Лекция №3 Лекцияның тақырыбы: Қарақалпақ әдебиеті

Лекция № 3

Лекцияның тақырыбы: Қарақалпақ әдебиеті
Лекцияның оқыту нәтижелері:
ПОН1- Түркі әлемі әдебиетіндегі классикалық туындылардың мазмұнымен танысады;
ПОН2 – Түркі әлемі әдебиетіндегі классикалық шығармалардың көркемдік әлеміне бойлайды;
ПОН3- Түркі әлемі әдебиетіндегі классикалық шығармалардың идеялық-эстетикалық деңгейін түсінеді.
ПОН4 – Түркі әлемі әдебиетіндегі туындыларының көркемдігі, композициясы мен сюжеті, көркем әдебиеттің тегі мен түрі, троптар мен фигуралар, өлең құрылысы туралы білімді меңгереді.
ПОН5 – Түркі әлемі әдебиетіндегі туындыларында көрсетілген көркем сананың эстетикалық заңдары мен формаларын түсінеді.
ПОН6 - Түркі әлемі әдебиетіндегі туындыларының идеялық-эстетикалық деңгейі мен мазмұндық әлеуетін түсінеді.
Лекцияның мазмұны:
Қарақалпақ – ауыз әдебиетіне бай халық. Оның «Қырық қыз», «Ашық Ғаріп», «Шадьяр» т.б. батырлық және лиро-эпостық жырлары ертеден мәлім. Жазба әдебиеті 18ғ-дан басталады. Ол кезде әдебиет әлеміне Жиен жырау Тоғайұлы (18ғ)ғ Күнқожа Ибраимұлы (1799-1880), әжінияз Қасыбайұлы (1824-78), Бердақ Қорғабайұлы (1827-1900), Омар Өтеш (1828-1902), Омар Сүйірбабатұлы (1879-1922), Құлмұрат (1838-1917), Сыдық Шамр (1857-1917) сияқты ақындар шығып, өздерінің тамаша өлеңдері мен жыр-дастандарын ел ішіне кең таратты. Жиен жыраудың «Босқан ел» толғауы мен Бердақтың «Ақимақ патша» атты дастаны-қарақалпақ әдебиетіне елеулі із қалдырған аса маңызды шығармалары. Әжінияздың «Боз отауы», Бердақтың «Ерназар би», «Айдос би» деген шығармалары 19ғ-ды тарихи шындыққа құрылды. Қарақалпақ әдебиетінде кеңес үкімітінің алғашқы кезеңдерінен бастап, басқа да жанрлар дамыды. Жаңадан проза, драматургия жанрлары тып, әдеби сын, әдебиеттану ғылымы дамыды. А.Мусаев (1880-1936), С.Мәжитов(1869-1938), А.Өтепов (1904-34), А.Дабылов (1898-1970), С.Нұрымбетов (1900-71) сияқты ақын-жыраулар сол кездегі жаңа заман кеңес өкіметін, оның көсемдерін мадақтаған өлеңдер жазды. А.Бегімов (1907-58), Ж.Аймырзаев (1910ж.т.), М.Дәрібаев (1909-42), Ә.Шамұратов (1912-53), Б.Қайыпназаров (1916ж.т.) т.б. елеулі еңбек етті. Бұлардан кейін келіп қосылған Х.Сейтов (1917ж.т.), Х.Тұрынбетов (1926-68), Т.Жұмамұратов (1915ж.т.), И.Юсупов (1929ж.т.)т.б. ақындар өздерімен бірге қарақалпақ поэзиясына сыршылдық лирика, сатира, юмор, мысал т.б.жанрларды ала келді.
Қарақалпақ әдебиетінде 20жылд-ң 2 жартысынан көріне бастады. М.Дәрібаевтың «Мыңдардың бірі», Ә.Шамұратовтың «Ескі мектепте» атты көлемді прозалық шығармалары 30 жылдары жарық көрді. 50 жылдары
жазылған А.Бегімовтың «Балықшының қызы» (1958), Ж.Аймырзаевтың
«Амудария жағасында» (1958), Т.Қайырбеговтың (1929ж.т.)»Қарақалпақ қызы» (1-2кітап,1953-65) романдары қарақалпақ прозасын биік белеске көтерді.
Қарақалпақ әдебиетінде драматургия 20 жылдардың ортасында пайда болды. Қарақалпақ драматургтары С.Мажитовтың «Ерназар – Алакөз», «Бағдагүл»,
«Тазагүл», Қ.Әуезовтың «Жиек жолында», А.Өтеповтың (1904-34), «Теңін тапқан қыз» пьесалары – сол кездегі үздік туындылар. Кейінгі жылдарда жазылған Ж.Аймырзаевтың «Айгүл - абат», «Раушан», «Бердақ»,
А.Бегімбаевтың «Боз отау», «Ашық Ғаріп», М.Дәрібаевтың «Көклан батыр»,
«Жаңа адамдар», Н.Дәуқараевтың (1905-53) «Алпамыс» С.Хожаниязовтың