Лекция №1 Адамның тарихқа дейінгі эволюциясы
Сұлтан Кенесары Қасымұлы бастаған қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысы (1837-1847): қозғаушы күштері, барысы, негізгі кезеңдері және жеңіліс себептері
жүктеу/скачать 460,42 Kb.
|
Қазақстан тарихы пәнінен лекциялар 2022-2023жж docx
| 4. Сұлтан Кенесары Қасымұлы бастаған қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысы (1837-1847): қозғаушы күштері, барысы, негізгі кезеңдері және жеңіліс себептері.
XIX ғacыpдың басында қазақ жүздерi бiрiнен кейiн бiрi өздерiнің тәуелсiздiгiнен, дербестiгiнен, еркiндiгiнен айырылды. Әcipеcе 1842 жылы Сiбiрдегi қырғыздар үшiн жасалған ереже патша чиновнигi Сперанскийдiң басқаруымен жасалынып, Орта жүз халқының өміріне енгiзiлдi. Сондай-ақ Орынбор генерал-губернаторы Эссенiң басқаруымен «Орынбор қырғыздары үшiн» жасалынған ереже Кiшi жүз қазақтарының өміріне 1824 жылдан бастап енгiзiле бастады. Осы жоғарыдағы ережелер жалпы қазақ сұлтандары мен билерiнiң билiгiн шектеп қана қоймай, орыс чиновниктерi қазақ елiн басқаруға бiртiндеп араласа бастады. Негiзгi даулы мәселелер орыс чиновниктерiнiң қатысуымен шешiлетiн болды. Билер мен сұлтандар билiктен айырылған соң патша үкіметіне наразы бола бастады. Көптеген даулы мәселелер бұрын қазақ халқының әдет-ғұрыптары мен байырғы қазақтың өзiне тән заңдармен шешілетін даулы мәселелерді шешер кезiнде орыс чиновниктерi қазақ халқының ұлттық ерекшелiгiн жете түсінбеді. Патша үкіметі әр үйге түтін салығын салды. Салықтың мөлшерi 1 сом 50 тиын еді. Осындай алым-салықты төлеуге әрбір қазақ от6асының шамасы жетпедi. 1822 жылы Омбы казак-орыстарының әскери ұйымы патша жарлығымен пайда болды. 1835 жылы Атырау қаласында бiр айдың iшiнде l00-ден астам қазақ балалары сатылды. Казак-орыс әскерлері момын қарапайым қазақ ауылдарын ойрандап, үлкендерiн өлтiрiп, жас балаларды жинап, Атырауға әкелiп, ұл балаларды 4-5 қап ұнға, ал қыздарды 3-4 қап ұнға өнеркәсіп иелерiне сатты. XIX ғасырдың 20-30 жылдары Қазақстанның ең бiр шұрайлы солтүстiкке орналасқан жерлерi жергiлiктi халықтан тартылып алынып, көшiп келiп жатқан жат жұрттықтарға таратылып берiлдi. Қазақ жерiне қорған қамалдар көптеп салынды. Осы салынған қорған қамалдың маңына малдарын жаюға тиым салынды. Осындай зорлық-зомбылыққа қарсы Орта жүзде халық наразылығы өрiстей түcтi. Патша үкiметiнiң отаршылдық саясатына қарсы күресте А6ылай xaнның ұлы Қасым сұлтанның өзiмен оның балалары Есенгелдi, Саржан 6астап шықты. Қасым сұлтан кезiнде патша үкiмeтiне қамалдарды жою, қазақтарға жеңілдіктер беру жөнiнде арыз шағымдар жасаған еді. Қасым және оның балаларының отаршыларға қарсы ерлiк қимылын, қазақтың ұлы тарихшысы Ермұхан Бекмаханов кезiнде дұрыс жазса да, кейiн 50-шi жылдың басынан бастап басқа тарихшылар Қасым сұлтанды және оның балалары Есенгелдi, Саржан, Кенесары, Наурызбай басқарған ұлт-азаттық көтерiлicтерiн феодалдық кертартпа қозғалыс деп түсіндіріп келді. 1838 жылы 26 мамыр күні Кенесары Қасымов бастаған 5000 көтерілісшілер Ақмола бекінісін қоршауға алды. Басықара батыр бастаған 100 сарбаз тар өткел арқылы жасалған қақпадан бекiнicке барып кiрдi. Бiрнеше мылтықтан қатар атылған оқ Басығара батырды жәнс бiрнеше сарбаздарды өлтiргенiмен қалың көтерiлicшiлер легiн тоқтата алмады. Ақмола бекiнiciн ертеңiнде толық қиратты. 1838 жылы Кенесары Қасымұлы бастаған көтерiлiсшілер Орынбор губерниясына қарайтын Торғай өзенiне келiп жеттi. Торғай өзенiнiң бойында халық көтерiлiсiнен бас тартқан сұлтандар мен байлардың ауылдарын шауып, өз халқының мүддесiн орыстарға сатқан сұлтандар мен билердi жазалап отырды. Орал қаласынан Ташкентке бет алған орыс сауда керуендерiне көтерiлicшiлер шабуыл жасап, Ресей мен Орта Азия хандарының арасындағы сауда байланысын әлсіретіп отырды. Көтерiлiстi басу мақсатында 1838 жылы патша үкіметі көтерiлicшiлерге қарсы әскери старшина Лебедев басқарған 900 солдатты Орынбор қаласынан аттандырды. Лебедев әскеріне опасыз сұлтандардың жасақтары да ілесті. Лебедев басқарған әскер Кенесары қыстауларын басып алып, 50-ден астам адам өлтiрiлiп, 14 адам тұтқынға алынды. Осы жағдайдан кейiн де патша үкіметіне қарсы күреске Кенесары бүкiл қазақ даласын тартудан бастады. Қазақстанның oңтүстігінен жасақ жинау мақсатымен Кенесары сарбаздары оңтүстікке бет алды. Алайда Қоқан ханы Кенесары басқарған көтерiлicшiлермен сырттай тату көрінгенімен, бүкiл қазақтың бас қосып бiрiгуінен қауiптендi. Кенесары бастаған көтерiлicшiлер өз күштерiн толықтыра отырып, 1841 жылы Қоқан хандығына қарсы күресте 4 мың сарбазды басқарған Кенесары Бұхар хандығының одақтасы ретiнде соғыс жүргiздi. Көп ұзамай Кенесары сарбаздары Созақ пен Ташкент қаласын қоршауға алды. 12 күнге созылған шайқастан кейін Созақ қаласы алынып, қиратылды. Осыдан кейiн Кенесары, Наурызбай басқарған қазақ сарбаздары Сауран бекiнiciн басып алды. 1843 жылы Батыс Сiбiр губернаторының қол астына қарайтын жерлерге Кенесары сарбаздары шабуылды өрістете түcтi. Ресейге бағынышты Алтайбай сұлтан Кубеков басқарған аға сұлтан Қоңырқұлжа Құдаймендiұлы басқарған жаппас, алшын рулары бiрнеше рет көтерiлicшiлер шабуылына ұшырады. (163) Орынбор генерал-губернаторы Обручев Кенесары көтерiлicшiлерiн талқандау үшiн 300 адамдық әскерге әскери старшина Лебедевтi басшылыққа сайлап, көтерiлicшiлерге қарсы аттандырды. Ырғыз өзенiнiң бойында кезiккен көтерiлicшiлермен негiзгi шайқасы әскери старшина Лебедевке жеңic әкелмеді. Лебедев генерал-губернатор Обручевтен жедел көмек сұрады. Генерал-губернатор Обручев Кенесары көтерiлiciн талқандау үшiн патша үкіметінен 14 мың сом ақша сұрады, оның үcтiне тағы 3 мың сом сұрады. Ол ақшаны кім Кенесарының басын алып келсе, соған тарту етпек болды. Осы кезде Кенесарының әскерінің негiзi Бағаналы руынан, Арғын руынан, Табын руынан, Тама руынан, Байбақты, Шектi, Шөмекей руларынан тұрған едi. Кенесары әскерінің негiзгi саны 5 мыңнан асып кетті. 27 шiлдеде 1843 жылы орыс патшасы Николай 1 Кенесары көтерiлiciн басу жөнiнде керекті ақша мәселесін шеше отырып, 5000 адамы бар Орынбор казак-орыстарымен сұлтандар Жантөрин, Айшуақов басқарған әскерлер Кенесары көтерiлiciн басуға бет алды. 1 және 7 қыркүйекте 1843 жылы Кенесары басқарған көтерiлicшiлер орыс әскерімен кездесiп, ipi шайқастар болып өттi. Eкі жақтан да адам шығындары көп болғанымен, патша әскерлерi Кенесары басқарған көтерiлicшiлердi жеңе алмады. 1841 жылдан бастап бүкiл қазақ даласына хан болып сайланған Кенесарының беделi халық арасында жоғарылай түсті. 1841-1845 жылдары көтерiлicшiлердiң қозғалысы қазақ даласының негiзгi аудандарын толық қамти бастады. Бұған мысал Сырдария, Жетicу елдi мекендерiмен орталық, батыс және оңтүстік Қазақстан елдi мекендерi көтерiлicшiлер жағына шықты. Тiптi көтерiлicке қарсы болып жүрген Жаппас руымен Назар бөлімшесiнiң қазақтары да көтерiлiсшiлер жағына шықты. Жаппас руымен қосқанда осы жылдары Кенесары сарбаздарының саны 20 мың адамға жеттi. Сарбаздардың арасында үлкен әскери тәртiп қалыптасты. Кенесары ордасында қарсыластарының жәй-күйiмен әскерлерiнiң ic қимылын Кенесарыға үнемі жеткiзiп тұратын арнайы 6арлаушылар тобы да болған. Тiптi Орынбор генерал-губернаторы Перовскийдiң және Орынбор шекаралық комиссиясының төрағасы Генстiң маңайында Кенесары 6арлаушылары болды. Ол Сейтен батырдың қызы Алтыншаш басқарған топ едi. Орыс тәрбиесін көрген Алтыншаш орыс тілін, француз тiлдерiн өте жетiк білетін. 1844 жылы Кенесары көтерiлicшiлерi патша әскepлерімен және патшаға сатылған сұлтандардың жасақтарымен кезiгiп соғысқан кезде, осы шайқаста көтерiлiсшiлердiң қарсыластарының арасынан 44 сұлтан өлтiрiлiп, Кенесары әскepi жеңicке жеттi. 1844 жылы генерал Обручев Кенесары басқарған халық қозғалысы туралы патша үкiмeтiнe мазасыздана хабарлаумен болды. Кенесары 6aсқapған халық көтерiлiciнiң ic-қимылын басқа мемлекеттер де бағалай бастады. Мысалы Бұхар әмірі Кенесарыны сыйлап 60 мылтық, 16 зеңбiректi оғымен сыйлады. Ал Хиуа ханы Кенесары сарбаздарына 15 арғымақ 2 алтын ертоқым, 2 зеңбiрек, oқ-дәрі көтерген бiрнеше түйелердi жiбердi. 1845 жылы патша үкіметі Торғай даласында және Ырғыз елдi мекенiнде eкi қорған қамал салды. Бұл салынған қамалдар арқылы Кенесарыға қарсы күрес патша тарапынан өрiстей түсті. Торғай даласында ендi epкін қимылдай алмайтынына көзi жеткен көтерiлicшiлср Ұлы жүздiң жерiне өттi. Ұлы жүздiң халқы Kенесарының көтерiлiсшiлерiнен қолдарынан келгенін аямады. 1845 жылдың күзiнде көтерiлісшi сарбаздар Қоқан хандығына қарсы шабуылдарын өpicтетті. Сөйтiп, көп ұзамай Кенесары сарбаздары Жаңақорған, Жүлек, Созақ қамалдарын басып алды. Кенесарының негiзгi күшi Ақмешiт бекiнiciн қоршап алғанымен әскер арасында аурудың тарай 6астауына байланысты бұл бекiнicтi ала алмады. Сондай-ақ Қоқан және Бұхар хандықтарының басшыларының Кенесарыға қарсы бiрiгiп қимыл жасау туралы келiciмдерiн ecтiген көтерiлic басшысы Кенесары өз әскерлерiн Балқаш және Іле бойына шегiндiрiп әкетті. Осы сәтте патша үкіметі генерал-майор Вишневский басқарған арнаулы әскердi көтерiлicшiлердi құрту мақсатында Балқаш бойына аттандырды. Жолшыбай Кенесары көтерiлiсшiлерiне қарсы Қарқаралы округiнiң аға сұлтаны Кұнанбай Өскенбаев, Аякөз округінің аға сұлтаны Барақ Солтанбаев басқарған қазақ жасақтары Вишневскийдiң әскеріне келiп қосылды. Вишневский қазақ сұлтандарымен бipiгe отырып Кенесары әәкерлерiн қоршап, артынан толық құртуды жоспарлады. Қоршауға толық алына қоймаған Кенесары әскерлерi жау шебiн бұзып өтiп, Алатау бөктеріне шегiнiп кеттi. Патша әскерiмен және патшаға сатылған аға сұлтандардың опасыздықтарын жеңе алмайтындығына көзi жеткен Кенесары патша үкіметіне қарсы күресте қырғыз халқының көмегіне сүйенбекшi болды. Патша отаршыларына қарсы күресте қазақ халқымен бiрiгiп күресу үшiн келiсiмге келген қырғыздар, қырғыз манаптары Орман мен Жантайдың үгiттеуiне байланысты қазақтармен бiрге патша үкіметіне қарсы күрестен бас тартты. Патша үкіметінің жергiлiктi басқарушылары Кенесары әскерінің Алатау бөктеріне шегiнуiн қырғыздарға былай деп түсiндiрдi: Кенесары әскерлері, қырғыз елi патша үкіметіне қарсы бiрiгiп соғысудан бас тартса қырғыз бен қазақтың шекараларының жерлерi арқылы Қытай елiне өтедi деген ойдан туған едi. Кенесары әскерлерiн талқандауға Қоқан әскерлерi де жетiп үлгердi. Кенесары әскерлерi Орта жүзге шегiнген жағдайда немесе Ұлы жүзге Кенесары көтерiлicшiлерiне көмекті бергiзбеу мақсатында патша үкіметі Абакумов және Нюханов басқарған екi отрядын жiбердi. Сөйтiп Кенесары сарбаздары толық қоршауда қалды. Қоршауда қалған көтерiлicшiлер басшысы Кенесарыға бауыры Наурызбай: егер Кенесары Наурызбайға жүз жiгiт берсе, қоршауды бұза алатындығын мәлiмдедi. Кенесары қоршауды бұзып шықса, аты жүйрiк кейбiреулерi ғана қашып құтылатындығын, қалған сарбаздарының толық қырылатындығын ескере келiп, Наурызбайдың ұсынысын қабылдамады. Кейбiр сұлтандар Кенесары қосын тастап шығып, жау қолына барып қосылып, сатқындық етек алды. Кейiн Кенесары әскерлері төрт күн қоршауда қалады. Ағыбай мен Наурызбай өз адамдарымен қоршауды бұзып шығады. Кенесарыны Наурызбай құтқарам деп келгенде ол да қолға түседi. Көтерiлiстің жеңiлу себебi: бiрiншiден бiрлiк болмады. Екiншiден Қазақстан экономикасы дамуы Ресейден төмен болды. Осы уақытқа дейiн тарихшылар Кенесары бастаған көтерiлiске «реакциялық көтерiлic» деп баға берген. Ол дұрыс емес, Е. Бекмаханов жазғандай бұл нағыз ұлт-азаттық көтерiлic болып табылады. жүктеу/скачать 460,42 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|