Дәрістің мазмұны: сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдағы ҮЕҰ,
саяси партиялар мен БАҚ рөлі және сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті
қалыптастыру қарастырылады.
1. Сыбайлас жемқорлықтың етек алуы елде жүзеге асырылып жатқан
әлеуметтік-экономикалық түрленулердің табыстылығына күмән туғызады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бойынша нығайту шараларын
ойдағыдай жүргізу қызметі одан әрі жетілдіруді талап ететін сыбайлас
жемқорлыққа қарсы бағыттылықтың азаматтық қоғам институттарының
қолдауынсыз мүмкін емес. Барлық қолжетімді құралдарды қолдана отырып,
сыбайлас жемқорлыққа қaрcы заңнама бойыншa түсіндіру жұмыстарын
қамтамасыз
етуде
мемлекеттік
органдардың,
бұқаралық
ақпарат
құралдарының, қоғамдық бірлестіктердің және үкіметтік емес ұйымдардың
күш-жігерін одан әрі үйлестіру ерекше маңызға ие.
Халықаралық сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің негізін қалау-
шы құжат – БҰҰ-ның сыбайлac жемқорлыққа қарсы конвенциясының
(2003 жылғы 31 қазан) 13-бабы, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте
азаматтық қоғамның анағұрлым тиімді құралы ретінде қоғамдық бақылауды
кеңейтуді айқындайды.
«Қоғамдық бақылау» ұғымы ғылыми әдебиетте белсенді пайдала-
нылады, нормативтік құқықтық актілерде пайдаланылады. Ғылыми және
тәжірибелік қызметте «бақылау» термині өте жиі қолданылады.
Ғалымдар оған әртүрлі: құрaл, фактор, нысан, элемент, функция,
қызмет, жүйе, шарт, реттегіш, кепілгер, құбылыс, институт және әдіс
ретінде түсінік береді.
Қоғамдық азаматтар мен қоғамдық бірлестіктер жүзеге асыратын
бақылау мемлекеттік органдардың қызметін бақылауды білдіреді.
Қоғамдық қатысу идеясы қоғамдық істерді басқару процесіне
басқарушыларды тартуды немесе қосуды болжайды. Қоғамдық бақылау
«мемлекеттік билік пен жергілікті басқаруды қоса алғанда, олардың
жұмысын оңтайландыру мақсатында қоғамның қоғамдық институттар
қызметін бағалау мен есепке алуды жүзеге асыруының» маңызды құралы
болып табылады.
Жалпы қоғамдық бақылау қоғамның негізгі функцияларының бірін
білдіреді, оның субъектілері aзамaттар мен олардың бірлестіктері, сондай-
ақ негізгі объектілері – мемлекеттік органдар мен олардың лауазымдық
тұлғалары болып табылады.
Қоғамдық бақылау – бұл азаматтардың мемлекеттік органдардың өз
міндеттерін орындауын, азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін
сақтауын қадағалауы.
Қоғамдық бақылаудың негізгі қaғидаттaры мыналар болып табылады:
– қоғамның жетілуі;
– тәуелсіздік;
– адам құқықтарын және заң талаптарын талап етудің қағидаттылығы;
36
– мемлекеттік оргaндар мен жергілікті басқару органдары қызметінің
жариялығы мен aшықтығы;
– мемлекет пен қоғам арасындағы өзара сыйластық пен серіктестік
қатынастар.
Қоғамдық бақылау:
- қоғамның барлық мүшелерінің мүдделері мен қажеттіліктерін
бірыңғай басқарушы еркіне біріктіретін қоғамды және оның жекелеген
институттарын басқару нысандары ретінде болады;
- әртүрлі әлеуметтік топтар мүдделерінің теңгерімін қамтамасыз ету
және осы мүдделердің қайшылықтaрына жол бермеудің негізгі құралдарын
білдіреді;
- кейінге қалдыратын міндеттерді шешу үшін күш-жігерді үйлестіру мен
біріктіру әдісі болып табылады;
- бұзушыларды анықтауға және қоғамдық талқылаудан бастап құқық
бұзушыларға мәжбүрлі сипаттағы шараларды қолдануға әсер етуі мүмкін
құқықтық жауапкершілікпен аяқталатын оларды қоғамдық жауапкершілікке
тарту тетігін әзірлеуге мүмкіндік беретін әлеуметтік нормаларды
орындаудың кепілі ретінде болады;
- кез келген қоғaм мен оның негізгі институттарының бірінің жан
жақты ажырамас өкілеттігі болып табылады.
Қазіргі заманғы Қазақстанда мемлекеттік органдар қызметін қоғамдық
бақылау тетігін дамыту мәселесі аса өзекті болып табылады.
Мемлекеттік органдардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл
саласындағы азаматтық қоғам институттарымен өзара іс-қимыл жасасуының
негізгі нысандары мыналар болып табылады:
– мемлекеттік құрылымдар қызметін мемлекеттік бақылау;
– қазақстандық зaңнамaны сақтаудың қоғамдық сараптамасы;
– азаматтардың жергілікті мәндегі мәселелерді шешуге қатысуы;
– мамандандырылған кеңесші, консультативтік, үйлестіруші және
сараптамалық органдарды құру.
Қоғамдық бақылау жүйесін жалпы қамту, жалпыға жариялау,
жариялылық, міндеттілік, нысандардың көп түрлілігі және қоғамдық
мүдделерді қорғауға ат салысатын белгілі бір топ өкілдерінің қоғамдық
бақылау органдарын заңды деп тануы қағидаттарында құру ұсынылады.
2. Сыбайлас жемқорлықты қоғамдық бақылаудың негізгі институттары
мыналар болып табылады:
– қоғамның әртүрлі көзқарастарға ие әртүрлі әлеуметтік-мәдени және
кәсіби топтарының мүдделерін танытатын саяси партиялар;
– ол арқылы еңбек ұжымдары өз мүдделерін таныта алатын кәсіби
одақтар;
– мемлекеттік органдарда қоғамның мүдделерін қорғау және таныту
үшін құрылатын қоғамдық ұйымдар мен коммерциялық емес сипаттағы
бірлестіктер;
37
– мемлекеттік органдар мен жергілікті басқару органдарының
қызметін қоғамдық бақылауды жүзеге асыратын қоғамдық кеңестер;
– сайлауды өткізу барысын бақылауды және қолданыстағы сайлау
заңнамасын сақтауды жүзеге асыруға қатысатын бақылаушылар.
Сыбайлас жемқорлықты тиімді болдырмауды қамтамасыз ету үшін
азаматтық қоғам институттарын (үкіметтік емес ұйымдарды – ҮЕҰ)
дамыту және сол арқылы олардың мемлекеттік органдарға әсер етуін
күшейту қажет. Қоғaмдық ұйымдар мемлекеттік органдардың қызметін
анағұрлым ашық, айқын ететін заңдарға өзгеріс енгізе алар еді,
мемлекеттік басқарудың көптеген процестерінде қоғaмдық, оның ішінде заң
шығару процесіне, бюджеттік және сайлау процестеріне қатысуды болжай
алар еді.
Достарыңызбен бөлісу: |