Коммуникация

шингтондағы  USIA  мекемесінде  [United  States  Information  Agency -  
Информационное  Агентство  США  (АҚШ-тың  Ақпараттык,  Агенттігі)] 
мынадай  жазуларды  көрдім:  Security  is  everybody's  business  [Безо- 
пастность  -   дело  каждого  (Қауіпсіздік  -   әркімнің  өз  id)].  Quality  is 
everyboy's job [Качество -  дело  каждого (Сапа -  әркімнің өз id)].  Бұл 
урандар  біздің тарапымыздан  Кеңестік  кезеңнен  өзімізге  жақсы та- 
ныс үндеу ретінде  ңабылданды.  Мысалы: «Качество -  это дело  каж­
дого»  [Сапаға әркім жауапты]  немесе бұдан сәл ертерек қолданысқа 
түскен «Болтун-находка для шпиона» [Көп сөйлейтін адам-тыңшы 
үшін олжа]. Салыстырыңыз:  Security is everybody's business.
Кеңестік  кезеңде  орыс  тілінде  ұранға  айналған  тілдік  бірлік- 
тердің,  тұрақты  ңолданысқа  түскен  фразалардың,  ұрандар  мен 
үндеулердің  көп  болуы  қазіргі  уақытта  адамды  ақымаққа  айнал- 
дырудың  жолы  ретінде  бағаланып  отыр.  Өйткені  кеңес  адамы  ай- 
наласындағы ұрандаған үндеулерге  қарай  отырып,  өзінің өмірі  мен 
дүниетанымын, ақыл-ойын сол  клише бойынша  қалыптастыруға ты- 
рысты.
Мейлі  кеңестік  жүйе  болсын,  мейлі  америкалык,  жүйе  болсын, 
олар  батыстык,  әлемді  күлкіге  айналдырған  болатын.  Мәселен, 
Джордж Оруэллдің «Аң фермасына» («The Animal Farm») байланыс- 
ты  жазған  өткір тілді  уранын еске  алайық:  «All  animals are egual  but 
some  are  more  egual  than  others»  [Все животные  равны,  но  некото­
рые животные равны более других (Барлық жануарлар тең қүқылы, 
бірак,  кейбір  жануарлар  өзгелерден  де  жоғары  қуқыққа  ие)]  (В.Го- 
лышевтің  аудармасы).  Осындай  лозунг-клишелердің  негізінде  ха- 
лык,  санасының  клишеленуі  оның даму  деңгейінің төмендігін  көр- 
сетеді  деген  болжам  бар.  Осыған  байланысты  мынадай  екі  пікір 
айтуға болады:
Сөздің туындауы мен  оның қызметі  бір-біріне  қарама-қарсы екі 
кезеңді,  яғни  сөйлеушінің  шығармашылык,  қабілеті  мен  тілде  ал- 
дын  ала  дайындалған  күрделі  түзілімдер,  жиі  қолданысқа  түсетін 
тұрақты тіркестерді тірек етіп  алады.
Көптеген  лингвистикалық  теориялар  (мәселен,  туындаушы 
грамматика)  сөйлеудің  бірінші  кезеңін  абсолюттендіргісі  келеді, 
алайда  сөйлеу процесінде адамның шығармашылық қабілетіне ер- 
кіндік  беріледі,  тілде  қалыптасқан  арнайы  модельдер  және  логи- 
калық  ереже  бойынша  тілдік  бірліктерді  дұрыс  қүрастыра  білу  не- 
гізінде сөйлеу тілі  қалыптасады.  Керісінше,  сөйлеутіліне жаттанды, 
дайын  тілдік  бірліктерді  енгізу -  зерттеу  нысанын тарылтады  және 
оны таза схемалық жүйеге айналдырды.
Бір-біріне  қарама-қарсы  жайттардың  өзара  салыстырылып 
қарастырылуы  методологиялық тұрғыдан  алғанда  дұрыс  (шығар- 
машылық  -   бейшығармашылық,  өнімділік-өнімсіздік,  еркін
246

ллағына  және  фразеологиялык,  байлаулы  мағына  диалектикалық 
бірлікте  қаралады).  Бұл  мәселенің өзара  қарама-қарсылығы  -т іл  
мен  сөйлеу тілін  дамытудың  негізгі  қайнар  көзі,  қозғаушы  күші.
Сөйлеудің түзіліміне тірек болатын  қарама-қарсы үрдіс, яғни екі 
түрлі  тәсіл  негізінде  тілдік  бірліктер  қажетіне  қарай  қолданылады. 
Нәтижесінде,  дихотомиялық тұрғыдан  өнімді,  сөйлеуші тарапынан 
еркіндікке  құрылған тілдік түзілімдер және өнімсіз,  сөйлеуші тара­
пынан  дайын  тілдік  бірліктерді  қолдану  арқылы  тілдік  түзілімдер 
қалыптасады.
Осылайша,  тілдік  қарым-қатынастың  негізгі  қызметі,  ақпарат 
тасымалдау  мен  тыңдаушыға  эсер  ету  қызметі  еркін  және тұрақты 
тілдік  бірліктердің  өзара  астасып  келуімен  жүзеге  асады.  Сөйлеу 
тілінде дайын түрде қолданылатын тұрақты  кешендер функционал- 
ды  стиль жүйесінің барлык, түрлерінде  басымдық танытады.  Әсіре- 
се ғылыми және  ресми стильдер жүйесінде клишеленген тілдік бір- 
ліктер өте  көп  кездеседі.6 Т.Г. Добросклонская.  Словосочетание  как 
признак  функционального  стиля.  Канд.  дисс.  -   М.Д980.  Дегенмен 
құрылымдык,  кешендер  (сөз  тіркесі,  сөйлем)  жер  қойнауынан  та- 
былған  металдың қалдығы  сияқты  сөйлеу тілінің «қалдығы»  ретін- 
де  қарастырылмайды.
Зерттеуші  ғалым  Л.В.  Щерба  дамыған  тілдердегі  «тіркесімділік 
қабілетін»  негізге  ала  отырып,  (француз және орыстілдері  матери- 
алдары бойынша) тұрақты сөзтіркестері сөйлеуші ұжымныңтілінен 
сұрыптап  алынады  деген  болатын.  Демек,  клишеленген  фразалар, 
ұрандар, транспаранттар, үндеулер, әлеуметтік жарнамалар -  идео- 
логиялық мақсатта халыққа  бағытталған биліктің міндетті әрі  негізгі 
сөйлеу құралдары.
Кеңес үкіметі тұсындағы  «семантикалық мәнсіз сөздер» ешқан- 
дай  коммерциялық  мақсатқа  сәйкес  келмеді.  Экономикалық 
тапшылықты  жарнамалау  қажет  болған  жоқ,  өйткені  сапасы  жақ- 
сы тауарлар  сатылым сөресіне дейін  жетпей таратылып  кетіп  отыр- 
ды.  Сатып  алғаннан  гөрі  таныстықпен  жолын  тауып  алу  әлдеңайда 
жеңіл,  әрі  жиі  кездеседі.  Бүгінде  біздің  жарнамаға  күдікпен  қара- 
уымыз осымен тікелей  байланысты  сияқты.  Өйткені  ол  кезеңде тек 
сапасы  нашар тауарлар ғана  жарнамаланатын  еді.
Кеңес  үкіметі  тұсындағы  бәсеке  тудырмайтын  кейбір  қызмет, 
өнімдер  туралы  қарабайыр  жарнамалар  наразылық  тудырады: 
«Аэрофлот  ушақтарымен  ұшыңыздар»  (басқа  авиакомпаниялар 
болған  жоқ).  «Марокконың  апельсиндерін  сатып  алыңыздар» 
(олар  сатылымға  шығарылған  жоқ,  бірақ сүйікті  апельсиндер  үшін 
ұзын-сонар  кезек  пайда  болды).
«Кітап  -   ең  жақсы  сыйлық»  сияқты  әлеуметтік  жарнамалар 
моральдық  қундылықтардың  белгілі  бір  жүйесін  ғана  қанағат-
6 
Т.Г. Д о б р о с к л о н с к а я . 

жүктеу/скачать 11,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: