Л-фараби атында ы аза лтты

30
Хабаршы.  Журналистика, Баспа ісі, Жўртшылыќпен байланыс сериясы                2011  (30)2 
Твори,  выдумывай,  пробуй!  И  я  попробовала. 
Сентябрь 1978 года. Как сейчас помню – тема мо-
его первого сюжета на радио - сбор макулатуры в 
нашей школе, традиционно, из года в год занимав-
шей 1-е место во всероссийском масштабе. 
Записывала я в библиотеке, как оказалось, са-
мом тихом месте школы. Все было по-взрослому: 
магнитофон Reporter-6, заедающая кнопка вклю-
чения,  пляшущий  индикатор  записи,  микрофон, 
который никак не хотел стоять на треноге, чуть не 
севшие батарейки. Помню, как дрожал мой голос 
во время той первой записи. Но дрожащие вопро-
сы таки прозвучали в эфире.  
Вот  с  тех  пор  и  завертелось:  темы,  герои, 
телефонные  переговоры,  запись,  расшифровка, 
материал,  студия,  монтаж,  эфир…    И  по  новой. 
В  редакции  мы  много  экспериментировали,  не 
ощущая давления сверху. «Писала» я пионеров и 
пенсионеров, учителей-новаторов и лучших пио-
нервожатых, отличников и двоечников, ветеранов 
войны  и  труда,  комсомольских  лидеров,  искрен-
но  болеющих  за  дело.  Кружки,  секции,  станции 
детского творчества, дворцы пионеров, дворовые 
клубы.  И  школы,  школы…  Сотни  метров  плен-
ки,  часы  кропотливого  труда  над  материалами. 
«Школьные  годы  чудесные!»  Результат  адского 
труда – звание лучшего юнкора Кировской обла-
сти  и  награда  -  поездка  на  международную  юн-
коровскую смену в лагерь «Артек» – мечта всех 
школьников Советского Союза. 
Проблемы – куда поступать после школы – не 
было. Ясное дело, на журфак, на родину. Огром-
ную  пухлую  папку  с  моими  радиоматериалами, 
характеристиками  и  рекомендациями  оценивал 
сам  Марат  Карибаевич  Барманкулов,  бессмен-
ный  заведующий  кафедрой    радио  и  телевиде-
ния.  Марат Карибаевич пролистал мою папку с 
радиоматериалами, внимательно что-то прочитал 
и,  довольный,  закрыл.  Когда  очередь  дошла  до 
меня, всё всем про меня и поведал, как будто мы 
знакомы сто лет! Уточнив моменты, касающиеся 
работы на радио: «На какой технике работали? А 
что  такое  «Reporter-7»?»,  Борман  молвил:  «Наш 
человек!» и, улыбаясь, кивнул в мою сторону, удо-
влетворенно  хлопнув  по  моей  огромной  папке  с 
эфирными материалами. 
В  Главную  редакцию  пропаганды  Казахско-
го радио я пришла на втором курсе университета, 
до  этого  вкусив  все  прелести  городского  радио. 
И  ни  разу  не  пожалела  об  этом  своем  предпо-
чтении  самой  сложной,  но  и  самой  престижной 
редакции  республиканского  радиовещания,  в  ко-
торую по негласному закону студентам путь был 
заказан: сложно, не справятся. Главный редактор 
А.Е. Мулин  был удивлен моим выбором и первые 
несколько  минут  разговора  все  силился  послать 
меня  этажом  выше  –  в  молодежку.  Молодежная 
редакция гремела на всю страну! Там и интерес-
но! И весело! Да и сверстники все там. 
На улице Мира, в 325 комнате меня встретил 
Илья Владимирович Синельников. Человек энци-
клопедических знаний, талантище каких поискать. 
В этом человеке меня сразило всё: как он строит 
предложения,  виртуозно  выражая  простейшую 
мысль, оттачивая на любом слушающем свое ма-
стерство. Как относится к работе – дотошно, кро-
потливо. Как отзывается о коллегах – не просто с 
уважением, а с нескрываемым восхищением! Как 
разрабатывает и подает темы – виртуозно. А ког-
да  он  подарил  мне  свою  книжку  детских  стихов  
«Как сорока медведя спасла», восторгу моему не 
было предела! Книжку храню, с Синельниковым 
дружу до сих пор. Именно он и стал на годы моим 
самым главным редактором. 
А тогда первые его слова «Надо набить руку 
на информашках» вызвали у меня недоумение: у 
меня  опыт!  Я  делала  получасовки,  не  говоря  уж 
о  еженедельных  десятиминутках.  Редактор  оце-
нил мою любовь к радио, хорошую настырность. 
Я благодарна ему за карт-бланш: он моментально 
поверил мне и в меня! И задания-то я получала без 
скидок на студенческую юность, моталась с тяже-
ленным магнитофоном-репортером везде, бралась 
за любую тему!
  Впрочем,  время  показало,  что  всем  всегда 
надо набивать руку. Причем, не важно, на чем – 
информашках, колонках. Писать и писать – ничего 
другого для журналистов не придумано. 
Сколько лет прошло, а я до сих пор помню, 
как Синельников давал мне задания. Годы спустя, 
сама  став  редактором,  напутствуя  молодых  жур-
налистов на очередное интервью, я не раз ловила 
себя на том, что говорю так же, как мой редактор, 
выворачивая тему всю, рассматривая все нюансы, 
повороты  проблем.  Именно  у  него  я  научилась 
компоновать  тему,  искать  рациональное  зерно  в 
каждом  абзаце,  редактировать  чужие  тексты,  бе-
режно сохраняя стиль – большое, скажу вам, ис-
кусство.   
Вот с тех пор и завертелось: темы, проблемы, 
герои, чиновники, а также простые смертные, те-
лефонные переговоры, запись «в поле», перепись 
на  бабину,  расшифровка,  написание  материала, 
редактирование,  студия,  запись,  монтаж,  эфир, 
летучка…  Огромна предэфирная подготовка каж-
дого сюжета. И так изо дня в день. Как-то Илья 
Владимирович изрек: «Живем как в тюряге – от 
передачи до передачи». Скабрезно? Цинично? Но 
зато как точно! 100 % попадание. 

31
Он учил меня работать «до звука»! Радио мо-
ментально выдаст фальшь, некомпетентность. За-
метили, и сегодня, когда радио стало иным, люди 
слушают тех, кто их искренно любит, относится к 
слушателям с душой. Слушателя-то не обманешь. 
А  когда  на  летучках  стали  хвалить  и  выпи-
сывать повышенный гонорар – Мулин был очень 
справедлив! – то коллеги из той же молодежки не 
раз звали-переманивали к себе. Особенно настаи-
вал Игорь Денисов – еще один ас радиовещания. 
Не поддалась. «Из пропаганды – ни ногой!» Да и 
коллеги  стали  наперебой  давать  задания:  сюжет 
в  получасовку,  десятиминутку  забери  себе…  А 
рядом-то корифеи: А. Солдатенко, В. Колотуша, Г. 
Омарова (кстати, чуть позже - гендиректор алма-
тинской радиостанции NS). 
Я  работала  и  училась:  слушала  программы 
и  анализировала,  выделяя  положительное  и  от-
мечая  промахи.  Кстати,  это  умение  приходит  не 
сразу – ему действительно надо учиться, но, объ-
ективно оценивая других, больше понимаешь и в 
своих писаниях. Ничто не проходит даром – и эти 
навыки  пригодились, когда годы спустя работала 
консультантом телерадиоканалов. А тогда, как-то 
раз усомнившись в том, все ли я делаю правильно, 
напросилась на запись к одному журналисту. По-
нимала, что процесс-то чуть ли не интимный, но 
жажда посмотреть, как человек работает, поучить-
ся писать так, чтоб и твои герои говорили легко, 
по делу, пересилила. Журналист недавно появился 
в редакции, слушая его материалы, я замирала от 
восторга: здорово! Вот бы также писать! 
В один из летних дней мы поехали на БАК. 
Строительство  Большого  Алматинского  Канала 
шло полным ходом, а редакция освещала всё: ход 
стройки, ее проблемы, досуг рабочих. Журналист 
поздоровался пятиэтажно, угостив рабочих сига-
ретами, отвесив двадцатипятиэтажные маты, «со 
вкусом» произнес каждому – что и как требуется 
сказать на микрофон, четко, без воды, а кто не смо-
жет, повтор многоэтажного мата, он не отвечает! 
О! Для меня это была хорошая анти-школа. 
Больше я ни к кому не просилась, а моталась по 
городу  и  области  и  писала,  писала.  Работа  на 
радио дала мне опыт. Научила общаться с людь-
ми. Умение делать материал в сжатые сроки. А 
главное – думать, анализировать, размышлять. 
Единственное, о чем сожалею – ушла сейчас 
проблемная  составляющая  радиоэфира.  Хорошо, 
что  ушла  идеология.  Ушло  назидание.  Огром-
ный  сегмент  СМИ  отдан  «формату».  Это  только 
кажется, что есть разнообразие, на самом-то деле 
все проще. Музыка + информация + развлечение = 
современное радио. 
Но  здорово,  что  современные  ведущие,  как 
бы  они  ни  назывались,  стремятся  сделать  свой 
эфир интересным, захватывающим. Ведь главный 
критерий прост: чтобы нас слушали. Чтобы слу-
шатель включал, ждал свою передачу, своего ве-
дущего.  
*  СИНЕЛЬНИКОВ ИЛЬЯ ВЛАДИМИРОВИЧ, алматинский журналист и любимый многими казахстанский поэт.  
В 1970-90-е гг. - ведущий авторских литературных и общественно-политических программ на Казахском радио 
и телевидении. В н. ХХІ в. – корреспондент газеты «Вечерний Алматы». 
Награды: бронзовая медаль ВДНХ СССР (1984) за цикл радиоочерков;  звание лауреата премии Академии 
журналистики РК «Алтын Жулдыз» (1997) - за радиопрограммы «Помоги себе сам» и «Жусан» (о казахской 
культуре). Автор книжек-сказок: «Серебряные трубочки» (1979), «Как сорока медведя спасла» (1984) и не-
скольких поэтических сборников, в первом из которых – «Свои слова» (1999) – собрана лирика разных лет, 
стихи-перевертыши, а также переводы ряда стихов народного поэта РК Мухтара Шаханова и уйгурского поэта 
Абдураима Муталлипа. 

32
Хабаршы.  Журналистика, Баспа ісі, Жўртшылыќпен байланыс сериясы                2011  (30)2 

33
«АҚИҚАТ» 
ЖУРНАЛЫНЫҢ 
ЖАРЫҚ КӨРЕ 
БАСТАҒАНЫНА 
90 ЖЫЛ

34
Хабаршы.  Журналистика, Баспа ісі, Жўртшылыќпен байланыс сериясы                2011  (30)2 
М
ыңдаған 
жылдардан 
бері 
ұлы  Далада  тіршілік  кеш-
кен  көшпенділердің  ғажайып 
мəдениетінің  қазіргі  мұрагері 
қазақтар екені даусыз.  Тамырын тереңнен тартқан 
тарихымен қоса көшпенділер өркениетін дүниеге 
əкеліп,  өзінің  төл  мəдениетін  өркендеткен  қазақ 
халқы  қилы-қилы    замандарда  басынан өткерген 
ұлы оқиғалар мен əлеуметтік жағдайларына бай-
ланысты  тудырған  эпостық  жырлары  мен  та-
рихи  аңыз  əңгімелері  арқылы  бүткіл  тарихын, 
мəдениетін, дүниетанымын ұрпақтан-ұрпаққа ау-
ызша жеткізіп келді. Жетпей қалғаны қаншама... 
Ал,  сол  тарих  қойнауына  кеткен  тарихи 
оқиғалардағы қазақ халқының ерлігін, жалпы өмір 
жолын қоғамның жылнамасы іспетті басылымдар 
тасқа басқанда, тарихымызды мүмкін  басқаша та-
разылар ме едік деген ой келеді. Мұндағы біздің 
айтпағымыз  қыпшақ  даласында  жазу-сызу  бол-
мады  деген  сөз  емес.  Болды.  Сонау  көне  түркі 
заманындағы балбал тастардағы жазулар мен орта 
ғасырдағы  ғажайып  əдеби  ескерткіштердің  жөні 
бөлек.
Ал  біздің  айтпағымыз  қазақ  қоғамындағы 
болып  жатқан  оқиғаларды  күнделікті,  аптасын-
М.Б.Сал ынбаев,
«А и ат»  о амды -саяси 
журналыны  бас редакторы
 
 «АҚИҚАТ» – 
ҒАСЫР 
ШЕЖІРЕСІ  

35
да,  айында  тасқа  басып  мəңгілікке  айналдыра-
тын  газет-журналдар  еді.  Ал,  сол  кездегі  қоғам 
үшін əрі күрделі, əрі абыройлы мұндай мерзімді 
басылымдардың  жұмыс  істеуі  аңыз  болатын. 
Себебі қазақ даласында мұғалімдік те болды, ши-
пагерлер де болды, тəржімашы-тілмаштар да бол-
ды.  Ал  журналист  мамандар  болмады.  Олар  тек 
ХІХ ғасырда ғана қалыптаса бастады. Сондықтан 
да  халықтың  көзі,  құлағы  һəм  тілі  болған  газет-
журнал сияқты ақпарат құралдары туралы түсінік 
ол кезде аңыз болған деп айтуға негіз бар деп ой-
лаймыз. 
Сонымен  патша  өкіметі  тұсында  жарық 
көрген  «Түркістан  уəлаяты»,  «Дала  уалаяты», 
«Айқап»,  «Қазақстан»,  «Қазақ»  сияқты  алғашқы 
газет-журналдардың  қазақтың  мүддесін  қозғап, 
дербес  ел  болуға  шақырғаны  патша  өкіметінің 
де, большевиктердің де саясатына қайшы болып, 
мерзімді  басылымдарды  жауып  тастайды.  Де-
генмен  де,  жаңа  өкіметтің  саясатын,  ұстанымын 
халыққа  насихаттайтын  басылым  керек-ақ  еді. 
Сондықтан  «Еңбекші  қазақ»,  «Лениншіл  жас» 
газеттері  мен  1920  жылы  қазіргі  «Мысль»  жур-
налын  ашса,  1921  жылы  қыркүйекте  «Қызыл 
Қазақстан»  қазіргі  «Ақиқат»  журналын  басып 
шығара бастайды. 
«Ақиқаттың»  тұңғыш  редакторы  Абдол-
ла  Асылбеков  бастаған  Ерғали  Алдоңғаров, 
Мырзағұл Атаниязов, Нəзипа Құлжанова, Нығмет 
Нұрмақов,  Смағұл  Сəдуақасов,  Ораз  Жандосов, 
Ə.Байдилдин жəне басқалар қостаған журналдың 
тұрақты  авторлары  басылымның  алғашқы  сан-
дарында  өзекті  де  құнды  мəселелерді  көтере 
біледі.  Олар  патшалық  Ресейдің  отаршылық 
саясатының  кеңес  өкіметі  тұсында  да  жалғасып 
келе  жатқанын,  орыстардың  қазақты  тең  аза-
мат  санамауын  батыл  сынға  ала  отырып,  оның 
асқынған түрі ретінде жергілікті халықтың басты 
байлығы  –  жерін  тартып  алуы  қазаққа  өте  қиын 
тигенін  ашына  жазады.  Осы  тұрғыдан  келген-
де    қазақ  халқын  ояту  үшін,  сауатын  ашу  үшін 
алаш арыстары «Қызыл Қазақстан» журналында 
өздерінің  публицистикалық  мақалаларын  үзбей 
жариялап отырды деп айтуға болады. Мұнда олар 
жанайқайға толы сол замандағы өзекті мəселелерді 
көтере білді. Оған біз «Ақиқат» ұлттық қоғамдық-
саяси журналының биылғы 90 жылдық мерейтой-
ына  орай  1921  жылдың  15  қыркүйегінен  бастап 
«Қызыл  Қазақстан»  деген  атпен  жарық  көрген 
басылымның алғашқы сандарында қандай өзекті 
де  тың  бастамалар  көтерілген,  қандай  ұлттық 
мəселелерге байланысты құнды дүниелер бар екен 
деп сарғайған беттерін парақтағанда, халқына адал 
қызмет еткен алаш зиялыларының нағыз қазақ аза-
матына тəн, кəсіби журналистке лайықты жазған 
публицистикалық  мақалаларының  молдығына 
куə 
болдық. 
Олардың 
публицистикалық 
еңбектерінде сол заманның  ақиқатын батыл айта 
білгендігіне,  тақырыбының  маңыздылығына, 
тілінің  көркемдігіне  қайран  қаласыз.  Жастық 
жігерлері  өрттей  лаулаған  алаштың  сол  кездегі 
көзі  ашық,  көкірегі  ояу  азаматтары  дəйім  алғы 
шепте, алдыңғы лекте жүріпті. Өткір мəселелерді 
көтеруде  большевиктік  цензурадан  ықпаған, 
тіпті,  оларды кеңестік жүйенің қатаң бақылауына 
бағынбаған  деп  те  айтуға  болады.  Мəселен, 
Смағұл  Сəдуақасов  «Ақиқат»  журналының 
алғашқы  сандарында  ұлттық  проблемалардың 
бірі  ретінде  ұлттық  теңсіздікті  сынай  отырып, 
қазақ жігіттерінің елеусіз орындарда ғана қызмет 
атқарып  отырғанының  мəнісі  олардың  өнер-
білімі  сондайларға  ғана  жеткендіктен  емес.  Бұл 
отаршылардың (колонизаторлардың) істеп қойған 
айласы  деп  өткір  айтады.  Сонымен  қатар  өмір 
бойы отар болып келе жатқан елдегі құлдық сана 
туралы  да  керемет  ой  айтады.  Ол  былай  дейді: 
«Адамда əдет деген бір сипат бар. Неге болса да 
адам  əдеттенгеннен  кейін  үйренеді.  Үнемі  біреу 
мұң-мұқтаждықты  көрмесе,  аш-жалаңаштықты 
білмесе,  жұмыс  қылмаса,  ол  адам  өмірінше  сол 
тұрмысқа əдеттенеді. Тамақ табу үшін еңбек ету 
керек.  Жұрт  ашығып  жатқанда  сендер  азырақ 
ашығу  керек  деген  сөздерді  ол  адам  ұқпайды. 
Себебі  оның  көңілі  ондайды  ойлап  көрген  жоқ. 
Оған  оның  сол  тұрмысы  дұп-дұрыс,  əп-əділ 
секілді. 
Екінші  түрлі  адам  бар.  Олар  жасынан 
қорлықта,  көргені  кемшілік,  зорлық,  зомбылық, 
жегені  таяқ,  білгені  құлдық.  Жақсы  өмір  бар, 
жайлы тұрмыс бар, жұрттың бəрі тең, біріне-бірі 
қарындас, аға дегенді ондай адамдар алғашқы кез-
де  түсіне  алмайды.  Себебі  олардың  миы  мұндай 
пікірді  ойлап  көрген  жоқ.  Ойласа  да  ондай  өмір 
болады  деп  сеніп  көрген  жоқ.  Олар  өмірінше 
құлдыққа  үйренді.  Адам  баласы  əдеттенсе,  құл 
болу да дұп-дұрыс нəрсе! [1,29-б.]
Ал,  «Ақиқаттың»  алғашқы  редакторы,  алаш 
зиялыларының  бірі  Абдолла  Асылбековтің 
1921  жылғы  Қазақстандағы  аштыққа  байланы-
сты  нақты  дəлелдерге  сүйене  отырып  «Қызыл 
Қазақстанда»  жариялаған    мақаласында  сол 
жылғы  аштықтың  нақты  себептері  ашық  айты-
лады.  Қазақ  халқының  елді  жайлаған  жұттан 
емес,  қызылдардан  да,  ақтардан  да  қатты  жапа 
шегіп,  сол  əскерлердің  ылаңынан  қырылғанын 
əшкерелейді.  Ал,  жерінен  бір  айрылып,  бағатын 
жері  болмаған  соң  малдан  екі  айрылған  қазақ 
болса,  1921  аштыққа  ұрынады.  Ал  Абдолла  осы 

36
Хабаршы.  Журналистика, Баспа ісі, Жўртшылыќпен байланыс сериясы                2011  (30)2 
аштықтың себебі мен салдарын батыл сынға ала 
отырып,  мəселенің  ушығып  бара  жатқанын  ай-
тып дабыл қағады [2]. Мұндай мəселені көтерген 
мақалалар  басылымның  əрбір  санында  шығып 
тұрды десек, артық айтқандық болмас. Жер дау-
ына, аштыққа жəне басқа да ұлттық мəселелерге 
арналған  хаттар газетте жиі басылып тұрды. Тіпті 
большевикпін  деген  орыстардың  араққа  сылқия 
тойып  алып,  орыс  тілін  білмейтін  қазақтарға 
жасаған неше түрлі бассыздықтары да осы журнал 
арқылы  əшкереленді.  Алаш  зиялылары  мұндай 
жағдайлардың əсіресе, Жетісуда, Ақмолада жəне 
Қарқаралыда  өршіп  бара  жатқанын  басылымда 
күйіне жазды. Не істеу керек, амал қайсы? – деген 
сияқты сауалдарға жауап ретінде қазаққа өз шару-
асын түзеп, кəсіппен айналыспаса құрып кететінін 
жарыса жазды. 
Сонымен  қатар  мақалада  сол  кездегі  қазақ 
халқының  санын  көрсететін  статистикалық 
мағлұмат  та  өте  маңызды  орын  алған.  Қазақ 
Республикасындағы  төрт  облыстағы  халықтың 
екі миллионнан астамы, яғни 59 пайызы ащтыққа 
ұшыраған  дейді,  –  Абдолла  Асылбеков.  Осы 
дəйекке  сүйене  отырып,  егер  төрт  облыста  3 
миллионнан  астам  қазақ  болса,  онда  қалған 
аймақтағы  халық  санының  қанша  болатынын 
оймен  шамалауға  болады.  Бұл  жерде  əңгіме  тек 
қазақ халқына байланысты айтылған фактілер деп 
түсіну керек.
 Олардан бөлек Ə.Байділдиннің «Ұлт мəселесі 
һəм  Октябрь  революциясы»,  Манап  Шамильдің 
(Сəкен Сейфуллин) «Аштардың рухы», «Октябрь 
һəм ұлт мəселесі», О. Исабаевтың «Ұлт мəселесі 
һəм  Октябрь  төңкерісі»,  Нəзипа  Құлжанованың 
«Октябрь төңкерісі жəне əйел мəселесі» жəне т.б. 
авторлардың мақалаларында қазақ халқының сол 
кездегі жай-күйі батыл айтылды. Тіпті қазақтардың 
орыстардан  да  көп  теперіш  көріп  отырғанын 
жасырған жоқ.  Осындай 
келелі  мəселермен 
қатар  қазақ  қаламгерлерінің  алғашқы  көркем 
шығармалары  да  жарияланып  тұрды.  Оның  мы-
салы  ретінде  Мұхтар  Əуезовтің  «Қорғансыздың 
күнін»,  Сəкеннің  «Тар  жол  тайғақ  кешуі»  мен 
өлеңдерін,  Бейімбеттің  «Шұғаның  белгісі»  жəне 
басқа  көптеген  əдеби  еңбектерді  айтуға  болады. 
Демек,  журналда  əдеби  материалдарға  да    мол 
орын  бөлінген.  С.Сəдуақасов,  С.Сейфуллин, 
Б.Майлин,  М.Əуезов  жəне  т.б.  көрнекті  ақын-
жазушылардың  көркем  шығармаларының  осы 
журналда жариялануы басылым оқырмандарының 
көптігінен хабар беріп тұрғандай. Сонымен қатар 
əдебиетші  ғалымдар  үшін  «Қызыл  Қазақстанда» 
басылған  шығармаларды  қазіргі  өзіміз  оқып 
жүрген мəтінмен салыстыра зерттеудің  де үлкен 
маңызы  бар  деп  ойлаймыз.    Мұндай  дəйектерді 
көптеп келтіруге болады.  
Ал  енді  неге    большевиктер  сол  кезеңде 
баспасөзге, əсіресе Алаш ардақтыларына еркіндік 
беріп  қойды  деген  мəселеге  келер  болсақ,  біздің 
ойымызша  алаш  оқығандары  бір  жағынан  заңға 
сəйкес жұмыс жасады. Екінші жағынан, олар Қазақ 
Республикасын  дербес  мемлекет  ретінде  құруды 
мақсат  етті.  Себебі  қазан  төңкерісінің  алғашқы 
күндерінде Ресей боданында болған халықтардың 
құқықтары  жайында  арнайы  жарлық  жариялана-
ды. Онда былай делінген: 
Біріншіден, Ресейде тұратын ұлттардың бəрі 
де бірдей, бірінен бірінің артығы жоқ. Екіншіден, 
əрбір  ұлт  Ресеймен  одақтас  автономия  бола-
мын  десе  де,  болмаса  мүлде  бөлініп  өз  алдына 
жеке өкімет боламын десе де ерікті. Үшіншіден, 
бір  ұлтты  екінші  ұлт  құлдану,  кемшілікте  ұстау 
мүлде  жойылады.  Үшіншіден,  бұрын  қорлық 
көріп езілген ұсақ ұлттардың еркі мен көркеюіне 
көмекші  боламыз  деп  айтылған.  Демек,  бұл 
айтылған  мəселелер  қағаз  бетінде  ғана  қалған 
жоқ.  Бұрын  орыс  патшалығының  отары  болған 
ұсақ ұлттар өз алдына тұрмыстарының ыңғайына 
қарай жеке-жеке республика болуды немесе авто-
номиялы республика болуды көздеді [3, 2-б.].  
«Қызыл 
Қазақстандағы» 
мақалалардың 
өткірлігіне,    көтерілген  тақырыптың  ұлттық  си-
пат  алуына,  метериалдардың    мазмұнына  қарап, 
1925  жылға  дейін  алаш  қайраткерлері  ұлттық 
журналистиканың  нағыз  үлгісін  салып  кеткен-
дей ме деп қаласыз. Ф.Галашекин келгенге дейін 
цензура да өте қатты дəрежеде болмаған секілді. 
Сондықтан  да  олар  ең  əуелі  қазақ  ұлтын  басқа 
халықтардан кейін қалмауға, кем болмауға үндеді, 
қазақ қоғамын жарқын болашаққа жеткізу жолын-
да  ештеңден  қаймықпай  күресті  деуге  болады.  
Заман  ағымына  сай  қазақтың  іргелі  проблема-
ларын  барынша  ашық  айтып,  мəселені  тікесінен 
қойып,  оны  шешудің  жолдарын  да  көрсетіп  от-
ырды.  Сондықтан  да  Алаш  зиялыларының 
атқарып жатқан ұлттық болмыстағы қарқынынан 
қорыққан кеңес өкіметі Галешекинді арнайы тап-
сырмамен жібергендігі байқалады. Сөйтіп,  Алаш 
арыстарының  əрекеттерінен  шошыған  билік 
басылымның  форматын  өзгертіп,  оны  тек  саяси-
ландырып,  компартияның  жұмыстарын  халыққа 
насихаттау  бағытындағы  мақалаларға  ғана  орын 
бөліп  отырды.  Содан  бастап  сирек  жағдайда 
болмаса,  олардың  ұлттық  мəселелерді  қаузаған 
маңызды  мақалалары  көп  басылмады.  Сөйтіп, 
1925  жылдан  кейін  алаш  зиялыларының  арыны 
басылғандай көрінеді. 
«Қызыл  Қазақстанның»  беттерін  парақтай 

37
отырып,  қатаң  цензураның  бақылауындағы 
оның мүмкіндігінің қаншама шектеулі, құрсаулы 
болғанына  қарамастан  қазақ  қоғамының,  қазақ 
жерінің шын мəніндегі айнасы бола білгенін пай-
ымдаймыз. 
Əрқашанда  ақиқаттың  ақ  жолында  парасат 
биігінен сөз қозғап, ой толғаған Алаш арыстары 
сипаттаған  қазақтан  бүгінгі  қазақтың  мінезі  көп 
жағдайда  өзгермеген  сияқты.  Осы  жағынан  кел-
генде,  тіршілігіміз  түзелді,  заманымыз  жаңарды, 
бірақ  əлі  де  болса,  кейбіріміздің  ой-санамыз 
Смағұлдың  жүрегіне  оқтай  қадалған  сөздегі 
қалыпта  қалғаны  мазалайды.  Кейде  Смағұлдың 
мақаласы бүгінгі күнге арнап жазылған ба деп те 
қаласыз. 
Басылым  сандарын  ақтарып  отырсаңыз 
халықтың  өмірі,  қоғамдық  сананың  дамуы 
жөнінде  шежіреге  бергісіз  мəліметтерді  де  таба-
сыз. Журналдың ондай жүкті арқаламауға құқы да 
жоқ еді.  
1921  жылы  Орынбор  қаласында  шығып 
тұрған  журналдың  аты  белгісіз  себептермен 
қайта-қайта өзгеріп отырды. Ол да болса кеңестік 
коммунистердің жымысқы саясатының бір қыры 
болса  керек.    1924  жылдан  1932  жылға  дейін 
Қазақстан  КП  (б)  өлкелік  комитетінің  органы 
ретінде  «Қазақстан  большевигі»  деген  атпен 
оқырманға  жол  тартса,  1932  жылы  бірнеше  ай 
«Ауыл коммунисі» деп басылым атауға да ие бо-
лады. Ал, 1932 жылдан 1941 жылға дейін журнал 
«Коммунист»  деген  атқа  өзгертіледі.  Ұлы  Отан 
соғысы жылдарында біраз уақыт шықпай қалған 
басылым, 1947 жылы ақпараттық кеңістікке қайта 
шығады. 1952 жылы журналдың аты «Қазақстан 
коммунисі» тағы да жаңа атқа өзгеріп, 1991 жылға 
дейін шығып тұрды. Заман ағымына, биліктің сая-
си танымына қарай «Ауыл коммунисі», «Қазақстан 
большевигі», 
«Коммунист», 
«Қазақстан 
коммунисі»  деген  атпен  еліміз  егемендік  алған 
күнге  дейін  атын  қайта-қайта  өзгерте  отырып, 
ақырында «Ақиқатқа» тоқтаған журнал осы күні 
көп оқырмандардың көңілінен шығатын қазақтың 
беделді де байырғы басылымдарының біріне ай-
налды.  Еліміздің  егемендік  алуына  орай  1991 
жылдың 15 қыркүйегінен бастап «Ақиқат» деген 
атпен  шығып  келеді.  Бұл  жайында  басылымға 
алғаш «Ақиқат» деген атауды ұсынып, тіркеткен 
авторы  белгілі  жазушы-публицист  Камал  Смай-
ылов  ағамыз  былай  деп  жазған  болатын:  «1991 
жылы  Орталық  Партия  Комитеті  тарап,  журнал 
бұрынғы атымен шығуын тоқтатқанда оны қалай 
сақтау  керек  деген  əңгіме,  мəселе  туды.  Ғылым 
академиясына,  «Білім»  қоғамына  барыңдар  деді. 
Олардың  өздері  жетісіəп  отыроған  жоқ,  журнал-
ды қалай алсын? Содан ойланып, бір телефоннан 
соң Жоғарғы Кеңестің төрағасы Ерік Асанбаевқа 
бардым. Əңгімелестім. Екеуміз Орталық Комитет-
те қатар қызмет еткенбіз. Ол – ғылым бөлімінің, 
мен  –  мəдениет  бөлімінің  меңгерушісі.  Оған  ай-
тып  едім  келісе  кетті.  Екі  газеті  бар  Жоғарғы 
Кеңес енді екі теориялық-саяси журналды алса да 
көптік жасамайды ғой деп ұйғардық. Ендігі сая-
сат – халықтікі, идеология, теория – мемлекеттік 
дегенге келдік. Оның атын өзгерту керек болды. 
Редакцияда  бəріміз  жиналып  атын  іздедік. 
«Саясат»,  «Шындық»,  «Ой  көкжиегі»  деген  ат-
тар ауызға алынды. Біреулер маған айтты: «Пара-
сат»  деген ат тамаша келіп тұр, бірақ сіз оны ана 
журналға беріп кеттіңіз ғой. «Парасаттан» шығып 
соған ұқсас, мағыналас сөз еске келді. «Ақиқат» 
деп  атайық  деп  мен  ұсыныс  жасадым.  Бəрі 
қостады.  Осылайша  мен  екі  журналдың  атының 
авторы  болдым.  Сөйтіп  журналдың  аты  өзгерді» 
[4, 80-б.].        
Қазақ  елінің  ақпараттық  кеңістігінде  өзіндік 
брэндке  айналған  «Ақиқат»  журналының  еткен 
еңбегі еленбей қалған жоқ. Басылымның жемісті 
еңбегін  жоғары  бағалаған  ел  ағалары  əруақытта 
тиісті  сыйлықтарымен  марапаттап  отырды. 
1976  жылы  «Халықтар  достығы»  орденімен, 
1996  жылы  Қазақстан  Республикасы  Баспасөз 
жəне бұқаралық ақпарат істері жөніндегі ұлттық 
агенттігінің  Құрмет  Грамотасымен,  2002  жылы 
Қазақстан  Журналистер  Академиясының  «Ал-
тын жұлдыз», 2008 жылы Қазақстан Журналистер 
одағының сыйлықтарымен марапатталған журнал, 
биылғы  Қазақстан  Республикасы  Тəуелсіздігінің 
20 жылдығы қарсаңында Байланыс жəне ақпарат 
министрлігі ұйымдастырған конкурста «Ең үздік 
қоғамдық-саяси  басылым»  аталымы  бойынша 
жеңімпаз атанды. 
«Ақиқаттың» 
нөмірлерінде 
Елбасымыз 
Нұрсұлтан  Назарбаевтың  Қазақстан  халқына 
арналған  дəстүрлі  Жолдауы  мен  осы  Жолдауға 
сəйкес  елдің  əлеуметтік,  экономикалық  ахуалын 
көтеру  мақсатында  атқарылып  жатқан  игі  істері 
тұрақты  түрде  жарияланып  тұрады.  Сонымен 
бірге  Елбасының  тапсырмасы  бойынша  облыс, 
аудан  əкімдерінің  атқарып  жатқан  жұмыстары 
жөнінде де маңызды сұхбаттар кезегімен беріліп 
тұрса, еліміздегі белгілі қоғам қайраткерлері мен 
ғалымдардың  жариялаған  құнды  материалдары 
журналдың  беделін  көтеріп,  маңызын  арттырып 
отырады. Осыған қарап журналдың мазмұны мен 
бағыты  өзгеріп,  бұрынғы  партияның  басылымы 
болып қалмай, бірте-бірте ұлттық сипат алғанын 
байқауға болады.    
Еліміздегі  жүзеге  асырылып  жатқан  саяси-

38
Хабаршы.  Журналистика, Баспа ісі, Жўртшылыќпен байланыс сериясы                2011  (30)2 
экономикалық  өзгерістерді  халыққа  уақытында 
жеткізуде,  сондай-ақ,  Қазақстанның  дамыған 
50  елдің  қатарына  қосылу  процесін  жеделде-
туде  жəне  Елбасының  жыл  сайынғы  дəстүрлі 
Қазақстан  халқына  арнаған  Жолдауында  атап 
көрсеткен  маңызды  міндеттерден  туындайтын 
мəселелерді  насихаттауда  жəне  биылғы  жылғы 
Қазақстанның  Ислам  конференциясы  Ұйымына 
басшылық қызметін атқарудағы əрбір оң істері мен 
қадамдарын «Ақиқат» республикалық қоғамдық-
саяси  журналы  халыққа  жеткізіп  отырады.  Осы 
тұрғыдан келгенде еліміздегі саяси-экономикалық 
жағдайларды  сараптап,  халыққа  түсінікті  тілмен 
жеткізу журналдың басты міндеті болмақ.  
Қазіргі  таңда  «Ақиқат»  журналы  қоғам 
дамуының  маңызды  тұстары,  соның  ішінде  сая-
сат, тарих, философия, экономика, мəдениет жəне 
филология  салаларындағы  өзекті  мəселелерді 
уақытылы  көтеріп,  маңызды  да  ғылыми  құнды 
мақалалардың  жарық  көруімен  ерекшеленеді. 
Басылымның  заман  талабына,  уақыт  лебіне 
сай  жылдан  жылға  жасап  келе  жатқан  жарқын 
жаңалықтары,  өсуі  мен  өзгеру  үдерістері 
оқырманның  көз  алдында  өтіп  келеді.  «Ақиқат» 
журналы қай кезде болсын ақиқаттың алдаспаны-
на айналып, салиқалы ой толғайтын, елдегі болып 
жатқан жаңалықтар мен өзгерістер иіріміне бой-
лай отырып, мейлінше  терең сараптама жасайтын 
басылым ретінде қалыптасты.
Тəуелсіз  еліміздегі  журналдардың  ішінде 
бас басылым болып табылатын «Ақиқаттың» ай-
дарлары  елге  ұнамды,  мазмұнының  əсерлілігі, 
мақалаларының  құндылығы  көпшілікті  баурап 
алатынын  дəлелдеп  жату  артық  болар.  Əсіресе, 
«Заманхат»  айдарымен  Əл-Фараби,  Абай  сын-
ды  даналардың,  Шəкəрім  Құдайбердіұлы,  Ах-
мет  Байтұрсынұлы,  Міржақып  Дулатов,  Мағжан 
Жұмабаев, Смағұл Сəдуақасов секілді алаш зия-
лылары мен Ақжан Машани, Өзбекəлі Жəнібеков 
жəне  т.б.  қазақтың  белгілі  тұлғаларының  ойлы 
пікірлері мен салиқалы сөздері үнемі журналдың 
бетін  ашып  тұрса,  «Маржан  сөз»  айдарымен 
қазақтың аузы дуалы билері мен шешендерінің тура 
да тауып  айтқан маржан сөздері қорытындылайды. 
Бұған  қоса  «Жақсы  жүрген  жерінде  із  қалады», 
«Тарихтан  тəбəрік»,  «Тұлғалар  тұғыры»,  «Руха-
ни қазына», «Дүниетаным ділі» сияқты айдарлар 
көпшіліктің көңілінен шыққандығын баса айтуға 
болады.  Сөйтіп  «Ақиқат»  Қазақстанның  тарихы 
мен мəдениеті, рухани дүниесі мен əдебиеті жай-
ында тың мəселелерді көтеретін бірінші журналы 
болуымен қатар Қазақстан ғылымының дамуына 
атсалысатын ғылыми журнал ретінде де танымал 
болды.  
Бүгінде  «Ақиқат»  ұлттық  қоғамдық-саяси 
журналы    ұжымдағы  қажырлы  қайраткер 
журналистердің  ерен  еңбегінің  арқасында 
Тəуелсіз  Қазақстанның  ақпараттық  кеңістігінде 
үлкен  құрметке  ие  болып,  еркін  жүзіп  келеді. 
Басылымның  өмір  жолындағы  жетістіктері  жур-
налистика  əлеміне  жаңа  қадам  басқан  жастарға 
Темірқазықтай жол сілтейді.  
90  жыл  бойы  көкірек  көзі  ояу,  жүрегі  қазақ 
деп  соққан  əрбір  азаматтың  сүйікті  журналына 
айналған басылымның еліміздегі қоғамдық сана-
ны ұлттық санаға айналдыруда өлшеусіз үлес қоса 
береді.  
Журналдың  90  жылдық  мерейтойына  тар-
ту  ретінде  айтар  тағы  бір  жаңалығымыз  ол 
Журналдың күні бүгінге дейін белгісіз болып кел-
ген № 1 санын таптық. Бұл уақытқа дейін «Ақиқат» 
журналының  алғашқы  екі  саны  мүмкін  белгісіз 
себептермен жоғалған, мүмкін алғашқы жарыққа 
шыққан  жері  Орынбордың  архивінде  болмаса, 
басқа  болады-ау  деген  біраз  жерден  табылмаған 
болатын. Журналдың тоқсан жылдық мерекесіне 
дайындық  барысында  табылып  қалар  деп,  сол 
нөмірлерді қайта іздей бастадық. Бұл игілікті іске 
Ұлттық  кітапхананың  қызметкерлері  зор  көмек 
көрсетті.    Солармен  бірлесе  отырып,  Ташкент, 
Мəскеу,  Орынбор  жəне  Қазақстанның  өз  ішінен 
журналдың жаңағы нөмірлеріне сұрау салдық. Со-
нымен жақында сол сұрау салған жердің бірінен 
бірінші нөмірі бар деген жауап алдық.  Қолымызға 
тигені  микрофильм  қалпындағы  нұсқасы.  Бұны 
біздің  редакция  ұжымының  журналдың  тоқсан 
жылдық мерейтойына тартқан үлкен сыйлығы деп 
білеміз.  
Қазақ  елінің  болашағы  жарқын  болсын,  өз 
елінің көзі, құлағы һəм тілі болған «Ақиқаттың» 
өз  шыққан  биігінен  аласармай,  заңғар  биікке 
самғай бергенін тілейік. 
 
 
Пайдаланылған əдебиеттер:
1. С.Смағұлов. Қостанай- Торғай. – //«Қызыл Қазақстан»,  Орынбор, 1922, 28-33 Б.
2. А.Асылбеков. Қазақ Республикасындағы аштықтың ауданы. – // «Қызыл Қазақстан», Орынбор, 1922, 7 январь.
3. А.Байдильдин. Ұлт мəселесі һəм октябрь революциясы. -  // «Қызыл Қазақстан» , №3, 1921.
4. К.Смайылов. «Ақиқат» деп қалай аталған.  – // «Ақиқат», Алматы, 1996 №8.   
 

39
1. 
ОСЫДАН БIРЕР ЖЫЛ  бұрын, дəлiрек 
айтсам  2008  жылдың  шiлде  айын-
да  қазақтың  асыл  перзенттерiнiң  бiрi 
Бəйкен аға Əшiмовпен жолығысып, сырласудың сəтi 
түсiп  едi.  Көптi  көрген  көнекөз    қария  алғашқыда  
сұхбаттасуға  келiсiм  бергенiмен  бiрден    шешiлiп 
кете  қоймады. Əңгiмемiз тақ-тұқ, тiптi кiбiртiңкiреп  
қалған тұстарымыз да болды. Қария əңгiменi басқа 
күнi жалғастырайық дегендей ыңғай таныта баста-
ды. 
Тоқтамды  сөз  айтпасам,  кездесуге  нүкте 
қойылғалы  тұр.
– Аға, ендi бiрер жылда тоқсанға толғалы отырған 
журнал  оқырмандарына    жарытып  ештеңе  жеткiзе 
алмайтын болдық-ау, – дедiм, аз-кем үнсiздiктен соң:
–  Жұмабек,  мынадан  қарап  шығып  бiрдеңе 
құрастыра салмайсың ба? – дедi. Ағамыздың мегзе-
ген жағына мойын бұрсам  бiр  бума болып «Қазақ» 
газетi жатыр.
– Қоғабайдың  газетiндегiден қосып айтар еште-
не қалмаған  сияқты.
– Ойбай-ау, ол Қоғаш ағамның тасқа бастырған 
сөзi, мен оны жамап жасқап "Ақиқатқа" қалай басты-
рам.
– «Ақиқатқа» дейсiң бе, ə?  Менiң «Ақиқат» жур-

жүктеу/скачать 9,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: