысқа келген кезінде.

Шымкент қаласы.Нестеров көшесіндегі үйде. 1984 жыл

194

Жақия мен Изада шетелге, саяхатқа аттанар алдында.

1984 жыл

Мараттың әскерде жүрген кезі.

Фрунзе қаласы. 1987 жыл

195

Изада мен Даража кішкене немересі Асқармен.

Шымкент қаласы. 2006 жыл

Қасымханмен мен Даража апа.

Шымкент қаласы. 2005 жыл

196

Күлпатша әже немересі Динара, шөбересі Аружанмен.

Алматы қаласы. 2002 жыл

Жамболат пен Серік Күлпатша әжесінің үйінде.

Шымкент қаласы. 2003 жыл

197

Линии сУдьбы

статьи

воспоминании

 автобиография

Жакия сарсенов

моя ЖиЗнь 

Живу давно благополучно,

но в памяти неизгладимый след:

со мною вечно неразлучно

картины тяжко пережитых лет…

о, сладок как кусочек хлеба

для бесприютных маленьких сирот!

предел мечтаний, вознесенных к небу, –

поесть, хоть чем-нибудь набить живот.

бурлит базар, котел бедняцкий,

от голода и он меня не спас.

Упал в углу – нет сил подняться,

и свет в очах моих погас.

сквозь сон, в бредовом состоянье

Услышал издалёка чью-то речь:

святой кыдыр привел в сознанье,

решив меня от смерти уберечь.

открыл глаза – старик огромный

с улыбкой шепчет теплые слова.

одно усвоил и запомнил:

«есть, светик милый, у тебя апа».

201

взмолился тут я со слезами:

«ата, возьми меня туда с собой!»

и вот – в арбе между мешками

я еду к тетушке своей родной.

тысячекратное спасибо

судьбе, пославшей помощь в трудный час.

мне, видно, выпал день счастливый,

святой кыдыр оберегает нас.

скрипит в пути арба неспешно,

клубятся в небе тучи надо мной,

надеждой успокоить безуспешно

пытаюсь в животе я волчий вой.

остановились у оврага,

где весело внизу ручей бежал,

я устремился вниз, бедняга,

к воде спасительной скорей припал.

на дне речушки каменистом

кишмя кишели стайки чебака,

я жадно, будто волк неистов,

хватать рыбешек начал за бока.

пихал их в рот, глотал живыми,

не замечая ничего вокруг…

от голода не пропаду я ныне,

и вой в утробе поутихнул вдруг.

прощай, ручей мой милосердный,

ты сжалился над бедным сиротой,

благодарю тебя безмерно,

что одарил голодного едой.

202

мне больше не страшна дорога,

тем более что есть теперь родня.

добраться б до ее порога –

не буду больше горевать ни дня.

промозглый день, грязище, слякоть,

почтовый тракт, петляющий в степи…

«тебе отныне не придется плакать –

вон там аул апы, сынок, беги!»

казахский островок под орском

средь деревень и русских городов

с названием Жылкыаул неброским

родных мне подарил и теплый кров.

война тогда уже гремела,

в тылу работали и стар и млад,

и мне негоже быть без дела –

на пользу фронта я трудиться рад.

бригада в поле наша третья

вовсю старалась, хоть силенок нет,

в ее составе только дети –

мальчишки и подростки школьных лет.

худые, слабые, тщедушны,

Зато запавшие глаза горят,

пахали на волах мы землю дружно,

на поле заменив мужчин-солдат.

те дни в душе моей хранятся,

им призрачными никогда не стать,

порой они мне часто снятся,

и эти сны не в силах я прогнать.

203

мне не забыть, как, закрутив махорку,

ронял слезу наш бригадир-старик,

Жалел ребят, печалясь втихомолку,

подбадривая слабых в трудный миг.

«вставай, сынок!» – как мать ребенку,

он с лаской говорил упавшему без сил

и, поднимая ослабевшего мальчонку,

сухие слезы горькие душою лил…

и вот дошла к нам весть: «победа!» –

из дальней западной чужой страны.

какой ценою – каждый ведал –

мы усмирили черный смерч войны.

мой нагаши погиб героем –

он был опорой мне, он заменил отца –

пожертвовал собой, как прадед-воин,

стоял могучею горою до конца.

мы не забудем наших братьев,

полегших на заснеженных полях.

и наров, бившихся с фашистской ратью,

оценит время

неугасимой памятью о тех парнях,

что пали на заснеженных полях.

Умчалось детство незаметно,

Живет оно теперь в моей душе.

с любовью первой безответной

не распрощаться в памяти уже.

писал стихи я озорной маржане,

Лелея в сердце жар любви своей,

204

в гудрон уехала нежданно жаным,

тоской оставшись в памяти моей.

где вы, мои друзья-мальчишки –

канапия, Жанбыр и боранбай?

я вместе с вами, тот же я парнишка,

и чувства дружеские льются через край.

пусть упорхнуло детство наше,

но сердцем я навеки среди вас,

нет родины на свете краше,

а дым отечества притягивает нас.

на тридцать лет мне Юг стал домом,

прости, гостеприимный край, меня –

все чаще тянет к очагу родному,

погреться б у заветного огня.

единственному сыну бухарбая

раскрыл объятья жаркие чимкент,

представший мне чудесным раем,

да будет он всегда благословен!

в солдатской серенькой шинели

под братово приехал я крыло –

с любовью встретили, согрели,

спасибо абдулле за то тепло.

я тосковал по этой ласке,

он мне поддержку, силу подарил,

Жизнь обрела другие краски –

рассвет мою дорогу озарил.

красива южная округа,

роскошен зелени ее наряд.

205

Зимой не кружит злая вьюга,

весною ранней радуется взгляд.

Урюк нашептывает сладкий

про черные манящие глаза,

атласом ханским, ярким, гладким,

Южанок оттеняется краса.

но не зевайте на базаре,

Зазывный жаркий взгляд сулит обман:

торгуются негодницы недаром –

опустошат их чары ваш карман…

Любой джигит в душе мечтает

о доброй и приветливой жене,

он дома светлого желает,

где солнце яркое, как по весне.

сестра мне сделала подарок,

вручив ключи от счастья на года.

мне сватья стала дивным даром –

прекрасная супруга изада.

судьба союз наш испытала

на прочность, верность, нежную любовь,

Жена с годами лишь любимей стала,

я в ней обрел родную кровь.

мягка, скромна, друзей уважит,

традиции народа стойко чтит,

всегда поддержит и подскажет,

Заветы свято прадедов хранит.

206

три сына есть,  две дочки славных –

касым, марат, Жамко, динара и гульжан.

сбылись мечты о самом главном –

ветвится, крепнет родового байтерека стан.

как умолчать о самых близких,

ведь родины начало – дом родной?

с семьею не страшны невзгоды, риски,

пройдем по жизни мы с победою одной!

207

биографическая

повесть

Уроки сУдьбы

предисЛовие

Насколько случайной была наша встреча с героем сегодняшнего

рассказа  Жакией  Бухарбаевичем  Сарсеновым,  настолько  же

неожиданно я потерял его из виду. В сущности, инициатором этой

встречи стал наш общий знакомый – известный ученый, академик

Абдрахман Омбаев.

–  Абай,  я  заметил,  ты  в  последнее  время  интересуешься

судьбами людей, которые при разных обстоятельствах и условиях

жизни  сумели  состояться  и  прочно  закрепились  на  нашей  земле,

–  сказал  как-то  он.  –  Пожалуй,  ты  выбрал  верное  направление.

Когда из-под пера рождаются строки о достойной личности, это

радует  сердце  и  лучше  лекарств  лечит  наши  душевные  раны…  –

После  недолгого  молчания  Абдрахман-ага  предложил:  –  Хочешь,

я  познакомлю  тебя  с  одним  интересным  человеком?  Мне  не  раз

приходилось слышать от разных людей о его удивительно непростой

судьбе.

Разве мог я не прислушаться к словам дорогого моему сердцу

старшего брата, да еще и всеми уважаемой на Юге личности? Вот

так  мы  с  ним  и  переступили  впервые  порог  шымкентского  дома

Сарсеновых. Если не ошибаюсь, произошло это летом 2001 года.

Жакия-ага встретил нас один. Как я узнал позднее, это было

большой редкостью для его шумного, всегда полного родных и гостей

дома. Сегодня, когда я вспоминаю о той нашей первой встрече, мне

кажется,  выдавшееся  уединение  само  по  себе  оказалось  удачным,

так как располагало к откровенному разговору.

210

Устроившись  в  прохладной  просторной  комнате,  Жакия

Бухарбаевич  и  Абдрахман-ага,  разумеется,  сразу  приступили  к

приятной,  задушевной  беседе.  Я  лишь  изредка  присоединялся  к  их

разговору, а большей частью слушал. Меня тогда поразила неизбывная

печаль  в  глазах  человека,  к  тому  времени  вполне  состоявшегося,

благополучного, все трудности и горести которого давно остались

позади.

«Боже мой, неужели такими грустными могут быть и глаза

счастливого человека – того, кто выбрал себе в спутницы прекрасную

жену, добился больших успехов в профессиональной деятельности,

вырастил достойных детей, породнился с замечательными семьями,

а  теперь  окружен  любовью  и  почтением  внуков?!  Видимо,  это

неспроста», – решил я про себя.

Когда подошло время прощаться, Абдрахман-ага сказал:

– Жаке, я не просто так привел к вам своего братишку Абая.

Хотел,  чтобы  он  пообщался  с  хорошим  человеком,  а  еще  было

намерение познакомить его с вами. Он сам меня об этом попросил,

когда  я  ему  рассказал  о  некоторых  моментах  вашей  потрясающе

интересной  и  трудной  судьбы.  Пусть  он  напишет  о  ней,  а  если

сумеет своим пером заставить других поразмыслить о ценностях

жизни, разве это не будет благим делом? Как вы думаете? – спросил

он, оставив окончательное слово за хозяином дома.

Как я и думал, Жакия-ага оказался человеком, принимающим

не сиюминутные, а очень взвешенные решения, которые рождаются

под влиянием принципов и правил, выработанных на основе богатого

жизненного опыта.

–  Абеке,  у  кого  из  представителей  старшего  поколения

путь был легким, кому из нас судьба не преподала горьких уроков?!

Моя жизнь только сплелась по-особому. Разве это будет в рамках

приличия,  если  я  начну  рассказывать  всем  о  событиях  своего

прошлого? Ведь я не государственный и не общественный деятель,

чтобы писать обо мне книги, как и многие мои сверстники, прожил

непростую, но вместе с тем счастливую жизнь. Не будем спешить,

давайте все еще раз хорошенько обдумаем, – сказал он.

211

На этом мы попрощались и ушли.

Однажды, когда эта встреча уже стала забываться, Жакия-

ага сам разыскал меня на рабочем месте. Помню, вышли с ним из

кабинета на улицу и разговорились. Причем беседовали долго. Рассказ

Сарсенова,  весь  его  внешний  облик,  умные  глаза  поразили  меня

сильнее прежнего. Как с такой трагически сложной судьбой он смог

дожить до нынешних дней?.. Возможно, это та сокровенная тайна,

которую людям открывает один только Бог, когда хочет их чему-то

научить. А иначе…

– Абай, дорогой, я подумал над вашим с Абеке предложением

и  нашел  его  интересным  для  себя.  Большая  часть  моей  жизни

пройдена, осталось не так много, как хотелось бы. Своих детей я

старался  воспитывать  на  примере  собственного  опыта,  поэтому

многое  из  моей  биографии  они  знают  и  помнят.  А  вот  младшему

поколению  нашей  семьи  это  пока  неизвестно.  Тяжело  вспоминать

о  самых  сложных  периодах  своего  жизненного  пути,  однако  те

уроки, которые я вынес из них, думаю, будут полезны моим внукам.

Они  должны  знать,  кем  был  их  дед,  какую  прожил  жизнь,  какие

ставил перед собой задачи и как с ними справлялся. Поэтому я решил

оставить после себя книгу, где хочу рассказать им об этом. Правда,

сейчас вот приболел немного, но, как только подлечусь, мы вернемся

к нашему разговору. А пока ты можешь написать о том, что узнал

из сегодняшней беседы и что расскажут тебе мои друзья и коллеги.

Если не потеряешь интерес, приступим потом вместе к дальнейшему

описанию моего жизненного пути, – сказал в заключение Жакия-ага.

Проводив  его  до  машины,  я  долго  размышлял.  Поразила

необыкновенная  тонкость  душевного  мира  человека,  который,  на

первый взгляд, казался жестким и сильным, точно степной ястреб.

Наверное, о таких в народе говорят: «Тастай берік, гүлдей нәзік» –

«Крепок, как камень, и нежен, как цветок».

Усаживаясь в машину, он сказал мне: «Жди, осенью вернусь».

212

* * *

Наступила  осень.  Однако  Жакия  Бухарбаевич  со  мной  не

связался. Что скрывать, сам я постеснялся надоедать ему звонками,

поэтому просто продолжил собирать материалы для книги.

Время шло, но он так и не подал о себе вестей…

* * *

Не  зря  казахи  говорят:  «Адам  ғұмыры  қамшаның  сабынан

қысқа», то есть «жизнь человека коротка, словно рукоять камчи». Не

успеешь оглянуться, как она уже подошла к концу. Вместе со своими

детьми и внуками Жакия-ага собирался навестить родные места,

чтобы  еще  раз  увидеть  приветливые  лица  сородичей,  подышать

воздухом  родины,  но  продолжительная  болезнь  не  позволила  ему

реализовать  задуманное  –  в  феврале  2003  года  любимый  отец,

почитаемый внуками дедушка ушел из жизни.

Следует  упомянуть  о  том,  что  поводом  к  написанию  этой

книги  явилось,  прежде  всего,  желание  самого  Жакии  Сарсенова.

Он  долгое  время  обдумывал,  как  изложить  на  бумаге  пережитое,

а когда решился, исходил главным образом из того, что жизнь его

многому  научила  и  уроки,  преподанные  судьбой,  принесут  пользу

и  его  потомкам.  Своими  мыслями  он  часто  делился  с  близкими  и

намеревался  приступить  к  работе  над  книгой  после  поездки  на

родину. Неожиданно свалившаяся болезнь нарушила все планы…

Мы  посчитали  необходимым  исполнить  его  мечту.  Как

говорят в народе: «Көзден кетсе де, көңілден кетпейді» – «Пусть

его и нет с нами, из нашего сердца он никогда не уйдет».

Повесть  написана  на  основе  рассказов  самого  Жакии

Сарсенова, а также воспоминаний его семьи, родных и близких.

213

часть  I

Жакия

жүктеу/скачать 20,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: