Көркем шығармадағы тақырып пен идея
жүктеу/скачать 23,26 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Көркем шығарманың композицияссы мен сюжеті.
| Мазмұны мен пішіні- күрделі мәселе, іргелі философиялық ұғым. мазмұн мен пішін тек өнер ғана емес, өмірдегі ақиқат шындықтағы кез-келген затқа және құбылысқа тән нәрсе.
Мазмұн мен пішін ең алдымен бір-біріне айырмас байланыста бірлікте бірінсіз бірі жоқ яғни мазмұнсыз пішін жоқ пішінсіз мазмұн жоқ. Мазмұн пішіннің ішкі қасиеті пішін мазмұнның сыртқы анықтамасы болғанда әрқайсысы өзін-өзі айқындай алады. Қандай жағдайда болсын әуелі мазмұн туады да өзін анық айқындау үшін өзіне пішін іздейді . Мазмұн мен пішінді сөз еткенде әрқашан бір мазмұнның бірнеше пішіні болатын есті шығармайық . Бірақ пішін әдейі мазмұнға тәуелді бейтарап нәрсе деуге болмайды. Пішіннің атқарар рөлі белсенді рөл. Шығарма мазмұнының ұтымдылығы да оқырманға жетімділігі де оның пішініне тығыз байланысты. Әрбір қаламгер шығармасына пішініне айрықша зер салатыны тектен-тек емес. Лев Толстой ревизордың пішіні жайлы былай деген Гоголь өзінің комедиясын дөрекі осал жазсыншы оны қазіргі оқығандардың миллионнан бірі де оқымаған болар еді[5]. Бұл шындық. Мазмұны өзі әр дәуірде әр түрлі пішінге көшіп отыратын да ұмытпайық. Онымен пішіні жайында сөз еткенде ескеретін тағы бір мәселе мазмұнмен кісінің тарихи категориялық екендігі. Мәселен бұрын атты көлік қылып айдағаның пішімін келтірсе қазір қойдың зуылдағанының пішінін келтіреді. Әдебиеттегі мазмұн мен пішіннің бірлігі дегеніміз сөз дүниесіндегі орасан зор маңызды заңдардың бірі өнер туындысының көркемдігі үшін ауадай қажет жағдай болып табылады.Көркем шығармадағы мазмұн мен пішіннің бірлігі- оның етене бүтіндігі, эсетикалық бағалығы. Көркем шығарманың композицияссы мен сюжеті. Композиция (латынша сomposito-құрастыру, қиыстыру)-көркем шығарманың құрылысы. Композиция, сөз жоқ, сюжетпен тығыз байланысты: сюжет те, композиция да әдеби шығарманың мазмұнын көркем жинақтап, мазмұнды пішінге көшірудің құралы. Сюжет-сюжет болу үшін оның барлық кезең-кезеңі түп-түгел белгілі бір композициялық жүйеге түсіп, бірлік табуы қажет. Сюжет композицияның осындай өзара бола тұра олардың бір-бірінен өзгешелігі де болады. Екіншіден, композиция сюжеттің өрбу кезеңдерін жүйеге түсіріп қана қоймайды, сюжеттен тыс нәрселерді де өзара қиюластырып, белгілі бір арнаға салады. Сюжетті шығармадағы оқиға желісін, адамдардың арақатынасын, образдар жүйесін қалыптастыруда сірескен қағида жоқ. Әр суреткер өз шығарманың сюжетін өз қалауынша құрады. Демек; сюжеттің композициялық бітімі әр шығармада әр түрлі болуы мүмкін. Қалай болғанда да кез келген шығармада сюжеттің табиғи басталу (экспозициясы), байланысы (заявка), дамуы (ситуация), шарықтауы (кульминация), шешімі (развязка) болады. Сюжеттің басталуы (латынша-дәйектеме) оның кіріспесі іспетті; мұнда әдеби қаһармандар өзара қарым-қатынасқа көшпас бұрынғы хал-жағдай, тіршілік, қоғамдық орта, болашақ қақтығыстар алаңы, оқиғалар орны суреттеледі. Экспозицияның бір ерекшелігі-ол шығарманың сюжеттік желісіндегі өмірлік тартысқа тәікелей ықпал жасамайды, тек мезгіл мен мекенге меңзеу, дерек, дәйек түрінде ғана қалды. Сюжеттік байланыс-адамдар арасындағы әрекеттің басы; тартыстың басталуы іспетті, шығарма арқауындағы негізгі оқиғаның әуелгі туындау себебі секілді. Демек, байланыс экспозициясындай емес, шығарманың сюжеттік желісіндегі өмірлік тартысқа тікелей ықпал жасайды, оқиғаны өрбу жолына салады. Сюжеттік даму адамдардың өзара қарым-қатынасынан, қимыл-әркетінен туған түрліше жағдайларға, шиеленістіре байланысты. Шебер суреткердің қолынан шыққан ширыққан, шиыршық атқан серіппелі шиеленістер шарықтау шегіне жетеді. Шарықтау шегі (латншы-шың)-сюжеттік дамудың ең жоғарғы сатысы; адамдар арасындағы қимыл-әркеттің мейлінше күшейіп, өрбіп жеткен жері, шығармалардағы драмалық тартыстың өрістеп шыққан биігі. Шығарма сюжетін күллі кезең-кезеңімен тұтастырып, белгілі біл бүтіндікке, үндестікке әкеліп тұрған композицияның ең жауапты тұсы осы. Сайып келгенде, сюжеттік шарықтау-шығармада суреттелген барлық шындық құбылыстар мен өзекті оқиғалардың шоғырлану шоқтығы. Шешім-суреткердің өзі суреттеп отырған өмір шындығына шығарған «үкімі»,адамдар арасындағы қарама-қарсы тайталастардың, күрделі күрестердің бітуі; түрліше тағдырлар тартысынан туған нақты көріністердің соңғы сахнасы. Шығарма сюжетінің шешімі-оның идеялық-көркемдік шешімі. Шығармада қақтығыстар неғұрлым күшті болған сайын, сюжеттік шешім де соғұрлым мықты болады. Сонымен, сюжеттік дамудың жоғарыда айтылған кезең-кезеңдерін тәртіпке салып, реттеп, қиыннан қиыстырып тұратын нәрсе-шығарманың композициясы. Сонымен, сюжеттік дамудың жоғарыда айтылған кезең-кезеңдерін тәртіпке салып, реттеп, қиыннан қиыстырып тұратын нәрсе-шығарманың композициясы. Композиция-әдеби шығарманың құрылыс, оның үлкен-кішілі бқлім-бөлшектерінің бір-бірімен қисынды түрде қиюластырып, әр түрлі тәсілмен байланыстырылған тұтастық-бірлігі. Шығарманың құрылысы шымыр болуы, бас-аяғы жеке тараулары жнақы келуі жекелеген бөлімбөлшектердің орынды жалғасуына байланысты. Әдеби шығарманың композицялық құрылысының ұтымдылығы сөз болатын мәселелерді, суреттелетін жағдайларды, кейіпкерлердің іс-әрекетін талғап таңдай білу, оларды екшеп, сұрыптап алу, қисынын тауып қиюластыра білу шеберлігіне байланысты болады және бұл-жазушының қандай шиеленіскен жағдай болса да түйінін тауып, ақ пен қараны ажыратып, не нәрсенің мәніді, маңызды екенін түсінетін көрегендігіне байланысты болады. Композицияның көркемдік қуатылығы--әдеби шығармада не айтылғандығы қандай маңызды болса, нені қай (кезде) айту, әртүрлі жағдай, уақиғаның, іс-әрекеттің қайсысын кейінірек баяндау-бұлардың да мәні үлкен. Айталық, басты кейіпкер шығарманың өн бойында үлкен жігерлілік, алғырлық танытып келіп, ал енді ең соңында өмірден торығып, түңілгендей болса, бұдан туатын әсер бір түрлі де, егер осындай торығу, өзін әлісз сезіну шығарманың орта тұсында болып, кейіпкер қайта сергіп, серпіліп, өзінің ширақ, күрескер қалпына келген болса, шығарманың соңында ол осындай күйде болса, мұның оқырманға әсері мүлде басқаша болатыны түсінікті. Әдеби шығармадағы жеке бөлім, тараулар оқиғалардың астас, жалғастығы, кейіпкердің ортақтығы арқылы бірігіп, тұтасып жатады. Композициялық тәсілдер алуан түрлі. Солардың іінде екі нәрсені салыстыра суреттеу немесе қарама-қарсы қойып суреттеу жиі кездеседі. Бұларға қоса, шығарманың композициялық құрылысын белгілеуде елеулі орын алатын ерекшеліктер: уақиға автордың, автордан басқа бандаушының атынан айтылуы немесе кейбір тұстарда болған жағдайлар шығармадағы кейіпкерлердің көзімен көрген қалпында алынып, соның ұғым-түсінігі арқылы берілуі. Бiрiншiден, сюжет кез келген көркем шыгармада бола бермейді. Мысалы, мына өленді оқып қарайық: Өзіндей ұянсын сен ар-уяттын Өзiндей киялсын сен табигаттын. Өзендей көкiрегiмде агып жаттып. Жалындай кекiрегiмде жанып жаттын. Кешкілік серуен курып бакта журiп, Сыр шерттік ак жанынмен актарылып: Нурымен көздерiнiн калды сонда, Жазылып журегiме автограф. (С. Мәулеков) Шабытты жыр, сұлу сыр!.. Осы өленде сюжет бар ма? Жоқ, сюжет жоө. Композиция бар ма? Бар болганда қан дай!.. Бәрiнен бұрын ақынның коңiл күйiнде, жан тебіренiсiнде, iштей тұтануы мен ұшқындауында бiр түрлi бiр әсем ажар, төрт құбыласы тегіс табиғи бүтiндiк бар. Тек осындай ішкі әсемдіктен гана мынадай тап таза сезім, ша быт пен сырга толы жыр туады.[6] жүктеу/скачать 23,26 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|