Курстық жұмыс н 3
Зерттеудің мақсаты мен міндеті
жүктеу/скачать 81,17 Kb.
|
ИҮГІНЕКИ КУРСОВОЙ
- Бұл бет үшін навигация:
- Зерттеу нысаны
- Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы
- Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы
- «АҚИҚАТ СЫЙЫ» - А. ИҮГІНЕКИДІҢ ДІНИ - ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МҰРАСЫ
| Зерттеудің мақсаты мен міндеті: А.Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» еңбегін жан-жақты талдап, оның әдеби маңызын, көркемдік ерекшеліктерін және негізгі идеясын ашып көрсету зерттеу жұмысының мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттерді алға қоямыз:
«Ақиқат сыйы» еңбегімен толық танысып, ондағы негізгі ойларды анықтау. А.Иүгінекидің өмір жолы және дүниетанымы жайлы ақпараттар жинау. «Ақиқат сыйы» еңбегі жайлы жазылған мақалалармен, зерттеулермен танысу. Зерттеу нысаны: «Ақиқат сыйы» еңбегінің әдеби маңызы, көркемдік ерекшеліктері. Зерттеу әдістері: Зерттеу барысында жинақтау, талдау, анықтау, саралау т.б әдістері қолданылды. Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Бұл зерттеу жұмысында Қ.Әбішовтың, Ә.Нысанбаевтың, О.Мұхатованың, Ж.Алтаевтың зерттеу еңбектерін қолдана отырып, теориялық маңызын қарастырамыз. А.Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» еңбегіндегі көтерілген мәселелер мен тақырыптар әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ. Ақыл-өнегеге, бүкіладамзаттық құндылықтарға толы шығарманы ұрпақ тәрбиесінде қолдану қоғамды ізгі жолға бағыттайтын басты құрал болары сөзсіз. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы: Ахмет Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» дастанындағы «рухани жетілу» ұғымын ашып көрсету. Зерттеу жұмысының құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. «АҚИҚАТ СЫЙЫ» - А. ИҮГІНЕКИДІҢ ДІНИ - ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МҰРАСЫ Атым Ахмет, ғылым сөзім, Кетсем де өзім, қалады сөзім. Өмір озып, келеді көңіл күзі, Толғандай болды екі көзім. Соның үшін шығардым түрікше кітаб, Керек болса тәлім, дос кітаб [1.13] Қазақ халқының тарихы ғасырлар тезінен өткен сайын түрлі мәдениеттер мен дүниетанымдардың лебін сезіп отырды. Ата – бабаларымыз да содан болар, өзге де мәдениет өкілдерімен үнемі горизонтальды және верикальды мәдени байланыста болды. Сондықтан болар, көне түркі мәдениетін зерттеуші Л.Н.Гумилевтің пікірінше, әр этнос өз атауына сай келетін бір ғана ата – бабадан емес, керісінше мұраларды жаңа ортақ этникалық жүйеге біріккен этникалық субстраттардан мұра етіп қалдырған. Әлбетте, мұны ұлт болып қалыптасқан әр халықтың тарихына қарап айтуға болады. Сондықтан да өз тарихымыз бен мәдениетімізді, ұлттық құндылықтарымызды толық тану үшін өзге де халқтардың тарихы мен мәдениетіне ден қойғанымыз жөн. Сондай көптеген мәдени мұралардың, оның ішінде әдеби мұраның ішіне Ахмет Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» дастанын жатқыза аламыз. Әдиб Ахмет Махмудұлы Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» («Хибатул хақайық) еңбегі – дидактикалық сарында жазылған, адамзатқа ортақ моральдық құндылықтарды уағыздайтын ХІІІ ғасырда жазылған дастан. Бұл кітап Ж.Баласағұнның «Құтадғу білігі» тәріздес түркі халықтарының әдебиетіндегі баға жетпес мұра. Дастан мазмұны 14 тарау, 235 бәйіттен құралған. Бұл туралы Р.Бердібай «Ғасырлар толғауы» атты еңбегінде «Дастанның бес жүзден астам өлең қатарында насихат, үлгі сипатты әңгімелер қозғалады» [2.42]. Ал А.Қыраубаева «Кітап 456 жол өлеңнен тұрады. Түркі тілін құрметтеп, оны поэзия тіліне айналдыруды мақсат еткен. Түркі ақындарының өлеңді түркі тілінде жазуының өзі өз заманындағы оянушылықтың бір көрінісі еді» [3.94] дейді. Кітаптың алғашқы үш тарауында сол кезеңдегі дәстүрге сай Аллаға (1-10 бәйіттер) , Пайғамбарға (ﷺ) (11-19 бәйіттер) арнайды: Иесі құдіреттің жалғыз Құдай, Өлгендерді тірілту оған оңай. Айтайын артықтығын Пайғамбардың, Ұғып ал толғауымен ой мен ардың [1.17]. Ары қарац оның 4 сахабасына мадақ айтып, құлшылық етуден басталып, артынан шығарма Датбек атты шахқа бағытталады (20-33 бәйіттер). Дастанның әр бөлімі әртүрлі мәселелерді көтергенімен, Ахмед Иүгінекидің әлеуметтік көзқарасындағы негізгі және басты орын Аллаға, яғни күллі ғаламның Жаратушысына арналады. Ақын бізге ұсынған ақиқатына жету жолында Алланы басты күш пен әлеуметтік болмыстың базалық негізі ретінде қарайды. Мысалы: Ұшқан құс, жүгірген аң – барлығы да, Паш етер Сені «бар» - деп, жөн бар соған! Бірлігіңді білуге ұмтылғандар, Жалғыз заттан мың түрлі дәлел табар [1.11]. Мұндай ерекшеліктер Иүгінеки заманында өмір сүрген Ж.Баласағұн, М.Қашқари және А.Яссауидің кездеседі. Иүгінеки кітаптың төртінші тарауында Датбектің әділетті басшы, адамгершілігі зор адам, дана шах болғандығы дәріптеліп, дастанның жазылу себептерін түсіндіреді. Ақынның негізгі ойлары кітаптың 5 – тарауынан бастап анық көріне бастайды. 5 – 8 тарауларда түгелдей дерлік білім – ғылымның пайдасы жайлы сөз болады (40-62 бәйіттер), адамгершілікке баулитын ақыл – өсиеттер айтылады. Олар: Айтайын білім жайын, құнты бар бол, Ей, досым, білімдіге ынтызар бол. Ашылар білімменен бақыт жолы, Білім ал жолға түсіп бақыт толы. Білімді – алтын нұры ашылатын, Білімсіз – қара бақыр шашылатын [1.65]. Адам баласы ақыл – парасатымен, ұстамдылығымен, бойындағы ізгі қасиеттерімен әділдік үшін еңбек етуі тиіс, тіліне сақ болып, уақытын бос өсек – аяңмен өткізбей, басқаны жөнсіз тілдемей, ақындарымен ғибратты ғұмыр кешкені әсте орынды екендігі жайлы сөз қозғайды. Өйткені, бұл дүние пәни, он сегіз мың ғаламда өзгермей тұрарлық жаратылыс жоқ, сол себепті де жауыздыққа жол бермей, жақсылықпен өміріңді байланыстыру Жаратушының пендесіне жүктеген міндеті. Ақын мұнан кейінгі тарауларда дүниеқорлық пен сараңдықты, малжандылық пен пендешілік әрекеттерді сынға алып жазады. Өмірді опасыз әрі нәтижесіз өткізуге қарсылық көрсетеді. Алтыншы тарауда (63-86 бәйіттер) ақын тілді тыйып сөйлеу – әдептіліктің әрі тәртіптің басты шарты екендігі жайлы сөз қозғайды. Шығарманың жетінші тарауы (87-100 бәйіттер) өмірдің құбылмалылығы, дүниенің жалғандығы жайлы ойлармен толығады. Ал сегізінші тарауда сараңдық және жомарттық жайлы айтылса, оныншы және басқа да тарауларда әрқилы моральдық-этикалық мәселелер турасында уағыз – өсиет айтып өтеді. Ақын мінез – құлықтың сипаттарын сипаттап қана қоймай, көркем мінезге жетудің жолдарын өз стилінде төмендегідей үлгіде жеткізеді: «Бастық болсаң, жайсаң бол, кәріге де, жасқа да құрмет көрсет», «Егер өкіметке қолың жетсе, мақтанба», «Айтар лебізіңді алдымен ойлап ал». Дастанның түпнұсқасы бізге дейін жетпеген. Шығарманың ХІV – XV ғасырда жазылған үш түрлі үзіндісі мен үш түрлі көшірмесі бар. Дастанның көне қолжазбасының табылғандығы жайлы алғашқы мағлұматты түркі ғалымы Нажиб Осим хабарлаған. Нажиб Осимнің 1906 жылы жарияланған көшірме нұсқасы Стамбул кітапханасынан табылған. Ал София мешітінде 1480 жылғы нұсқасы бар. Осылардың ішіндегі ең көне әрі жақсы сақталған нұсқасы – София мешітіндегі Самарқан нұсқасы. Оны 1444 жылы Самарқан қаласында өмір сүрген каллиграф Зейнул – Абидин Джураний Арыслан Қожа тархан Әмірдің қалауымен ұйғыр әрпінде көшірген екен. Бұл – дастанның 508 жолдан тұратын үлгісі. Шығарманың бұдан кейінгі нұсқасын 1480 жылдары Шейхзаде Әбдіразақ – бақши көшіріп шыққан нұсқасын жоғарыда айтып өткен Нажиб Осман түрік тіліне аударған әрі дастанның түпнұсқасымен қоса 1916 жылы жеке кітап ретінде басып шығарған. «Ақиқат сыйының» үшінші арабша үлгісі ХІV ғасырдың соңында шамамен 524 жол өлең болып көшірілген. Қазіргі таңда бұл көшірме Стамбулдағы Топы-Қапы сарайында сақтаулы тұр. Дастан өз заманында кеңінен қолданылған ұйғыр және араб тілдерінде жазылған. Ал араб әрпімен көшірілген қолжазба нұсқасы Берлин қалалық кітапханасында сақталған. Жоғарыда айтылып өткен ақпараттардың барлығы Ахмет Иүгінеки еңбектерінің кең көлемде таралғандығын көрсетеді. Зерттеушілер Ахмет Иүгінекиді осы күнге дейін түрлі халықтарға таңып келеді. Н.М.Малаев пен Е.Э.Бартельс оны өзбек ақыны ретінде көрсетсе, С.Е.Малов ұйғыр-қашқар ақыны дейді және оның өлеңдерінде ескі ұйғыр тіліне ұқсас детальдардың кездесетінін айтады. «Ақиқат сыйы» дастаны – түркі халықтарының әдебиетінің қалыптасуында үлкен рөл ойнайтын тарихи маңызы зор туынды. Оның өзбек, қазақ және ұйғыр әдебиеті тарихындағы маңызы да осы жерде белгіленеді. «Ақиқат сыйы» – дидактикалық үлгіде жазылған шығарма. Дастан белгілі бір сюжетке құрылмаған. Дастанның әр тарауында автор белгілі бір мәселені көтеріп отырады, осылайша А.Иүгінеки өз оқырманына тиісінше ақыл – кеңес береді. Шығарма өзінің көтерген мәселелері мен құрылымы жағынан ақынның өмір сүрген қоғамындағы мінез – құлық нормалары мен моральдық ұғымдарының жиынтығы болып саналады. Адам қалай өмір сүруі тиіс? А.Иүгінеки осы сауалға өзінше жауап іздеп, сол жолда дастанды оқыған әр оқырманға жүрекжарды өсиетін жеткізеді. Біз жоғарыда айтып өткен тарауларды өз өсиетіне арқау етіп алады. Ойшылдың бізге қалдырып кеткен рухани мұрасын меңгеру оның тек қайраткер ретіндегі жеке бас дарылығын айқындау ғана емес, тарихымыздың үлкен ір бөлшегінің құпиясын ашу болып саналады. Одан бөлек шығарма мәніне терең бойлап, әрі оны бүгінгі күнмен байланыстырып, өз тұжырымдарымызды шығару – тұлғалық дамудың баспалдағы болмақ. «Ақиқат сыйын» мүмкіндігінше терең түсініп, мазмұнына сәйкес деңгейде түйсіне алу – қазіргі қазақ менталитеті үшін өте маңызды. «Ақиқат сыйы» атауының өзі адамзат балас үшін тылсым, жұмбақ дүние, яғни жай ғана шындықтың емес нағыз ақиқаттың адам үшін ашылуы. Ақынның пікірінше де бұл қарапайым дүние емес, себебі ол сан қатпарлы сатылар мен мәннен тұрады. Адамзат баласы өзін қоршаған дүниемен толық сіңісіп, балансты сақтай алуы үшін, жан тыныштығын сезініп, тереңдікке бойлай алуы үшін, өз бойындағы кемшіліктерме күресіп, рухани жетілу жолына түсуі үшін Ақиқаттың заңдылықтарын ұғынып, оның түрлі қырлары мен құпияларын білуге тиіс. Ал бұл шығарма Ақиқатты іздеген жанға сый ретінде берілген тұсбағдар іспеттес. Адал еңбектің түп тамырында жеке адамның өзіне ғана емес, адам өмір сүретін қоғам мен әлеуметке, Жаратушыға деген құрмет жатыр. Негізінде адам бұл құндылықтардың байыбына жетпей-ақ өмір сүре алады. Алайда, адиб Ахметтің айтуынша, бұл адасу мен рухани азғындаудың белгісі. Міне, сол себептен автордың шығармасының әр бөлімінде қандай тақырып қозғалмасын, мәселенің түпкі мәні рухани байлыққа, адамның өз болмысын ізгіліктен табуына тоқталады. Адам бұл құндылықтарға немқұрайлы қараған жағдайда ішкі тыныштықтан ажырап, өмірлік балансын жоғалтып алатындығы жайлы айтады. Ақиқатты танып білуге деген талпыныс, қай кезеңде болмасын, адамның рухани жетілуі мен материалдық қажеттіліктерінің арасында көлеңкелі тақырыпша болып келгендігі рас. Сондықтан да барлық әлеуметтік проблемалардың шешімін экономика мен материалдық құндылықтардан іздеу нәтижесіз болып жатады. Адамның барлық қадір – қасиеті мен мүмкіндіктерін дүниелік заттарға таңу тек теориялық қана емес, жалпы дүниетанымдық шектеу екенін естен шығармаған жөн. Анығында, мұндай тұжырымды ұстана отыра өмір сүретін қоғамның өз күтетін бақытты табуы екіталай. Өйткені, тарих көрсеткен шындық осы, мұндай типтегі қоғамдар революциялар жасауға, реформалар жүргізіп, төңкеріс тудыруға бейім тұрады. Ал адамның рухани әлеміндегі, жан дүниесіндегі толғаныстарға бас ауыртып жатпайды. Шығыс ғұламалары бұрыннан-ақ өз еңбектері мен ойтолғауларында адам өзі өзгеруге тырыспаса, оның рухани һәм дүниелік халінің өзгеруі екіталай екендігін шегелеп айтып отырған. Байқағанымыздай, Ахмет Иүгінеки шығармашылығының да негізі осында жатыр. Анығына келсек, ақын гуманизмі діни-этикалық қағидалармен тығыз байланысты. Оны «Біреу зәбір-жапа жасаса, қарымына рахат көрсет. Өйткені қанды қанмен қанша жусаң да тазармайды» немесе «Дүние бір қолымен бал, бір қолымен у ұстатады» сынды нақыл сөздерінен байқай аламыз. Ахмет Иүгінекидің өмір сүрген заманы мен ақынның өз шығармашылығы терең зерттеп, жан – жақты мән беруді қажет ететін нысан екендігін білгеніміз жөн. жүктеу/скачать 81,17 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|