Үшінші  үрдіс  -   жаргондар,  вульгар  сөздер  мен  турпайы  сөз-

19 
A. Sinyavsky.
  Op. 
cit., p.  196-201.
20 Аргументы 
и факты,  1994,  № 4.
21 «Историческая эволюция любого 
литературного языка может быть 
представлена  как  ряд последова­
тельных «снижений»,  варваризаций, 
но лучше сказать -  как ряд концен­
трических развертываний»
(В.С.  Елистратов.
  «Сниженный 
язык» и  «нацональный характер» // 
Вопросы философии,  1998,  №  10, 
с. 57). Из огромного моря литерату­
ры  о состоянии современного  рус­
ского языка необходимо упомянуть: 
В.Г.  Костомаров.
  Языковой  вкус 
эпохи,  М.,  1994 (3-е  изд.:  СПб.,
1999);  Русский  язык  конца XX сто­
летия.  М.,  1996; 
М.В.  Горбачевский, 
Ю.Н.  Караулов,  В.М.  Шаклеин.
  Не 
говори  шершавым языком.  М.,  1999.
ген  қуқайымен  сәйкес  келеді.19  Сол  жылдары  «көше  тілі»,  дөрекі, 
тұрпайы  тіл  -   дурыс,  «революциялык,»  тапқа  тиесілі,  ал  шынайы 
әдеби  тіл  «қарғыс  атқыр  буржуазия»  мен  «іріп-шіріген  зиялы  қа- 
уымның» тілі  болып  саналды.  Ол  кезде тым болмағанда,  «идеоло- 
гиялык, негізді»  көлденең тартып,  ақталуға  болатын  еді ғой.
Ал  біздің  заманымыздағы  газет  пен  журнал  беттерінен  көз  сү- 
ріндіретін,  көркемтуындыда аяқалып жүргізбейтін жаргондардың, 
дөрекі  және турпайы,  былапыт сөздер тасцынының себебін  немен 
түсіндіретінімізді  білмеймін.  Мұның  Ресей  қоғамындағы  әлеумет- 
тік-мәдени  өзгерістердің  көрінісі  екеніне  шүбәң  қалмайды.  Бұның 
себебі -  еркіндікті,  жекелей  алғанда, сөз  бостандығын  жалған түсі- 
нушілік болуы мүмкін. Тоталитаризм салған тыйымдарға деген қар- 
сылықтың көрінісі.  Бұл -  біріншіден.  Екіншіден, бұл «жаңа орыстар- 
дың»  ықпалы  және  оларға  еліктеушілік.  Біздің  қоғамда  пайда 
бол-ған  жаңа  таптың  білім  деңгейі  орташа.  Оңай  олжаға  кенеліп, 
тез-ақ байыған  олар тым  көп  емес,  алайда  ерекше  белсенді  әрі  ык,- 
палды. Олардың өткенінен (қазіргісі де) өздерін ерекшелеп көрсету 
мақсатынан туған ұры  жаргон.
Филология  ғылымдарының  докторы  Анатолий  Журавлев  «Мат 
как зеркало нашей жизни» деген мақаласында: «Біздің қүлағымыз- 
ға  түрпідей  тиетін  балағат  сөздер  тек  көшеден  ғана  естілмейтін 
болды,  сонымен  бірге  теле  және  кино  экрандарынан,  театр  сах- 
наларынан,  мерзімді  басылымдардан  да  көрініс  беруде.  Бұның 
қоғамның  идеология  қурсауынан  босап  шыққанымен, тікелей  бай- 
ланысты  екені  өкінішті.  Балағатқа  жол  берушілік  (эмансипация)  -  
азат етілген  қоғамның қайғылы  көрінісі».20
Шынымен  де,  «идеологиялык,  құрсау»  «Московский  комсомо­
лец» секілді  кеңтаралған  газеттің өзінде Үкімет мүшелері 
туралы  былай жазуға  жол  бермес еді:
«Когда  в Думе Жириновский  поддерживает  Грачева, 
когда в Думе Ж.  поддерживает Г. -  это не блажь.  Карье­
ра  самого  военного  министра  висит  на  соплях»  (астын 
сызган мен. -  С.  Т.).
Мэдениеттану докторы,  ММУ-дің  шет тілдері  факуль- 
тетінің профессоры В.С.  Елистратов посткеңестік кезеңнен 
кейінгі  «қуны  түскен  тілдегі»  бұл  қубылыстың  жиі  қайта- 
лануын Б.А. Ларин секілді варваризацияға (жабайылыққа) 
теңейді.  Әрі  бул  қубылыстың барлық турақты  кезеңге тән 
екенін  сипаттайды.21  «Балағат,  ары  мен  намысына  тиетін 
сөз  айту,  мағынасын  жоғалтқан  минифольклор  т.с.с.  -  
түрақты  дәуірде «пайда  болған»  ауызша  мәтіннің барлык, 
бул  реңкі  (кейде  жазбаша  мәтінде  кездесетін)  әдебиетке,
128

баспасөз  бен  бұқаралық  коммуникацияға  жол  тартты  әрі  көптеген 
зерттеудің  объектісіне  айналды».22  В.С.  Елистратовтың  пікірі  бой- 
ынша,  «тұрақты  дәуірдің»  қойнауында  деструктивті,  революция- 
лық  элементтер  қалыптасуда.  Олардың  салмағы  қоғам  мен  тілдің 
тұрақты  таксономиясын  әлсіретіп,  ақырындап  артып  келеді.  Қоғам 
мен ұлт цұнды  және адамгершілік ерекшеліктерінен, соған орай тіл 
стильдік ерекшелігінен  ажырап  бара жатқандай  күй  кешудеміз».23
Тілдің  нормаларын  шамадан  тыс  бұзушылардың  «алдыңғы 
шебінде» әрі  революциялық төңкеріс жасаушылар -  жастар  болып 
отыр.  Жастар  жаргоны  Руслан  Шебуковтің  («Аргументы  и  факты», 
1996,  №  31)  «Учите  язык  тинейджеров»  заметкасынан  алынған 
төмендегі үзіндіде айқын  көрініс тапқан:
Қазіргі  жастар  қалай  көңіл  көтереді?  Дискотекаға  бару- 
ды  «намылиться  на  булкотряс»,  қара  базарды  «наша»,  кани­
кул  «комиксы»,  жағажайды  «могильник»  дейді.  Егер  ешқайда 
барғысы  келмесе,  онда  өздігінен  магнитофон  тыңдауды  «по­
крутить жужу»,  ал егер әке-шешесі қарсы болса,  онда жай ғана 
достарымен  баспалдақтарда  үймелеп  туруды  «потусоваться 
в тамбуре» және әңгімелесуді «разрушить мозги» не қандай бір 
офисте,  бункерде  (екеуі  де  жер  төледе,  подвалда  орналасқан) 
немесе  оңаша  орында  (нычкада)  ішімдік  ішуді  «ужалиться» 
дейді.  Егер  әке-шешесі  үйінде жоқ  болса  (шнурки  свалили),  онда 
еш  алаңсыз  пәтерде  (моргте)  ішімдік ішіп,  жын  ойнақ  салу (бу- 
тыльбол  поиграть)  ақы-пүлсыз  ішіп-жейді  (бесплатной  шара- 
хункой).
Ал бойжеткендердің өздеріне тән сөз саптауы бар: жігіттер- 
мен танысқысы келіп үлкен көшелерге серуенге шығуды -  «ходить 
сниматься  где-нибудь  на  движении»  десе,  бозбалалар  өзара  тө- 
белесуді  «устраивать  бучу»,  панасыздарды  сабауды  «мудахера 
рихтануть»  немесе маеты «мармыга»,  мурнынан перуді «табло 
начистить» дейді.  Шынтуайтында осы ісі үшін милицияға түсуді 
«заскочить»  десе,  онда барсан соң олардың істе дегенін істеу ке- 
рек екенін  «делать бэп»  дейді.  Олай болмаған жағдайда помидор 
(милиционер) гуманизатормен (дубинка) «тәрбиелейді»...
Қазіргі заманғы  тинейджер жақсы көретін  бойжеткенді ерке- 
летіп матильда дейді.  «Моя матильда, -  дейді ол, -  сегодня такую 
корку  отмочила!»  (өмірдің  барлық  жагдайында  айтылатын  сөз; 
кез  келген  нәрсені білдіреді,  көп жағдайда әңгімеге кіріспе ретінде 
қолданылады). Қарапайым сүйкімді қызды -  мурка,  ал егер өте сулу 
болса,  онда  киска  дейді.  Керісінше  сүйкімсізді -  лапоста,  баттас- 
тырып  боянғанды  штукатурка  дейді.  Жеңіл  жүрісті не жезөкше- 
лерді грелка немесе хорька деп атайды. Жігіттер бойжеткендерді
22 
В.С. Елистратов. 

жүктеу/скачать 11,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: