Лекция №1 Адамның тарихқа дейінгі эволюциясы
жүктеу/скачать 460,42 Kb.
|
Қазақстан тарихы пәнінен лекциялар 2022-2023жж docx
| Наймандар мен керейлер қазақ халқының құрамына өз аттарымен енген көрнекті тайпалар. VIII ғасырдың орта кезінде Ертістің жоғарғы ағысымен Орхон өзенінің аралығында Түркі тілдес сегіз-оғыз тайпалары өмір сүрген. Қидан жылнамасында бұларды жауынгер көшпелі тайпалар деп көрсетеді. Х ғасырдан бастап, сегіз-оғыздар Қидан мемлекетінің қол астына бағынған кезден бастап, олар “найман” деген атпен белгілі болды. Найман сөзі қидандардың сегіз тайпа деген сөзінен қалыптасқан деген болжам бар.
Наймандар бұйрық және беткін деген үлкен 2 тайпадан құралған. Олар монгол тайпалары тарих сахнасына көтерілгенше, Орталық Азияда үстем болып түрған. ХI ғасырдың екінші жартысындағы жаһанкездер жазбаларына қарағанда, беткін наймандар Алтай жерінде қаңлылармен көршілес тұрған, олармен туыстас болған . Ал Рашид-ад-дин олардаң Үлкен Алтайда, Емелде, Киелі Таласта, Көк Ертісте найман қаңлылармен қатар мекендегенін айтады. Наймандар Алтай жеріне өздерінен бұрын келіп мекендеген керей, меркіт тайпаларымен бірігеді. Алайда, бұл жерлерге Шыңғыс ханның қолы жететіндігін сезген найман ханы Күшлік 1206 жылы Жетісуға қарай жылжиды. Ал, бұл кезде Оңтүстік-шығыс Қазақстандағы қарақытайлардың саяси үстемдігі нашарлай бастаған кез еді. Қарлұқ және қаңлы тайпалары өздерінің тәуелсіздігін алу жолында қарақытайларға қарсы күрес жүргізіп жатқан. Қарақытай ханы Жетісу жерінде өз күшімен үстемдігін орната алмайтындығын сезіп, Күшлік ханнан көмек сұраған еді. Ол өзінің жауабында, Емел, Қойлық, Бесбалық қалаларына тарай қонған өз тайпаларынан күш жинап, көмек беретіндігін хабарлайды. Күшлік хан Қарақытай мемлекетінің саяси жағдайын бірден түсініп, алғаш оған көмек беруге келіскенімен, келешекте өз үстемдігін орнатуды есінен шығарған жоқ. Ол тез арада күш жинай бастады. Қарақытайлықтар 1210 жылы Тараз түбінде Хорезмшахтан жеңіліске ұшыраса, одан соң Баласағұнда мүлдем сәтсіздікке ұшырайды. Өзінің орта-лығы болған бұл қала тұрғындары Қарақытай билеушісін қалаға кіргізбеуге тырысқан. Күшлік хан Қарақытай ханының бұл сәтсіздіктерін пайдаланып қалуға әрекет жасайды. 1211 жылы Қарақытай билеушісі Ү. Гурхан аңда жүрген жерінде түтқындалған. Оны биліктен бас тартқызады. Сөйтіп, Күшлік хан Жетісудағы билікті өз қолына алады. Көп кешіктірмей Күшлік Оңтүстік Қазақстанда да билік жүргізген. Алайда, Күшлік хан христиан дінінің нестарион бағытында болғандықтан мұсылман дініндегі қалаларға қарсы әрекеттер жасай бастайды. Оның әрекеті іске аспайды. 1218 жылы шығыстан монғолдар басып кіреді. Олар бірден найман тайпаларын талқандап Күшлік ханды Бадақшамда қолға түсіріп, жазалады. Наймандар мен керейлердің қоғамдық құрылыстары ерте феодалдық қатынастардан тұрған. Тайпалық бірлестіктер ұлыстық басқарудан тұрды. Ұлыстардың өздеріне тән бір қасиеті, олардың құрамы тек қандас тайпалардан ғана құралмай, басқа да ру—тайпалар кірді. Әрбір ұлыс белгілі бір территорияны иеленген. Діни-наным сенім бойынша “хан” көктен жаралған болып есептелген. Ұлысты билеушілердің меншігінде белгілі жайлауы, қыстаулары болған. Әрбір ұлыстар ондық бірліктер бойынша әскери жүйемен сарбаздар жасағын құрған. Ұлыстарды басқару, салық жинауды “шерби” атағы бар адамдар жүргізген. Арнаулы іс жүргізетін адамдар да болған. Іс ұйғыр жазуымен жүргізілген. Жарлықтар ханның мөрі басылып бекітілген. Наймандар мен керейлер христиан дінінің нестарион бағытын ұстаған. Найман, керей тайпаларының шаруашылықтары түркі тілдес тайпалармен бірдей, ұқсас болған. Ол негізінен көшпелі мал шаруашылығы. Жазба деректерге қарағанда, көшіп-қонудың 2 түрі болған. Оның бірі—тайпалық ірі-ірі көшу, ал екіншісі кіші-кіші рулық көшу болған тәрізді. Бұлай көшіп-қонудың басты себебі—шамасы бұл кездегі жаугершіліктен сақтану болған сияқты. Ұлы жібек жолы. Қала мәдениеті: Орта Азияда, соның ішінде Оңтүстік Қазақстанда шаһар өмірі ежелгі дәстүрлерге ие. Түрік, Түркеш, Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қарахан ерте феодалдық дәуірінде де көптеген шаһарлары болған мемлекеттер еді. Б.з.б. екінші ғасырдан бастап Шығыс пен Батысты жалғастырған Ұлы жібек жолы Қазақстан аумағы арқылы өтті. Осы жол бойында ірі қалалар бой көтерді. Қазақстан қалаларының ең гүлденген кезеңі IX-XII ғғ. болып, бұл кезде олардың саны 56-ға жетті. Олардың ішінде ең ірілері Сығанақ, Сауран, Ясси, Отырар, Испиджаб, Тараз, Суяб, Мерке, Қүлан, Баласағұн т.б. IX ғасырлар әдебиеттерінде араб тіліндегі географияға негізделген Орта Азия шаһарларын көрсету үшін арнайы терминологи я құрастырылған. Түркі дәуіріндегі рухани мәдениет: VI-XII ғғ. Қазақстанда өмір сүрген ру — тайпалардың түркі тілінде сөйлегендігі түркология ғылымында толық дәлелденген. Алайда, тіл ғылымының зерттеулеріне қарағанда, негізі түркі тілдес қарлұқтардың, қыпшақ-қимақтардың, оғыздардың, ұйғырлардың, қырғыздардың т. б. ру-тайпалардың өздеріне тән диалектілерінің болғандығы анықталған. Араб, парсы жазба деректеріне қарағанда, қарлұқ тайпаларының тілінде кейбір айырмашылықтар байқалады. Егер, Орта Азия (Фергана) жеріндегі қарлұқтар қағанды "Ябғу" десе, ал Алтай-Сібір жағындағы қарлұқтар "жағбу" деп атаған. Бірақ олар бір-бірін түсінген. Түркі тілдес жазулар тіл ғылымында "руна" жазуы деп аталған. Ол Скандинавия халықтарының тілі бойынша, сыры ашылмаған құпия жазу деген сөз. Бұл жазудың оқылу сырын ашқан сол халықтың атақты тіл білімінің ғалымы Дания университетінің профессоры В. Томсен. Одан кейін Орхон жазуларын орыс тіліне аударған түрколог ғалым В. Радлов болды. Сөйтіп, ХIХ ғасырдың аяғында руна жазуының қүпия сырының ашылуы ертедегі түркі тілдес халықтардың да өздеріне тән жазуларының болғандығын көрсетеді. Түркі жазуларын бізге жеткізуде С. Аманжолов, Р. Мұсабаев, Р. Айдаров, А. Аманжолов, К. Өмірәлиев, М. Жолдасбеков сияқты ірі ғалымдардың еңбектері ерекше. Түркі жазуы бір-бірімен қосылмай жазылатын 38 әріптерден тұрады. Кейбір ғылыми пікірлерге қарағанда, көне түркі жазуының пайда болуына соғди әріптері әсер еткен. Түркі дәуірінен қалған атақты "Күлтегін", "Білге қаған" сияқты тамаша жазылған дастандар қазақ тіліне аударылып, біздің оқырмандарымыздың қолына тиіп отыр. Қазақ халқы ол дастандарды өздерінің төл дүниесіндей қарсы алды. Оған басты себеп, ондағы жазылған әдет-ғұрып, салт-сана, діни наным-сенім, мақал-мәтел, батырлық жырлардың үлгілері, бәрі-бәрі халқымыздың тірлік-тіршілігінен алынғандай, ұқсас. Бұл мұралар қазақ халқының автохтонды екендігіне дәлел. Тұркі дәуіріндегі ескерткіштердегі жазулардан және бір байқалатыны өздері мекен еткен географиялық аймақтың бағыттарын барлай білуі. Көшпелі өмірге байланысты мал шаруашылығының, табиғаттың жылы-суықтығы ескеріліп отырған. Х ғасырдан бастап ислам дінінің қазақ жерінде етек жая бастауы араб жазуының түркілер арасында ене бастағандығын көрсетеді. Түркілер арасынан атақты ғалымдар, ақын-жазушыларымыз Әл-Фараби, Ж.Баласағүн, М. Қашғари, А. Яссауилер өз шығармаларын араб жазуымен түрік тілінде жазған. Ал, ХII ғасырдан бастап түрік жазуы қолданыстан шыға бастайды. Дүние жүзіне әйгілі болған жерлесіміз Әл-Фарабидің (870-950) көптеген еңбектері араб тілінде жазылған. Оның ғылымның әртүрлі салаларына арналған 160 тан астам енбегі бізің заманымызға дейін сақталып қалған. ХІ ғасырда түрік халықтарыньң аса көрнекті ғалымдарының бірі Махмуд Қашғари (1030-1090). Ол өзінің "Диуани лүғат ат-түрік" енбегінде өз заманындағы ру-тайпалардың, тілдеріндегі айырмашылықтарды салыстыра отырып зерттелген алғашқы тіл біліміндегі еңбегін қалдырған. ХІ ғасырдың аса көрнекті ғалымдарының бірі Жүсіп Баласағұн (1021-1075). Ғалым өзінің атақты дастаны "Қүтадғу білік" (Құтты білім) еңбегімен белгілі. Қарахан билеушісі Қадырханға арналған дастанды ол 1069 жылы жазып бітірген. Қадырхан оған Хас Хаджиб атағын берген. Онтүстік Қазақстан жерінде Түркістан қаласының аймағында туып оскен, аты Қарахан мемлекеті халқының арасында әйгілі болған ғалым Ахмед Иугінаки. Оның бізге жеткен атақты енбегі "Ақиқат сыйы" (Хиботул-хақайық). Бұл дастанда халықты инабатты болуға, адал өмір сүруге, арамтамақтан аулақ болуға, имандылыққа шақырады.: Тарихта түркілер әлемінде аты әйгілі болған ислам дінінің өкілі, сопылық- мистикалық ағымның басты бір өкілі Қожа Ахмет Яссауи. Оның "Диуани хикмет" (Даналық кітабы) бізге жеткен. Тағы да бір сол ағымның жолын қуған ақын Хакым ата аталған Сүлеймен Бақырғани. Ол өзінің нақыл сөздерін қара сөзбен де жазған. "Бақырғани кітабы” тілі жатық, қарапайым халыққа түсінікті, діни нанымға байланысты болды. Хакім ата "Ақыр заман", "Бибі Мария" кітаптарымен танымал болған. Бұл еңбектер өз заманына сай діни сарынмен жазылған, халықты имандылыққа шақыру. ХIII ғасырдың басында Оңтүстік Қазақстанда мұсылман дінінің кең түрде етек жая бастауына байланысты Әли ақынның "Жүсіп-3ылиқа" атты поэмасы жарық көрген. Бұл еңбектің сарыны дінді уағыздау. Сонымен, VI-ХI ғасырларда Қазақстан жерін мекендеген тайпалар қыпшақ, оғыз, қарлұқ, ұйғыр тілдерінде сөйлеп, осы тілдерде тарихи - әдеби шығармалар қалдырған. жүктеу/скачать 460,42 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|