Конференциясының ЕҢбектері

211 

ҼОЖ: 93/94 (574) 

 

ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОНЫС АУДАРУ САЯСАТЫ 

 

Сапарбекова Б.Р. 

М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме 

В этой статье рассматривается политика переселение кристьян в Казахстан во время царского 

самодержавия. 

 

Summary 

The  given  article  is  devoted  to  the  peasant’s  politics  of  immigration  to  Kazakhstan  during  the  tsar’s 

autocracy 

 

Еуропалық  Ресейдегі  қатыгез  саяси  тҽртіп  шаруалар  миграциясының  туындауындағы  ең 

басты тҧрақты факторлардың бірі болды. ХХ ғасырдың бас кезінен ҥкімет Шығысқа қоныс аудару 

қозғалысын  белсенді  тҥрде  қолдауға  кҿшті.  Миграцияны  бақылауға  алу  мақсатында  ҥкімет 

шаруалар  қоныстанатын  жерлерді  белгілей  бастады.  1895  ж.  жергілікті  тҧрғындардың 

мҧқтажынан  асып  жатқан  жерлерді  анықтау  ҥшін  Қазақстанға  экспедиция  жіберілді.  Ол  ҽрбір 

қазақ  отбасына  табиғатына,  жер  жағдайына  байланысты  150  десятинадан  550  десятинаға  дейін 

жердің керектігін есептеп шығарды. Солтҥстік Қазақстанда 36 млн. десятина жер зерттеліп, оның 

18  миллионы  жергілікті  тҧрғындарға  қалдырылды  да,  17  миллионы  болашақ  келімсектерге 

қиылып алынды. [1] 

Қоныс  аударушылардың  басым  кҿпшілігі  Қазақстанға  отбасымен  жылжып  жатты. 

Мигранттардың  80%  -ға  жуығы  жанҧясымен,  5%  -ға  жетер-жетпесі  ғана  жеке  бастары  қоныс 

аударған.  Қоныс  аударағандар  қатарына  1910  жылға  дейін,  яғни  жер  ҥшін  бҽсекенің  кҥшеюіне 

жҽне  біраз  уақыт  кҥтпей  жер  ҥлесін  алуға  болмайтын  кезеңнің  қалыптасуына  дейін  соқа  басты 

мигранттар немесе бойдақтар саны тҿмендеу  болды. Біртіндеп кейбір мигранттар отбасыларының 

ҿздері  ғана  қоныс  тебеті.  Жерге  жетіп,  жер  ҥлесін  алып,  содан  кейін  жанҧяларын  кҿшіріп  ҽкелу 

сияқты тҽртіпке ауыса бастаған. [15] 

Қазақстандағы мигранттардың қоныстану тҥрі 1900 жылға қарай белгілі бір формаға тҥсе 

бастады. Ақмола облысының солтҥстік жағында, ҽсіресе облыстың казактар мекендеген солтҥстік 

шекаралары  бойында  Есіл  ҿзені  алқабының  солтҥстігінде,  Атбасар  мен  Кҿкшетау  қалалары 

арасында  казак  қоныстары  тҿңірегінде  жҽне  Ақмола  қаласының  маңындағы  ҿзен  алқаптары 

бойында  мигранттар  ҿте  тығыз  орналасты.  Керісінше  Торғай  облысында  олар  сиректеу 

қоныстанып, солтҥстік-батыста Ақтҿбе маңындағы ҿзендер бойында солтҥстік-шығыста Қостанай 

мағында шоғырланды. 

Орал  ҿзенінің  оң  жағалауын  казактардың  иемденуіне  байланысты  шын  мҽнінде  Орал 

облысы отарлауға ҧшыраған жоқ. Семей облысына қоныстану солтҥстіктегі, Кҿкпекті мен Зайсан 

аралығындағы казак мкендеріне таман шашыраңқы жерлермен ғана шектелді. Жетісу облысында 

да  келімсектер  оның  шығысындағы  жҽне  оңтҥстік-шығысындағы  жерлерде  казактармен  араласа 

шашырай  қоныс  тепті.  Ең  соңында  Сырдария  облысында  мигранттар  Ҽулие-Ата  маңындағы 

шҿгінді  топырақты  жерлерге  де  келіп  орналасты.    Жоғарыда  айтылған  жҽйттерге  қорытынды 

шығаратын  болсақ  1900ж.  орыс  қоныстары  казак  мекендеріне  ҿте  жақын  орналасты.  Сиректеу 

болсада қоныстанудың басқа тҥрлері кездесті. Оларға негізінен, бҧрынырақ кезде почта жолдары 

бойында  бекеттер  ретінде  салынып,  ҽскерлер  мен  ҥкіметтің  тҿменгі  шендегі  шенеуніктері 

басқарып  келген  жҽне  тҧрғындардың  денін    орыстар  қҧрайтын  қалалар  маңындағы  қоныстарды 

жатқызуға болады. ҿзен алқаптарындағы қоныстардың маңызы зор екендігі тҥсінікті, себебі олар 

тіршілік кҿзі –суға жақын еді. 

Сонымен  1915 жылға қарай  қоныстану тҥрі тҥбірлі ҿзгріске ҧшырады. Барлық облыстарда 

бірдей халықтың орналасуы нығыздана тҥсті, осы себепті мигранттардың қоныстары жайыла орын 

тепті.  Ақмола  облысы  отарлау  ҥдерісінде        маңызды  аймақ  ретінде  қала  берді  жҽне  жоғарыда 

кҿрсетілген  тҿрт  орталықтан  барлық  бағыттарда  шашырай  қоныстану  орын  алды.  Бҧл  процесс 

ҽсіресе  Омбы  тҿңірегінде  осы  облыстың  солтҥстік  шекарасы  шекарасы  бойын  мекендеген  казак 

жерлері  маңында,  Атбасар-Кҿкшетау  аймағында  жҽне  Ақмола  қаласына  жақын  маңдарда  айқын 

жҥрді. 

212 

1896-1916  жылдар  аралығында  Қазақстанды  басып  алған  орыс  мигранттарының  толқыны 

ҿлке  географиясын  тҥбірімен  ҿзгертті.  Жиырма  жыл  ішінде  оның  халқы  жартысынан  астам 

мҿлшерде нақтылап айтар болсақ 2 млн адамға ҿсті, ал солтҥстік уездер тҧрғындарының саны екі 

есе  артты.    Жаппай  миграция  жҽне  ҿсімталдығы  нҽтижесінде  Қазақстанда  оорыстар  саны  ҥш 

еседен  артық  ҿсті,  ал  жергілікті  халық  саны  бар  болғаны  14  %-ға  ғана  артты,  кейбір  ҿңірлерде 

кеміп  те  кетті.  Орыстар  1897ж.  Қазақстан  халқының  14  %-ын,  1916ж.  35%  -ын  қҧрады. 

Келімсектердің  кҿпшілігі  селолық  жерлерде  орналасқанымен,  біразының  1911ж.  халқы  тиісінше 

125 мың жҽне 40мыңға жеткен Омбы жҽне Петропавл, басқа да қалаларға келіп орнығуының ҿлке 

экономикасына игі ҽсер болды. [17] 

Революция  қарсаңында  Қазақстандағы  орыстар  барлық  жердің  16%-ын,  яғни  25  млн. 

десятина жерді иемденді. Шаруалардың жерге иелігінің дҽстҥрлі тҥрінен гҿрі қоныс аударушалар 

арасында,  ҽсіресе  Столыпин  реформаларыннан  кейінгі  мерзімде  жерге  жеке  меншік  ҿріс  ала 

бастады.  1916  ж.  Қазақстанның  Солтҥстігіндегі  тҿрт  облыста  жер  учаскелерінің  20  %-ы 

отрубуттар мен хуторлар ҥлесіне тиді. Осыған қоса 1908-1911 жылдар аралығында тҿрт облыста 

егіс кҿлемі 4,5 есе ҿсті, 1916 ж. егістік жердің 75 % -ын орыстар иемденді. Осы кезеңде бҧл ҿңірде 

жыл сайын тҧтыну қажетінен артық 2 миллион тоннадан астам астық ҿндірілді. 

Миграция  барысында  дҽнді  дақылдар  егісіне  ілесе  алмағанымен,  Қазақстан 

экономикасының мал шаруашылығы саласы да біршама дамыды. Он жыл (1906-1916) ішінде мал 

басы саны 3 миллионға кҿбейді., ҽсіресе мал басының ҿсімі оңтҥстіктегі табиғаты қуаң уездерге 

тҽн  болды.  Жергілікті  тҧрғындар  да  ірі  қара  малға  кҿбірек  кҿңіл  бҿле  бастады.  Торғай,  Ақмола 

жҽне Семей облыстарының солтҥстік уездеріне сҥт ҿндірісі табысты ҿрістеді. 

Ауыл  шаруашылығының  дамуы  Қазақстан  мен  Еуропалық  Ресейдің  арасында  сауданың 

кеңеюіне  ҽкелді.  Дала  ҿңірінің  солтҥстік  жағалауын  басып  ҿткен  Транссібір  теміржолы  сауда  –

саттық  байланысының    кҥре  тамыры  болды.  Жҽне  теміржол  бойындағы  Омбы,  Петропавл 

қалалары Қазақстанның басты сауда орталықтарына айналды. 

Отарлау процесі қай ҿңірде болмасын ҿзгерістер туғызып бҧрынғы ҥлгілерімізді тҥбірімен 

ҿзгертті.  Қазақстандағы  орыс  отаршылдығына  жасалған  талдау  осы  пікірге  дҽлел  бола  алады. 

Қазақ  даласының  географиялық  ҿзгерістерге  ҧшырауының  басты  себебі  революцияға  дейінгі 

кезеңде  орыстардың  Қазақстанға  жаппай  қоныс  аударуы  болды,  ал  бҧл  болса  ҿлкенің  ҽсіресе, 

оның солтҥстік бҿлігінің орыстануына ҽкеліп соқтырды. 1916 ж. Қазақстан халқының ҥштен бірін 

орыстар қҧрады, ал солтҥстік уездерде олар тҧрғындардың басым кҿпшілігі болды. 

Қазақстанға  шаруалардың  қоныстануы  экономиканың  интенсивті  тҥрінің  дамуына  ықпал 

жасады,  нҽтижесінде  бҧл  жерді  ҽр  тҥрлі  мақсатта  жҽне  тиімді  пайдалануға  ықпал  етті. 

Экономикалық жҽне демографиялық даму кҿрсеткіштеріне қоса шығыс ҿңірге қоныс тепкен  орыс 

шараларының  уақыт  ҿте  келе  ҿзі  де  ҿзгергені  туралы  мҽліметтер  кездеседі.  «Азиялық  Ресей» 

кітабының авторлары Шығыстағы орыс шаруасының ерекше қасиеттеріне былайша сипат береді. 

«Сібір  шаруаларның  психологиялық  ерекшеліктері  жҿнінде  кҿп  айтылды.  Бағзы  бір  заманда, 

мҥмкін,  Сібірдің  жаулап  алынуына  дейін  де  болар,  ҿз  Отаны-Ресейдегі  тҧрмыс  қыспағынан 

қашқандардың ҧрпақтары мен соңғы жылдары қоныс аударған шаруалардың қажырлы да алымды, 

жаңа жерге бейімделіп, тамырын терең  жібере алатын ҿкілдерін ҿзара салыстырсақ, шындығында 

да Сібір шаруаларының Еуропалық Ресейдегі орыс шаруаларынан бір шама айырмалықтары бар 

екенін  кҿреміз.  Осыған  байланысты  Сібір  халқының  ҿмір  ауыртпалықтары  мен  ҿлкенің  қатаң 

табиғатқа  қарсы  тҧрудағы  тиянақтылығы....  жҽне  қандай  да  болсын  жаңалықты  қабылдауға 

ҽзірлігімен  икемділігі  тҥсінікті...  Сібір  шаруалары  арасында  ауыл  шаруашылығы  қҧрал 

саймандарын,  тіпті  бҧрын  ата  қоныстарында  да  мҥлде  белгісіз  тетіктерді  пайдалану,  оларды 

жетілдіре тҥсуге ҧмытушылық жҽне кооперативтер, несие беру басқа да бірлестіктер мен қоғамдар 

арқылы ҿзара кҿмектесуге тырысушылық кең ҿріс алған». [12] 

Қазақстанда  да  Кузнецовтың  шолуында  кҿрсетілгендей,  ауыл  шаруашылығы 

механизимдерінің кеңінен пайдаланылуы мен егіншілік саласында жерге жеке меншіктің орныға 

бастауы Еуропа мен Сібір шаруалары арасындағы айырмашылықтарды айқындай тҥседі. Мҧндай 

ҿзгрерістер  Еуропалық  Ресейде  де белгі  бере бастағаны анық, бірақ мҧндай ҿзгерістер Шығыста 

жедел жҥзеге асты. 

Қазақстанды  отарлау  нҽтижелері  айтарлықтай  ауқымды.  Қоныс  аудару  халық  санының  2 

миллионға артуына ҽкелді, оның тҿрттен ҥші орыстардың ҥлесіне тиді. Жҥздеген мың акр тың жер 

егіс  танабына  айналдырылып,  егіншілк  пен  мал  шаруашылығы  тез  қарқынмен  дамыды.  Оның 

ҥстіне  шаруалар  отарлауы  сол  уақыттағы  технология  негізінде  Қазақстанда  егіншілікпен  қанша 

кҿлемде  айналысуға  мҥмкіндік  барлығын  анықтау  ҥшін  жҥргізілген  маңызды  тҽжірибе  болды. 

213 

Егістік танабы кҿп ҿзгерген жоқ,  соңғы кездегі егіс кҿлемінің ҿсуі сол бҧрынғы орыс шаруалары 

қоныс тепкен ҿңірлердегі аударыс-тҿңкеріс нҽтижесі екендігінде кҥмҽн жоқ. 

Оның  айқын  мысалы  ретінде,  1954  ж.  қабылданған  тың  жҽне  тыңайған  жерлерді  игеру 

бағдарламасын  айтуға  болады.  Қазақстанда  дҽнді  дақылдар  егістігі  ҥшін  жыртылуға  тиісті  жер 

кҿлемі  1915  жылғы  егіс  кҿлеміне  сҽйкес  келді.  Егіс  танабын  ҧлғайтуға  бағытталған  кҥрт 

шараларға  қарамастан,  Кеңес  ҥкіметінің  жетістіктері  нҽтиже  бермеді.  Бҧған  мысал  ретінде 

Джексон  былай  деп  кҿрсетеді:  «1954-1956  жылдары  қабылданған  тың  жерлерді  игеру 

бағдарламасы алғашқы уақытта ғана табысты іске асырылды. Кеңес ҥкіметі, басқа салада болмаса 

да,  тың  жерлерді  игеруде  ҿткен  кезеңнің  тҽжірибесін  ҿз  мҥддесіне  жарата  білді.  Советтер 

техникамен де дҧрысырақ жарақтанған еді. Сонымен қатар меңіреу дала ҿңіріне тасымал мҽселесі 

де    Қазақстан  арқылы  ҿтетін  Оңтҥстік-Сібір  теміржолы  сияқты  жаңа  линиялардың  салыну 

нҽтижесінде  бҧрынырақ  шешілген.  Кеңес  Одағында  агрономдар  мен  техниктер  саны  патша 

дҽуірінен  ҽлдеқайда  кҿп  болды.  Кеңес  статистикалық  материалдарына  жасалған  талдау 

Кузнецовтың  егіс  кҿлемінен  басқа  кҿрсеткіштер  жҿніндегі  болжамдарын  толық  қамтыды. 

Мҽселені  тереңірек  зерттеу  аталмыш  бағдарламаның  табысты  жҥзеге  асырылуына  ҽуел  бастан 

негіз болмағандығын нанымдылау кҿрсетер еді». [291] 

Қазақстанда  тың  жерді  игеру  бағдарламысының  алғашқы  жылдарындағы  нҽтижесі 

марапаттауға  лайық  болғанымен,  кейін  егін  ҿнімі  тҿмендеп  кетті.  1962  ж.  алдыңғы  жылмен 

салыстырғанда  мемлекетке  астық  40%-ға  кем  тапсырылды.  1963ж.  Кеңес  ҥкіметінің  шетелден 

астықты кҿп мҿлшерде сатып алуына қарағанда бҧл жылғы егін нашар болған сияқты.  [23]. 

Бҧдан революцияға дейінгі кезеңде орыс қоныстанушыларға кездестірген қиыншылықтар 

тҽжірибесі  мен  патша  ҽкімшілік  органдары  ҿкілдерінің  топырақтың  тозуы  жҿніндегі 

сақтандырулары ескерілмеген деген қорытынды ғана шығаруға болады. 

Сонымен  қатар  Кеңес  ҿкіметінің  Қазақстандағыжетістіктері  ешқандай  жаңалық емес, бар 

болғаны патша заманындағы бастамалардың  оның ішінде жергілікті халықты отырықшыландыру, 

қалалық  мекндерді  дамыту,  суландыру  жҥйелерін  тҧрғызу  сияқты  шаралардың  жалғасы  болып 

табылады.  Кеңес  ғалымдары  ҿздерінің  тҿңкеріске  дейінгі  Қазақстан  туралы  еңбектерінде  орыс 

шаруаларының  қоныстанудың  «прогрессивті  маңызын»  патша  ҥкіметінің  «реакциялық 

мақсатынан»  бҿлек  қарастырады.  [294].  Бірақ  Шығыста  медициналық  мекемелер,  мектептер  мен 

шіркеулер  тҧрғызған,  телеграф  линиялары  мен  теміржолдар  жҥргізген  патша  ҥкіметі  болатын. 

Патшалық қҧрылыс ҿмір сҥре берген кезде де прогрестің жалғаса тҥсетіндігіне кҥмҽн жоқ, себебі 

жаңа қҧрал-сайман мен технологияның дамуы қоғамдық қҧрылыс сипатына тҽуелді емес. 

Патша  заманындағы  сҽтсіздіктер  Қазақстанға  келгендердің біразының ҿз  ата  мекендеріне 

қайтып кетулеріне байланысты болды: барлық мигранттардың 22% -ыс Еуропалық Ресейге қайтып 

оралды. Егін шығымдылығының тҿмендігіне басқа да факторлар, ҽсіресе, қуаңшылық пен топырақ 

қҧнарсыздығы  сияқты  қоршаған  орта  да    ҽсер  етті.  Мигранттардың  кері  қайтуы  жҿніндегі 

мҽселеде  бір  тоқтамға  келе  алмаған  ҥкімет  оларға  тиісті  кҿмек  те  бере  алмады.  1906-1911 

жылдары  миграциялық  қозғалыстың  шегіне  жеткен  кезінде  жер  учаскелерін  дайындау  қарқыны 

қоныстанушылар сҧранысын қанағаттандыра алмады, осы себепті кҿптеген шаруалар кері қайтуға 

мҽжбҥр  болды.  Осы  мҽселемен  айналысуға  жіберілген  ҥкімет  адамдарының  шаруалардың 

қоныстануына  жер  учаскелерін  Қазақстанның  оңтҥстігіндегі  қуаң  ҿңірлерде  дайындауы  да  жиі 

ҧшырасты, нҽтижесінде қҧрғақшылық пен ашаршылық шаруаларды жаңа қонысты тастап кетуге 

мҽжбҥр етті. 

Патша  ҥкіметі  шараларының  сҽтсіздікке  ҧшырауының  бір  кҿрінісі  жергілікті  халықпен 

қатынастың  дҧрыс  орнатылмауы  болып  табылады.  Шҧрайлы  жайылымдық  жерлердің  орыс 

шаруаларының  пайдасына  тартып  алынуы  қазақтардың  жағдайын    ҿте  ауырлатып  жіберді. 

Кҿптеген  қазақтар  кҿшпелі  мал  шаруашылығы  ҥшін  де  қолайсыз  жерлерге  ығыстырылды. 

Кейбіреулері  егіншілікпен  айналысуға  ҽрекеттенді,  не  болмаса  казактар  мен  орыс  мҧжықтарына 

жалданды.  Жергілікті  халыққа    арналған  жер  учаскелерін  межелеу  жҿніндегі  ҥкімет 

бағдарламасын  кҿп  адамдар  мардымсыз  жҽне  тым  кеш  қабылданған  шара  ретінде  бағалады.  ҿз 

еркімен  бе,  не  жерсіздіктен  бе,  қалай  болғанда  да  қазақтардың  30%  -ға  жуығы  отырықшылыққа 

кҿшті.  Революция  қарсаңында  жергілікті  халық  арасында  орын  алған  орысқа  қарсы  жалпыға 

бірдей кҿңіл ауаны ойландырмай қоймайды. 

Қорытындылай  келер  болсақ  орыстардың  Қазақстанға  жаппай  қоныстануы  сҽтті  де 

болашағы  мол  шара  болды.  Керуен  соқпақтарын  теміржолдар  алмастырды,  кҿшпелі  мал 

бағушылыққа  негізделген  экономиканы    егіншілікпен  жҽне  отырықшы  мал  шаруашылығымен 

бірдей табысты шҧғылданған шағын феромерлер жҥйесі ығыстырып шығарды, казак бекеттерінің 

214 

орнында тез арада поселкелер мен қалалар ҿсіп дамыды. 1916 жылға қарай орыстардың саясаты 

елеулі  нҽтижелер  берді,  экономика  дамуның  жаңа  арнасына  тҥсті  жҽне  Қазақстан  Ресей 

империясының қҧрамды бҿлігіне айналдырылды. 

 

Әдебиеттер  

1.

 

Асфендияров С. История казахстана. Алма-ата, 1975 

2.

 

Джордж Демко. Орыстардың Қазақстанды отарлауы (1896-1916) Алматы 1997ж. 

3.

 

Скляров  Л.Ф.  переселение  и  землеусторйства  в  сибири  в  годы  Столыпинской  аграрной 

реформы. Л., 1962 

4.

 

Кляшторный С.Г. Султанов Т.И. Казахстан-летопись трех тысячалетий. А., 1992 

5.

 

Алибек С.Н. Мырзабеков Қ. Қазақстан тарихы. А.,2002 

6.

 

Алиев У.А. Қазақстан тарихы. Ташкент 1998 

 

 

ҼОЖ 58 (075.3) 

 

ЛЕЙКОЦИТТЕРДІҢ ИММУНДЫҚ ЖҤЙЕДЕГІ МАҢЫЗЫ 

 

Сапарова Ж.И., Алжанова Б.С., Мамешов Б.А. 

Халықаралық гуманитарлық-техникалық университет, М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, 

Академиялық инновациялық университет, Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме 

Лейкоциты или белые кровенные тельца, защищают организм от вирусов, микробов, простейших 

патогенов, т.е. он не только защищает от чужеродных вещств, но и обеспечивает имунитетом. 

Имунитет–  имеет  защитные  свойства  от  микробов,  вирусов,  вредителей,  генетический 

чужеродных клеток и веществ. Изменяя лейкоцитарную формулу можно выявить некоторые заболевания. 

 

Summary 

Leukocytic or white white blood corpusals protect the body against viruses, bacteria, pathogens, that is not 

only against foreign substances, but also provides immunity. 

Immunity  has  protective  properties  against  bacteria,  viruses  ,  pests,  foreign  substances  and  genetic 

materials. By changing the leukocyte formula we can identify some  of the diseases. 

 

Қанның адам ағзасындағы қызметі ерте заманнан ақ белгілі болды. Гипократ  қанды тҿрт 

маңызды  сҧйықтардың  ішіндегі  ―Ең  мықты  -    денсаулықтың  негізі‖деп  санаған.  Қан  жҽне  одан 

жасалған  дҽрі-дҽрмектер  формологияның  ескі  деректерінде  кездеседі.  Аурулар  мен  жараланған 

адамдарға қан қҧю ескі Греция (Эллада) тарихында кездескен.[1] 

Қанның  қҧрамына    қарап  аурудың  тҥрін  зерттеу  Ежелгі  Қытайдың    дҽрігерлеріне  белгілі 

болған, ал арабтан шыққан дҽрігерлер (X-XI ғасырлар) тҥрлі ҿзгерістерді зерттей білген. 

Лейкоциттер немесе қанның ақ тҥйіршіктері, ағзаны вирустардан, микробтардан, патогенді 

қарапайымдар, жалпы айтқанда бҿгде заттардан қорғап қана қоймай, имунитетпен де қамтамасыз 

етеді. 

Имунитет–ағзаны микробтардан, вирустан, зиянкестер мен генетикалық бҿтен жасушалар 

мен  заттардан  қорғанатын  қасиеті.  Тҥріне  қарай  микробқа,  вирусқа,  зиянкеске,  ісікке, 

трансплантацияға қарсы иммунитеттер болып жіктеледі. Имунитет ҽр тҥрлі болғандықтан, оларды 

бейспецификалық  жҽне спецификалық деп ажыратады. 

Бейспецификалық  тҥріне қорғаныс қызметін атқаратын тері мен сілекей қабығы, бҥйрек, 

ішек, бауыр жҽне лимфа тҥйіндер жатады. 

Бейспецификалық  қорғаныс тҥрінде жасушалық механизмде бар. Солардың бірі фагоцитоз 

(грек  тілінен  аударғанда  -    жасуша  жҽне  жеу)  жасушалардағы    бҿгде  заттардың  желініп  жҽне 

жасушааралық қорытылуы жатады. 

Лейкоциттерді екі топқа бҿледі: гранулоциттер (дҽнді) жҽне агронулоциттер (дҽнді емес). 

Гранулациттер  тобына  нейтрофилдер,  эозинофилдер  мен  базофилдер,  ал  агранулоциттерге- 

лимфоциттер  мен  моноциттер  жатады.  Лейкоцит  кҿлемінің  ҿзгеруі  клиникада  оның  кҿлемінің 

ҧлғайуымен  емес,  олардың  ара-қатынасы  қарастырылады.  Лейкоциттердің  пайыздық  қатынасы 

лейкоцитарлы  формула    (лейкоформула)  немесе  лейкограмма  деп  аталады.  Соңғы  30-40  жылда 

215 

лейкоцитарлы  формула  қатты  ҿзгерді.  Сау  адамдарда  лейкограмма  тҧрақты,    ал  ҿзгеруі  –тҥрлі 

ауруларға ҽкеледі. 

Нейтрофилдер –қанның ақ тҥйіршіктерінің ең кҿбі олар лейкоциттердің 50-75 % қҧрайды. 

Ҿзінің атауын тҥйіршіктері бейтарап тҥске бояла беретіндіктен алған. Нейтрофилдер ядросының 

пішіміне қарай жас (метамиелоциттер), таяқша ядролы, сегмент ядролы болып бҿлінеді. 

Лейкоформулада  жас  метамиелоциттер  1%  дан  кҿп  емес,  таяқша  ядролы-1-5%  , 

сегментядролы- 45-70 % қҧрайды. Ҽр тҥрлі ауру кезінде жас нейтрофилдер саны кҿбейеді. 

Эозинофилдер  лейкоциттердің  1-5%  қҧрайды.  Олардың  цитоплазмасындағы  дҽндері 

қышқыл  бояулармен  (эозин  жҽне  т.б)  боялатындықтан  атауы  соған  байланысты.    Эозинофилдер 

фагоцитарлы қасиетке ие, бірақ қанда олардың саны кем болғандықтан, атқаратын қызметі ҥлкен 

емес.  Эозинофилдердің  негізгі  атқаратын  ролі  зиянкестердің  ақуызды  тҥрін,  бҿгде  ақуыздарды, 

антиген жиынтығы-антиденені жоюға жҽне зарарсыздандыруға негізделген. 

 

Лейкограмма 

Кесте-1 

1 мкл дегі 

лейкоциттер 

саны 

Гранулоциттер 

Агранулоциттер  

Нейтрофилдер 

эоз

ин

оф

ил

де

р 

Ба

зоф

ил

де

р 

Л

им

ф

оци

тт

ер

 

мон

оци

тт

ер

 

Миелоцит

тер

 

мет

ами

елоцит

тер

 

Тая

қша

яде

рл

і  

С

ег

мен

тт

ія

дерл

і 

4000-9000 

0 

0-1 

1-5 

45-70 

1-5 

0-1 

20-40 

2-10 

 

Базофилдер (лейкоциттердің 0-1% ) гранулоциттердің ең аз санын қҧрайды. Олардың ірі 

дҽндері  негізгі  бояулармен  боялатындықтан,      ҿз  атауына  ие  болып  отыр.  Базофил  қызметі 

қҧрамында биологиялық активті заттардың болатындығымен тҥсіндіріледі. 

Моноциттер  лейкоциттердің    2-10  %  қҧрап,  амѐбатҽрізді  қозғалып,  фагоцитарлы  жҽне 

бактериоцитті белсенділігімен байқалады. 

Лимфоциттер  ақ  тҥйіршіктердің  20-40  %  қҧрайды.  Лимфоциттер  ағзаның  иммундық 

жҥйесінің  орталық  бҿлігіне  жатады.  Олар  спецификалық  иммунитет  қҧрады  жҽне  ағзадағы 

иммундық  бақылау  (цензура),  бҿгде  заттардан  қорғау  жҽне  ішкі  ортаның  генетикалық 

тҧрақтылығын сақтайды. 

Лимфоциттер  бҥкіл  ағзаның  тҧтастығын,  тек  оны  бҿгде  заттан  қорғау  арқылы  ғана 

сақтамайды. Бҧл жасушалар ағзаның басқа жасушаларымен генетикалық аппаратты басқару ҥшін, 

бойында  ақпараты  бар  макромолекуласы  болады.  Бҧл  ерекшеліктер  ҿсу,  дифференцировкада, 

регенерация процестерінде ҥлкен маңызы бар. 

Лейкоциттер  -ағзаның  ең  реактивті  қҧрылымы  болғандықтан,  олардың  сапасы  мен  саны 

тҥрлі  ҽсерлерден  ҿзгеріп  тҧрады.  Кҿбінесе  лейкоциттердің  тҥрлі  ҽсерлерге  жауабы  ретінде 

лейкоцитоз пайда болады. 

Лейкоцитоздың  2  тҥрі  болады-физиологиялық  жҽне  реактивті.  Табиғатына  қарай 

алғашқылары  айқындаушы  лейкоциттер  болғандықтан,  лейкоциттерді  тҥрлі  мҥшелер  мен 

ҧлпалардың тҥтікшелері  арасында айқындап қойған. Бҧл лейкоциттердің тез дамуы, кҿп жағдайда 

олардың  кҿкбауыр,  кемік  майы  жҽне  ҿкпедегі  қорынан  ҥнемі  шығып  тҧратындығымен 

тҥсіндіріледі. Физиологиялық мына тҥрлері бар: 

а) ас қорыту-тамақ ішкен соң пайда болады 

б) миогенді-ауыр жҧмыстан кейін пайда болады 

в) реактивті немесе шынайы лейкоцитоздар қабыну немесе жҧқпалы аурулар кезінде пайда 

болады. 

Олар  ағзаның  ауру  тудырғыш  ҽсеріне  жауабы  болып  табылады.  Реактивті  лейкоцитоз 

лейкоцит  ҿнімдерінің  қан  жасаушы  мҥшелерде  кҿп  ҿндіріледі.  Айқындаушы  лейкоцитозға 

қарағанда, ақ қан тҥйіршіктердің олардан кҿп болуымен тҥсіндіріледі. 

Лейкопения  бҧрынғыға  қарағанда,  қазіргі  кезде  кҿптеп  кездеседі.  Қанның  ақ 

тҥйіршіктерінің азайып кетуі, тҥрлі дҽрілерді кҿп пайдалану мен басқа себептерге де байланысты. 

216 

Ҽсіресе  лейкопенияның  ең  ауыр  тҥрі  кемік  майының  зақымдануы,  сҽуле  ауруында  байқалады. 

Лейкоцит санының 1 мкл-де 500-ге дейін азаюы ҿлімге апарады. Ағзаның инфекцияға тҿзімділігі-

лейкоциттердің  санының  азаюымен,  лейкопоэздың  бҧзылуымен,  ҽдетте  олардың  функционалды 

активтілігінің ҿзгеруімен тҥсіндіріледі 

Лейкоциттердің  саны  мен  бір-біріне  қатынасы,  яғни  лейкоцитарлы  формула  тҥрлі 

ҽсерлерге  (ауру  ,ауыр  дене  жҧмысы,  ас  қабылдау,  ҧйқы  т.с.с)  байланысты  ҿзгеріп  отырады. 

Лейкоциттерді соғысқа кірейін деп тҧрған, майданнан кейін неше адам қалары белгісіз ҽскерлер 

тобымен салыстыруға болады. Лейкоциттердің саны да сыртқы жҽне ішкі ҽсерлердің ықпалынан 

ҥнемі  ҿзгеріп  отырады.  Сондықтан,  оның  саны  мен  лейкоцитарлық  формуласы  тек  шамамен 

айтылып  жазылады.  Мысалы,  егер  баланың  бір  тҥнгі  ҧйқысы  бҧзылатын  болса,  дереу 

лейкоциттердің жалпы саны мен лейкоцитарлы формуласы ҿзгереді. Ҧйқысы жҿнделгеннен кейін 

шамамен қалыпты мҿлшеріне жетеді. Сондада болса лейкоцитарлы формуланың ҿзгерісі арқылы 

кейбір ауруларды анықтауға болады. Мысалы, баланың ас қорыту жҥйесінде ішек қҧрттары пайда 

болса, эозинофилдердің пайыздық мҿлшері кҥрт кҿбейеді. Сондықтан дҽрігерлер баланың ауруын 

лейкоцитарлы формула арқылы шамамен анықтап алып, кейін оны тереңірек зерттеп, емдейді. 

Лейкоциттің  жалпы  саны  жаңа  туған  нҽрестеде  10-20  мың  шамасында  болғанымен, 

ҿмірінің  алғашқы  сағаттарында  оның  саны  кҥрт  кҿбейеді.  Айталық,  туған  сҽтте  19500  болса,  6 

сағатта 22000, 24 сағатта 28000 дейін   кҿбейеді де екінші тҽулікте азая бастайды: 48 сағатта 19500 

болады. Ал 5-тҽулікте баланың лейкоциттері кҥрт тҿмендейді де, 7-ші тҽулікте 8000-11000 шегіне 

жетіп, шамамен ересек адамның жоғары деңгейіне шамалас болады. 

 

жүктеу/скачать 5,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: