Курстық жұмыс н 3
«АҚИҚАТ СЫЙЫ» ДАСТАНЫНДАҒЫ РУХАНИ ЖЕТІЛУ ИДЕЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗЫ
жүктеу/скачать 81,17 Kb.
|
| «АҚИҚАТ СЫЙЫ» ДАСТАНЫНДАҒЫ РУХАНИ ЖЕТІЛУ ИДЕЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗЫ
Орталық Азияда дүниеге келген, тек түркі әлеміне ғана емес, бүкіләлемдік гуманиарлық ойдың тарихына үлес қосқан ойшылдар А.Иүгінекиге дейін де, кейін де болғандығы рас. Олардың бір – бірінің шығармаларымен танысып, рухани сусындағандығының нәтижесінде идеялары үндестік тауып жатты. Мысалы, Бұқара қаласының маңында туға Абу Али Хусейн Абу Абдаллах Ибн Сина тарихта өзінің дәрігерлік қана емес, философиялық еңбектерімен де танылған болатын. Ибн Синаның әл – Фараби философиясына баса назар аударғанын, әрі олардың арасында біршама жақындық болғанын ғалымдар атап өтеді. Ахмет Иүгінекиден бұрын өмір сүрген Ибн Сина үшін де, әл – Фараби үшін де философоия тек жоғарғы метафизикалық ғылым емес, діни және адамгершілік мағынасы бар ұғым. Мұндағы басты мағына адам жанын құтқаруда, ал сол жанды құтқару үшін білім алуда. Соның ішінде білімді Құдаймен байланысты ақпараттарды, және кез келген теориялық пікірлердің ақиқатқа сәйкестігін анықтауға арналған ғылым ретінде қабылдайды. Оған аподиктикалық логика жәрдемімен қол жеткізеді. Сондықтан да болар, философия ғылымы теологиямен көбірек байланысып, метафизикалық ұғымдарды да соған қарай ұштастырады. Жалпы айтқанда, ислам дінінде адамның бұл дүниеде өмір сүрудегі басты мақсаты – жанды құтқару, жанды құтқару жолында қоршаған ортамен және айналадағы қоғаммен байланысын сақтай білу. Ахмет Иүгінекидің ілімінен Ибн Сина мен әл – Фарабидегідей тым терең рационалды құрылымдар таба алмағанымызбен, ақынның көзқарасындағы діни – адамгершілік ойлар терең астарға ие болып келеді. Әсіресе, оның «Ақиқат сыйында» жанды адамгершілік қасиеттермен, біліммен құтқаруға болатындғы жайлы айтылған ойлары осыған үлкен дәлел бола алады. Осы ретте ошылдың білім туралы айтып кеткен ойларына көз жүгіртсек: Білікті білім жинап кәсіп етер, Білімнің дәмін татып өсіп өтер. Білдірер білім елге бңлңм сырын, Ал біліксіз білімді атап, бөсіп өтер. Білімдар «істі біліп, бекін!» - дейді, Ақылмен іс істеген өкінбейді. Білмеген талай жұмыс істей жүріп, Амал жоқ, түбінде сол опық жейді [5.83]. ақын күллі тіршіліктің өлшемін біліммен белгілейді. Дәлірек айтсақ, білімдіде пайда бар, пайдалы болғандықтан тірі, ал пайдасыздық – өлі, бос нәрсе. Олай болса білімді өз білімі арқылы мәңгі өмірге қол жеткізе алады. Оған бір дәлел бүгінгі зерттеу жұмысымызға арқау болып отырған Ахмет Иүгінекидің өзі. Ақын үшін білім – көпті білу емес, ақиқатты білу, оның сырын тану. Алла Өзін білімменен құт етеді, Қайырсыз надандықты жұт етеді. Білімді үйренбеген талай қауым Құдайды қолдан жасап, пұт етеді, - деу арқылы ақиқаттың негізі Аллада екендігін, оны да білім арқылы тануға, табуға болатындығын жырлайды. Ақын ұстанатын мұсылмандық теологиядағы жанның құтқарылуы біршама ерекшеліктерге толы. Мысалы, екі бөлек әлемнің бір тұтастықта болуы, яғни, бір дүниедегі әрекеттің екінші дүниедегі халге әсерінің болуы. Ислам ғалымдарының арасында Бақи мен Фәни жайлы зерттеулер әлі күнге дейін тоқтаусыз жүріп келе жатыр. Бұл тылсымның мәңгілік тылсым болып қалмайтындығы, адам мен рух арасындағы байланыстың әйтеуір бір көрініс беретіндігі рас. Ахмет Иүгінекидің пікірінше осы рухани байланыстан ажыраған яки таба алмаған адам бақытсыздыққа тап болып, болмысына жат әрекеттерге бара бастайды. Ал біз айтып отырған рухани байланыстардың ішіне ақылдың кемелденуі, жанның тазалығы секілді құрылымдар кіреді. Осы жолда ортағасырлық ойшылдар мен ғалымдардың адам болмысын тану үшін, оның сан қырлы сырларын анықтау үшін өздерінің рухани және интеллектуалдық күшін сарп еткендігін байқаймыз. «Ақиқат сыйы» кітабында ақын басшылыққа алған гуманистік идеялардың астарлы мәніне келер болсақ, олар рухани жетілу концепциясы ретінде көрініс тауып, кейінен біршама ойшылдар мен философтардың шығармалары мен концепцияларында көрініс берді. Олардың қатарына Абайдың «Толық адам» ілімін жатқызсақ, қателескендік болмас. Сонымен, ойшылдың дастандағы қандай ойлары мен идеялары қазақ халқының дүниетанымынан орын алды, қандай сабақтастық қалыптасты? Осы мәселе төңірегінде ой жүгіртіп көрелік. Ахмет Иүгінеки заманындағы діни және этикалық құндылықтарға сұраныс ойшыл шығармашылығынан – ақ байқалады. Исламдық айшықтарды өзінің философилық көзқарасын пайымдау кезінде шебер пайдалана отыра, өз дәуірінің озық ойлы, білімді азаматтарының қатарынан екендігін көрсетеді. Ақын өз ілімінде адам өміріне, уақытқа және тағдыр мәселесіне үлкен жауапкершілікпен қарайды. Өзі үгіттеген философиялық идеяларды да тереңінен өз шығармашылығында қозғап, оқырман санасында оң төңкеріс жасайды. Сондықтан да қазіргі ұрпақ та осы біліммен сусындап, дұрыс көзқарас қалыптастырғаны жөн деп санаймыз. Бір ғана Ахмет Иүгінекидің шығармашылығына көз тастау арқылы тарихтың біршама белестерін адамзаттың басты құндылықтарын көре алатын секілдіміз. Иүгінеки шығармашылығының басым бөлігін қамтитын философия адам үшін біраз ойлау мен талдауды, зерделілікті талап ететін сала. Оны ХІХ ғасырда өмір сүрген ойшылдардың бірі Карл Маркс те айтып өткен. Шығыс халықтарының болмысына тән руханилықтың, жай ғана бейнелік түсініктердің адамзат болашағы үшін маңызды екендігі жайлы пікір білдірген. Себебі, адам тек қана ақыл мен миға сүйеніп шешім шығарушы субъект емес, оның әлі күнге дейін өзі игере алмай, тіпті білмей келе жатқан тылсым қабілеттері мен қырлары бар. Сәйкесінше осы бағытт ұстана отыра дамуды жалғастырған адамның жаңа дейгейлерді бағындыра алатндығын айқымыз келеді. Осы тұрғыда А. Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» дастанын тереңдете зерттеп, жіліктер болсақ, сол сәтте ойшылдың өз қоғамының ғана емес күллі адамзаттың проблемаларын жете түсінгенін байқаймыз. Ақынның ерекшелігі сонда, күрделі тақырыптар мен мәселелерді қарапайым халыққа түсінікті, жеңіл үлгіде жеткізе білген. Сонымен қоса Ахмет Иүгінеки өз еңбегінде адам әлеуметтік болмыстың барлық дерлік жағынан алғанда адамның өзі субстанциялық кіндік, ядро бола алатындығын айтқан. Бұл ғұламаның өз көзқарастары арқылы мұсылмандықтың шеңберін кеңейте алғандығының дәлелі. Осы секілді ақпараттарды оқып, рухани жетілудің маңызын түсіне алған қазіргі қоғам адам гуманитарлық ғылымдардың маңызын түсініп, ішкі «менімен» жұмыс жасары анық. Қазақ даласында араласып жатқан мәдениеттердің бізге мол мұра қалдырғандығы барлығымызға мәлім. Ежелгі сақ – скиф заманындағы жазба ескерткіштер б.з.д Vғасырға жатқызылса, ал ежелгі Орхон – Енисей жазбалары VI – VII аралығы делінеді. Манихей жазбалары VI – VIII еншісінде қалса, Қорқыт ата кітабы VII – VII ғасырларда қағазға түсірілген деген пікірлер кездеседі. Түркі халықтарына әсерін тигізген будда діні тұжырымдары ежелгі ұйғыр тілінде VIIІ – ХІІІ ғасырларда мәтін күйінде жазлып қалдырылған. Ахмет мына дүниені уақытша, жалған көріністегі құбылыс ретінде қабылдағанымен, өтпелілігін ескерткенімен, оны жылдам қозғалатын қасиеттеріне қарамастан абайлап, аңдап өткізу керектігін түсіндіреді. Рухани кемелденудің осы дүниеде жүзеге асып, мәңгілік өмірде жеміс болып адам еншісіне бұйырарын ескертеді. Бұл түсінік сан ғасырлар өткеннен соң ХХ ғасыр басында Ғұмар Қараштың «Тағдыр туралы» атты жырында мынадай формада кездеседі: Жаһанда жанған сөнбек, толған сембек. Не жазса сорлы пенде соны көрмек. Жарық күн, қараңғы түн – екі тума, Жанаса бір – біріне қуық жүрмек. Бақтасып, нұрын шашып тұрған шақта, Сыңқылдап асық жарлар ойнап күлмек. Бұлт жауып, бақыт ауып кетсек бір күн, Шарасыз айырылуға тағы көнбек. Бұл қалай, неге бұлай болады екен? Азамат ауыр соғар, соны білмек. Осы сынды өмірдің мәнін ұғынуға негізделген сұрақтарды қоя білу, жауабын табуға тырысу – түркі халықтарының басты дүниетанымдық құрылымының пайда болуына арқау болғаны анық. Әрине, бұл сұрақтарға өзі үшін мардымды әрі шынайы жауап бере алған адамдар бұл өмірден өз орнын табуға бір табан жақындай түседі. Ақын өзге де ойшылдар секілді адамның рухани баюын алғашқы орынға қойып, адамның ар – ұяты мен ожданы, иманы жайлы сөз қозғап, сол арқылы әр адам тұлғасында ізгілікті оятуды көздейді, мұның барлыығыы мінез – құлықты қамтитынын айтады. Осы мәселеде Иүгінекимен ұқсас келетін Конфуцийдің мынандай тұжырымдамасына назар аударып көрейік: «Нағыз даналықтың шыңына шыққан адам кемеңгерліктің мына дүниеге сыймайтынын біледі. Сондықтан да сабырлы болуға үндейді. Шешендіктің шыңына жеткен жан әр мәселенің шындығын ашып, мәнісін түсіндіре алмасын біледі. Сондықтан сұйық сөзден аулақ жүреді. Ал ерліктің биігіне жеткен адам қара күшпен, батырлықпен адамды жеңбесін біледі. Сол үшін ол өте қарапайым болады». Мұнан бөлек тағы: «Парасатты жан таным – түсінігінің терең болуымен, жанының жалынымен ерекшеленбей тұрмайды. Оның жолы ұзақ, жүгі ауыр. Ол жүктің аты – адамгершілік», - дейді. Осыған ұқсас ойды «Ақиқат сыйында» ақын керіінше, адамгершіліктің адамзат арасынд азайып кеткендігін ашына жазады: Азайған соң тастап адамшылықты, Қоздаттық қой «шылық» пенен «былықты». Арна қуырап, опа көлі су алып, Жапа тасып көрсетті ғой қылықты. «Тіл – Жаратушымен байланыстырушы құрал. Адам күн сайын ерте тұрып, тілге жүгіну арқылы құлшылық жасайды», - дейді ойшыл бір сөзінде. Сонымен қатар еңбегінде бұл сөздің көл – көсір пайдасынан бөлек өзіндік тигізер зияны барын айтып өтеді. Сөз әр адамның ішкі пейілі мен ойлау қабілетінің бейнесі. «Қандай іс жасаса да, білімсіздің еншісі – енші, одан басқа оған өкініш жоқ» , «Көп сөйлеген көп өкінеді» дей келе, өкінішті этикалық нормалардың аражігін ажыратушы нақты ұғым ретінде көрсетеді. Өкінішке жол беріп, ойланбай сөйлейтіндерге ақын: Сөз есепсіз – тіліңді тый, тартып ұста, Тыймаған тіл басыңа сор әр тұста. Есепті сөз – ер сөзінің асылы, Мылжың тілді жау деп қара тартыста. Ақылды ма, көп сөйлейтін күпіне, Талай бастың жеткен жоқ па түбіне? Оқ жарасы жазылар ау, бірақ та Тіл жарасы жазылмайды: соңы не? – деп өсиет айтады. Ахмет Иүгінекиді оқи келе, оның этикалық көзқарастарына анализ жасай аламыз. Ол үшін мына өмірде тұратқы ешнәрсе жоқ, бәрі дерлік құбылмалы, барлығы өзгергіш. «Барлық толған нәрсе кемиді, азаяды», «Жаңа ескіреді, жас қартаяды». Сондвқтан да мына өмірдің қызықтары да өткінші. Мұнда «менікі» ұғымы жоқ. «Менікі» деп жүргенің күні ертең біреудің еншісіне ілігіп кете барады. Ал мұның барлығы адам бойындағы дүниеқоңыздық пен ашкөздікті оятады, бос бейнет әкеледі. Уайым – қайғыны көбейтіп адам өмірін материалдық құндылықтарға байлап тастайды. Оны өлең түрінде: Бұл дүниенің заты бүгін бар болса, ертең жоқ, Менікі дегенің өзгелердің еншісі боп шығады. Барлық салтанаттың соңы қарап болады, Барлық толған нәрсе азайып, түгел кемиді. Адамы сыймайтын қанша жер бар еді, Адамдары өлді. Жер қаңырап бос қалды, - деп жеткізеді [1.45]. Ақын өз еңбегінде барынша жомарттық пен кішіпейілділікті, сабырлылықты насихаттайды. Оның гуманизмі – діни – этикалық қағидалар. Оны: «Біреу зәбір – жапа көрсетсе, қарымына жақсылық көрсет. Себебі, қанды қанмен жуғаннан пайда жоқ. Адамгершіліктің басы – осы», - деп тұжырымдайды. Зұлымдық тек зұлымдықты тудыратынын ескертіп, адамның өзін эмоцияларына билетпеуі керектігін айтады. Автор адами қасиеттерді мадақтап, насихаттаудан бөлек, өзі өмір сүрген қоғамның дертін де анық көрсете білген. Рухани кемелдікке емес кемтарлыққа жақын қоғамның адамдарын сынап, ой саяздығына қарны ашады. Дүние мен адамдардың кемелсіздігін: «Мың досың болсын, біреуі де адал емес», «Шырақ, өзіңде сақталмаған сырың досыңда сақтала ма?», «Бүние бір қолымен бал, енді бірімен у ұстатады» деп сипаттап, ішкі үмітсіздігін байқатады. «Ақиқат сыйы» шығармасының бүкіл мазмұны адамның рухани жетілуіне бағыт – бағдар беруден тұрады. Ақын сол жолда адамға қажетті ізгі қасиеттерді жіпке тізіп, оқырманын сол жолға бастауды ниет етеді. Дін мен тұлғалық дамуды ұштастырып, ескірмейтін құнды білімді осы еңбекте қоғамға сыйға тартады. жүктеу/скачать 81,17 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|