§2.  Сөйлеу мен коммуникацияның ішкі

long grass (высокая трава -  бітік шөп), strong tea (сильный чай -  қою 
шай), heavy rain  (тяжелый дождь -  ак, жауын) түрінде дыбысталады.
Мұның  жауабы  біреу:  әрбір  сөздің  өзіндік  лексика-фразеоло- 
гиялық  тіркесімділігі  немесе  валенттілігі  бар.  Нақты  тілдегі  әрбір 
сөздің  нақты  бір  сөзбен  ғана  тіркесуі  ұлттық  (әмбебап  емес)  си- 
патқа  ие.  Мундай  тілдік  ерекшеліктер  өз  ултымыздың  төл  мәде- 
ниетін  өзге  ұлттың  мәдениетімен  салыстырғанда  айқындалатыны 
сияқты,  екі  тілдік  жүйені  өзара  қатар  қойғанда  айқындалады.  Шет 
тілін  үйренушілер  үшін  күрделі  саналатын  мұндай  мәселелерді 
сол  тілдік  ұжымның  өкілдері  байқай  алмайды,  тіл  тұтынушылары 
үшін әлдебір тілдегі  чай  сөзінің сындық мағынадағы  сильный,  ком­
плимент  сөзінің  платить  етістігімен  ғана  тіркесе  алу  мүмкіндігі 
бар  екені  ойландырмайды.  Сол  себепті  шет  тілін  үйренген  кезде 
сөздерді  жеке  турғандағы  мағынасымен  ғана  емес,  сол  тілге  тән 
турақты тіркес қурамындағы  мағынасымен  қоса  жаттаған дурыс.
Лексикалық  тіркес  аударма  негізіне  нуқсан  келтіреді.  Екітілді 
салыстырмалы  сөздіктер  жоғарыда  айтылған  мәселені  дәйектей 
түседі. Сөздікте берілген бір сөздің екінші бір тілдегі «баламасы» тіл 
үйренушілерді шатастырады, сөйтіп олар шетел сөздерін өз ана тілін- 
дегі  үйреншікті  мәнмәтінмен  (контекст)  қолдануға  машықтанады. 
«Русский  язык»  баспасы  жіберген  сондай  бір  қатенің  international 
furniture деп  аталып  кеткені  белгілі.  Орыс тіліндегі международная 
обстановка  ұғымын  орыс-ағылшын  сөздігінің  көмегімен  аударған 
оқушы  international furniture  деп  аударып  жіберген.  Мұндай  мән- 
мәтіндер бір-бірімен  өте сирек сәйкес келеді.
Мәселен,  қарапайым,  әрі  кең  қолданысқа  ие  кітап  және  оның 
ағылшын тіліндегі  балама  нұсқасы 
book 
сөзін  қарастырайық.  Ағыл- 
шын-орыс тілінің сөздігіндегі  құрамында  кітап  сөзі  жиі  қолданыла- 
тын  тіркестерді  қарастырайық.  Төменде  берілген  тілдік  бірліктерді 
орыс  тіліне  аударғанда  тек  біреуі  ғана  кітап  лексемасымен  сәйкес 
келеді:
0  book  on  /  about  birds  -   книга  о  жизни  птиц  -   Қүстар  өмірі 
туралы кітап;
a reference book -  справочник -  анықтамалық; 
a chegue book -  чековая книжка -  чек кітапшасы; 
a ration  book -  карточки -  карточка; 
to do  the books -  вести счета -  есепшот жүргізу; 
our order books are full -  мы больше не принимаем заказов -  біз 
ендігәрі тапсырыс қабылдамаймыз;
to  be  in  smb's  good/bad books -   быть  на хорошем/плохом  сче­
ту -  жақсы/жаман есепте болу;
1 can  read  her  like  a  book  -   я  вижу  ее  насквозь  -   мен  оны  то- 
лықтай көріп түрмын;

We  must  stick  to/go  by  the  book -  надо  действовать  по  прави­
лам -  ереже бойынша эрекет ету керек;
I'll  take  a  leaf out  of your  book  -  я  последую  твоему  примеру  -  
мен сізді үлгі тутамын;
Не  was brought to  book for that -  за это его привлекли  к отве­
ту -  оны бул  үшін жауапқа тартты.
Кейде  жекелеген  сөздің  аудармасы  оның  сөз  тіркесі  құрамын- 
дағы  аудармасымен  мүлде  сәйкес  келмейтін  тустары  да  кездеседі. 
Оның  айқын  дәлелін  берілген  иллюстрациялық  материалдардан 
көруге  болады:
записка -  note -  хабарлама;
деловая записка -  memorandum -  іскерлік хат;
докладная записка -  report -  баяндама;
любовная записка -  love letter,  billet-doux -  ғашықтық хат;
закрытый -  closed -  жабық;
закрытое заседание -  private meeting -  жабық жиын; 
закрытое голосование -  secret ballot -  жасырын дауыс беру; 
закрытое помещение -  indoors (РАСС) -  жабық ғимарат. 
Орайы  келгенде,  тіл  үйренуші  аудиторияны  мынадай  бір  жағ- 
даятпен  таңғалдыруға  болады:  ағылшын  тілінде  сөйлеушілер  өз 
тілдерінде  көрсетілгендей  басын  тура  мағынасында  сумен,  суса- 
бынмен жумайды екен. Қызықекен, олар-біртүрлі адамдар! Here? 
Өйткені  орыс  тіліндегі  мыть  голову  тіркесіне  ағылшын  тіліндегі  to 
wash one's hair баламасы сәйкес келеді.
Бір  таңғаларлығы,  «саяси  әдептілік»  тұрғысынан  алғанда  (қа- 
раңыз,  II  тарау,  II  бөлім,  §3),  басы  таз  адамдарды  ренжітуі  мүмкін 
тіркестің  әлі  күнге  дейін  ешбір  қымсыныссыз  қолданылуы  таңғал- 
дырады.  Өйткені  ағылшындар  өз  тілінде  to  wash  one's  hair  (сөз- 
бе-сөз  аудармасы:  шаштарымды  жуамын)  бірлігін  қолданады,  ал 
басы  таз  адамдар  үшін  орыс тіліндегі  «мыть голову»  тіркесін  қол- 
данған дұрыс  шығар.  Өйткені  бас әркімде  бар,  ал  шаш... Ал to  wash 
one's  head  уғымы  ауыспалы  мағынада  орыс  тіліндегі  «намылить 
шею»  қолданысына жақын  келеді.
2. 
Лексико-фразеологиялық  тіркестің  қупиясы  мен  усынар  то- 
сын  сыйынан  да  ереңірек  жасырын  жатқан  екінші  бір  курделі 
мәселе -   қоршаған  ортадағы  заттар  мен  құбылыстардың әр тілдегі 
«баламасы»  ретінде  таңбаланатын  сөздерді  түрлі  мәдениеттердің 

жүктеу/скачать 11,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: