Конрад Аденауэр атындағы Қор

208
Қазақстан экономикасының трансформациясы
Ауылшаруашы-
лық кәсіпорын-
дар (ірі шаруа-
шылықтар)
Фермерлік 
шаруашылықтар 
(шағын және 
орта шаруашы-
лықтар)
Ауылдық елді 
мекен шаруа-
шылығы (ұсақ 
шаруашы-
лықтар)
Мал шаруашы-
лығы жалпы 
өнімін өндіру-
дегі түрлі 
АШТӨ үлесі
11,4%
14,4%
74,3%
АШТӨ-нің 
әртүрлі нысан-
дарының 
ұйымдасты-
рушылық-
құқықтық фор-
масы және 
олардың қыз-
метін ұйым-
дастыру-
дың қысқаша 
сипаттамасы
Заңды тұлғалар. 
Ауылшаруашы-
лық ірі кәсіпорын-
дары ЖШС, АҚ, 
ауылшаруашы-
лық кооператив-
тері, холдингтер, 
сондай-ақ мем-
лекеттік компа-
нияларға тиесілі 
эксперименттiк 
шаруашылықтар 
түрінде тіркелуі 
мүмкін
Фермерлік шаруа-
шылық негізінен 
бір отбасы 
мүшесінің және/
немесе туыстары-
ның қатысуымен 
жұмыс істейді
Ауылдық жерде 
тұратын жеке 
үйлер/үй шаруа-
шылығы
Жерлердің 
орташа аумағы
Орташа жер 
аумағы 5-тен  
20 000 гек-
тарға дейін өзге-
руі мүмкін. 500 
мыңнан 1 мил-
лион гектарға 
дейінгі жерлерге 
ие шаруашы-
лықтар да бар
Оңтүстiк және 
солтүстiк 
өңiрлердiң шаруа-
шылықтары егiстiк 
жерлердiң көлемi 
бойынша бiр-
бiрiнен айтар-
лықтай ерекше-
ленедi. Орташа 
алғанда, оңтүстік 
өңірлердегі бір 
шаруашылықтың 
жер учаскесі 
3-тен 500 гек-
тарға дейін болуы 
мүмкін; солтүстік 
өңірлерде 50-ден 
10 мың гектарға 
дейін және одан 
да көп
Негізінен үй 
іргесіндегі бақша 
учаскесі/бақша 
мөлшері 0,10-дан 
0,5 га дейін

209
Қазақстанның аграрлық секторы: проблемалары және даму перспективалары
Ауылшаруашы-
лық кәсіпорын-
дар (ірі шаруа-
шылықтар)
Фермерлік 
шаруашылықтар 
(шағын және 
орта шаруашы-
лықтар)
Ауылдық елді 
мекен шаруа-
шылығы (ұсақ 
шаруашы-
лықтар)
Жұмыскер-
лердің орташа 
саны
Орташа алғанда 
10–50 адам 
тұрақты қызмет-
керлер, сонымен 
қатар маусым-
дық қызметкер-
лер, орта есеппен 
бір маусымда 30 
адамды құрайды
Отбасы мүшелері, 
орташа есеппен 
екіден 5–7 адамға 
дейін шаруашы-
лық қызметте, 
сонымен қатар 
жалданып жұмыс 
істейтін 5–20 мау-
сымдық жұмыскер 
қатысады
Отбасы мүшелері, 
орта есеппен 1–5 
адам
Жайылымдық 
алқаптарға 
қолжетімділік
Әдетте, мал 
шаруашы-
лығымен айна-
лысатын шаруа 
қожалығының өз 
жайылымдары 
бар
Мал жайы-
лымы алқаптары 
49 жылға ұзақ 
мерзімді жалдау 
негізінде қолда-
нылады
1–3 сиыр, 5–20 қой 
мен ешкі, тауық 
және басқа да 
құстардың түрлері 
бар, олар негізінен 
ішкі тұтынуға 
пайдаланылады. 
Әдетте ЖҚШ-тың 
жайылым жері 
жоқ, мал елді 
мекеннің айнала-
сындағы жерлерде 
жайылады немесе 
жер учаскесі шарт 
бойынша пайда-
ланылады 
2
Дереккөз: ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі мен ҚР ҰЭМ Статистика 
комитетінің деректері бойынша автор құрастырған кесте, 2017 ж.
2
 ЖҚШ-та көктемнен бастап жерге алғашқы қырау түскенге дейін малды басқа шаруа-
шылықтар (негізінен ірі ауыл шаруашылығы кәсіпорындары) немесе мемлекетке тиесілі 
жерлерде далада жаюмен ерекшеленеді. ЖҚШ бақташыны жалдайды және оған әр мал 
басына айына баққаны үшін ақша сомасын төлейді.

210
Қазақстан экономикасының трансформациясы
Ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуы
Жалпы өндіріс
Кеңес Одағының ыдырау нәтижесіндегі аграрлық өндірістің едәуір қысқаруы 
және тұралап қалуынан кейін, тек 2000 жылдан ауыл шаруашылығы сек-
торы біртіндеп дами бастады. Мал шаруашылығы өнімдерінің өндірісі 
жақсарды, алайда табиғи жағдайларға тәуелді болып табылатын өсімдік 
шаруашылығы төмен көрсеткіштерді көрсетті. 2010–2012 жж. мал шаруа-
шылығы өнімдерінің өндірісі мен өсімдік шаруашылығы арасында айыр-
машылық байқалды (4-сурет). Күріш пен бұршақ тұқымдас дақылдарды 
қоса алғанда, дәнді дақылдар Қазақстанның егістік алқаптарының көп 
бөлігін алады. Жалпы егін алқабының үштен екісінде – бидай, 8% – басқа 
дәнді дақылдар мен бұршақ тұқымдас дақылдар, 17% – жемшөп дақыл-
дары және 10% – майлы дақылдар. Өзге дақылдар егіс алқаптарына қарай 
көп мәнге ие емес (5-сурет).

211
Қазақстанның аграрлық секторы: проблемалары және даму перспективалары
4‑сурет. Қазақстанда 1994 жылдан 2017 жылдар аралығындағы ауыл 
шаруашылығы өнімдерін өндіру, млн €
541
995
1,377
1,470
1,192
1,606
1,925
2,548
2,661
2,921
3,313
3,567
3,931
5,188
6,688
7,816
6,870
10,886
9,519
11,362
11,952
12,358
11,987
12,416
0
2,000
4,000
6,000
8,000
10,000
12,000
14,000
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
Мал шаруашылығы
Өсімдік шаруашылығы
Жалпы өндіріс
Дереккөз: ҚР ҰЭМ‑нің Статистика комитеті, 2017 ж.

212
Қазақстан экономикасының трансформациясы
5‑сурет. Қазақстандағы 2017 жылғы егіс алқаптарының құрылымы, мың 
 
гектар және%
Жемшөп - 3 672,4; 17%
Қант қызылшасы - 13,2; 0,06%
Бақша дақылдары - 94,2; 0,5%
Майлы дақылдар
 - 2 423,5; 10%
Дәнді дақылдар (күрішті
қосқанда) және бұршақ
- 15 100,1; 70%
Картоп - 187,1; 0,8%
Ашық топырақтағы
көкөністер - 147; 0,7%
Дереккөз: ҚР Статистика комитеті, 2018 ж.
Астық өндіру
Қазақстан астық пен ұнды ірі өндірушілер мен экспорттаушылардың бірі 
болып табылады (6-сурет). Бидай астық дақылдарының түрлері ішінде 
ғана емес, барлық егістік дақылдар арасында басым. Негізінен жұмсақ 
сұрыпты жаздық бидай (Triticum aestivum) өсіріледі. Қазақстанның кли-
маттық жағдайында бидайдың (Triticum durum) қатты сұрыпты сипаттама-
ларына жақын бидай сипатына қол жеткізіледі. Сондықтан да қазақстан-
дық бидай орыс тілінде көбінесе «қатты дәнді бидай» деп аталады, ал бұл 
көбінесе бидай түрі туралы шатасып қалуға алып келеді. Негізінде қатты 
сұрыпты бидай да бөлек өсіріледі. Арпа, қара бидай және қара бидайдың 
аралас түрінің мұнда алатын рөлі зор емес.

213
Қазақстанның аграрлық секторы: проблемалары және даму перспективалары
6‑сурет. Қазақстанда дәнді дақылдарды өсіру және экспорттау
13,8
16,5
20,1
15,6
20,8
13,6
26,8
12,9
18,9
17,2
17,5
17,3
4,1
9,1
9,2
6,2
12,3
6,2
12,7
7,5
5,2
8,7
7,5
8,2
0
5
10
15
20
25
30
“05-06 “06-07 “07-08 “08-09 “09-10 “10-11
“11-12 “12-13 “13-14 “14-15 “15-16 “16-17
Өндіріс, млн тонна
Экспорт, млн тонна
Дереккөз: Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі, 
2018 ж.
50-жылдары далалық өңірлерде тың жерлерді игеру барысында Қазақстанда 
дәнді дақылдарды өсіру бірнеше жылда он есе артты. Қарқынды түрде 
1,1 т/га орташа өнімділікпен кең көлемді өсіру жүзеге асырылды. Өнімділік 
өте жоғары деңгейде жыл сайын өзгеріп отырады (7-сурет). Топырақ пен 
суды сақтайтын әдістердің, сондай-ақ техникалық дамудың арқасында 
өнімділік артты және аздап ішінара шығындармен жүргізілуде. Эконо-
микалық жағдайға және нашар өнімділікке байланысты КСРО ыдыраған 
сәттен бастап көптеген кәсіпорындарда минералды тыңайтқыштар мен 
өсімдік қорғау өнімдері іс жүзінде пайдаланбады. Қара булы монодақыл-
дар кездеседі. Бірінші кезекте, ірі кәсіпорындар соңғы жылдары зама-
науи егін егу техникасына және комбайнға инвестициялады. 2011 жылы 
рекордтық астық жинаудан кейін тасымалдау және сақтау қажеттіліктері 
сақталмаған кезде, қоймаларды салуға да инвестициялар жасалды.

214
Қазақстан экономикасының трансформациясы
7‑сурет. Қазақстанда дәнді дақылдардың орташа өнімділігі
0,9
1,0
1,2
1,3
1,0
1,3
0,8
1,7
0,8
1,2
1,3
1,3
1,4
0,8
1,0
1,1
1,3
1,0
1,2
0,7
1,7
0,8
1,1
1,1
1,2 1,2 1,2
1,2
1,1
0,0
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
1,2
1,4
1,6
1,8
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018*
Дәнді дақылдардың өнімділігі
Бидайдың өнімділігі
*Алдын ала деректер
Дереккөз: Қазақстан Республикасының Статистика комитеті, 2018 ж.
Майлы дақылдар
Кейінгі 20 жылда әртараптандыру жөніндегі күш-жігердің шеңберінде 
майлы дақылдарды өңдеу дами түсті (8-сурет), бұл сондай-ақ елеулі суб-
сидияларға да байланысты. Бірақ, субсидиялар азайған жағдайда өсіріп-
өндіру көлемінің күрт төмендеп кету қаупі бар. Бір жағынан, майлы дақыл-
дарды өсіруде үлкен экспорттық әлеует бар, ал, екінші жағынан, елде 
майлы дақылдарды егу және өңдеу кезінде пайда болатын қосымша 
оң әсерді байқауға болады (ақуыз жемі ретіндегі майлы шикізат сығын-
дысы). Көктемгі рапс, зығыр тұқымдары және күнбағыс – бұл ең маңызды 
майлы дақылдар. Технологиялық тұрғыдан алғанда, бұл дақылдардың 
артықшылығы, машина қондырғыларын қайта жабдықтау және/немесе 
шамалы өзгерістер болған жағдайда оларды егістік және жинау техника-
сын пайдалану арқылы дәнді дақыл ретінде қайта өңдеуге болады. Бұған 
дейін өзіндік қайта өңдеу қуатының болмауы басты кемшілік еді. Бұл ірі 
өндірушілердің өзіне ғана меншікті өңдеу құралдарын және сақтау қойма-
ларын салып алуына әкелді.

215
Қазақстанның аграрлық секторы: проблемалары және даму перспективалары
8‑сурет. Астық өндірумен салыстырғанда майлы дақылдарды өндіру, 
мың гектар
0
200
400
600
800
1 000
1 200
1 400
1 600
1 800
2 000
0
5 000
10 000
15 000
20 000
25 000
30 000
35 000
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
Дәнді дақылдар (күрішті қоса алғанда) және 
бұршақты дақылдар (өңдеуден кейінгі салмақ)
Майлы дақылдар
Дереккөз: Қазақстан Республикасының Статистика комитеті, 2018 ж.

жүктеу/скачать 11,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: