Лекция Қазіргі қазақ әдебиетінің даму кезеңдері

түрмесінен қашып (3 сәуір), шілдеде туған ауылына жетті. Екі айдан кейін, С.Сейфуллин 
Әулие-атаға қашуға мәжбүр болды. 
Қазақстан пошта маркалары, 2006 жыл: Уәлиханов, Сейфуллин, Төреқұлов, Сәтпаев 
Бірақ 1920 жылы 7 мамырда ол босатылып, Ақмолаға Қызыл Армия қатарына оралды және 
революциялық комитеттің (революциялық комитеті) Әкімшілік бөлімесінің басшысының 
көмекшісі болып тағайындалды. 
1938 жылы «ұлтшыл буржуа» деген айыппен тұтқындалып, 1939 жылы 28 ақпанда Алматы 
НКВДсының қабырғасында атылды. 
Ол Сталин қайтыс болған кейін 1953 жылы ақталған 
Бейімбет Жармағамбетұлы Майлин (15.11.1894, Таран ауданы - 10.11.1938) — қазақтың 
көрнекті жазушысы, қазақ әдебиетін қалыптастырушылардың бірі. 
Сауатсыздықты толық жою ұранын алға тартты «Сауаттылығы төмендерге арналған оқу 
кітабын» (1929); «Күш» - сауаттылығы төмендерге арналған оқулықты (1930); «Жаңаша оқы 
және жаз» құралын (1931) және Ғабит Мүсіреповпен және А. Ситдықовпен бірге 
«Сауатсыздарға арналған әліппені» (1935-1936) жазып шығарды. 
Туып-өскен жері — қазіргі Қостанай облысының Таран ауданы. Бір жасқа толмай жатып 
әкесінен, алтыға шығарда шешесінен айрылған. Жетімдік зардабын шегіп, байларға жалданады. 
Алғаш ауыл молдасынан оқып сауат ашқан. 
1911-1915 жылдар аралығында Троицк қаласындағы Уәзифа медресесінде, Қостанайдағы 
орысша қазақша мектепте, Уфадағы Медресе Ғалияда оқып білім алған. 
1916-1919 жылдары мұғалім болады, жазушылықпен шұғылдана бастайды. «Қазақ», «Ауыл» 
газеттері мен «Айқап», «Садақ» ( Садақ журналы ) журналдарына жазып тұрады. 
Бейімбет Майлин «Еңбекшіл қазаққа» «Еңбек туы» болып тұрған кезде-ақ атсалыса бастаған. 
Алғаш мақалаларымен қатысқан ол әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі, хатшысы да болған, 
редакторлыққа дейін өскен. Бірақ көп істемеген. 
1920-1922 жылдары газетті жасауға алғаш шығарушылар алқасы басшылық жасап, кейін 
жекелеген тұлғалар келе бастаған тұста басылымға Бейімбет Майлин секілді жеті-сегіз адам 
жетекшілік еткені мәлім. Содан соң, «Еңбекші қазақ» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде 
қызмет істеп (1922-1923), Қостанайдағы губерниялық «Ауыл» газетінде шығарды (1925). 
1925-1928 жылдары қайтадан «Еңбекші қазақ» газетінде қызмет істеп, Қазақтың пролетар 
жазушылары ассоцияциясын (ҚазАПП) ұйымдастыруға қатысты (1928-1932). Мұнан кейінгі 30-
шы жылдарында «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде бөлім 
меңгерушісі, редактордың орынбасары, «Ауыл тілі», «Қазақ әдебиеті» басылымдарының бас 
редакторы болып істейді.[2] 
1938 жылы жазықсыз тұтқындалып, қызыл қырғын саяси репрессияның құрбаны болды. 
Шығармалары 
Бейімбет поэзия, проза, драма саласында бірдей өнімді еңбек еткен қаламгер. Ол «Садақ» 
қолжазба журналында (1913), «Айқап» журналында (1914), «Қазақ» газетінде (1915) 
жарияланған алғашқы өлеңдеріне ден қояды. Сахара жұртының мұң мұқтажын, арман аңсарын, 
әсіресе азаттық теңдік тақырыбын тілге тиек етеді. Бейімбеттің поэзиялық шығармаларындағы 
Мырқымбай типтік кейіпкер деңгейіне көтерілген жиынтық бейне. Мырқымбай бейнесі арқылы 
Бейімбет сол кездегі қазақ кедейлерінің болмыс бітімін, уақыт, қоғам аясындағы тіршілік 
тынысын суреткерлік шыншылдықпен бедерлей алған. 
Бейімбет қазақ поэзиясында поэма жанрының өрісін ұзартып, өресін биіктетуге қомақты үлес 
қосқан. Оның «Байдың қызы», «Рәзия қызы», «Қашқын келіншек», «Зайкүл», «Маржан», 
«Өтірікке бәйге», «Хан күйеуі» «Кемпірдің ертегісі», «Бөліс», «Мырқымбай» поэмалары 
тақырыбының әр алуандығымен, оқиғалық тартымдылығымен, өзіндік тіл стилімен қазақ 
поэзиясының көрнекті үлгілерінің бірі болып табылады. 
Бейімбет Майлы дарыны оның прозалық шығармаларында айрықша жарқырап көрінген. 
Әсіресе, қазақ прозасында әңгіме жанры Бейімбет шығармалары арқылы кемелдене түсті. Оның 
әңгімелері өмір шындығын дөп басып көрсететін реалистік тегеурінімен, көркемдік биік 
өресімен, тақырыбының әр алуандығымен дараланады. Ол көркем әңгімелері арқылы өзі өмір 

сүрген заман тынысы мен қоғам өмірін энциклопедиялық кемелдікпен сомдай алған ұлы 
суреткер. 
Бейімбет он беске тарта повесть, бұған қоса «Азамат Азаматович» атты роман жазған қаламгер. 
Оның «Қызыл жалау», «Қоңсылар» атты романдары аяқталмай қалған. Мұның сыртында ол 
ірілі ұсақты 25 пьеса, либретто, сценарийлердің авторы. 
Бейімбет Майлиннің шығармалары қазақ әдебиетін барлық салада байытқан рухани асыл 
қазына ретінде халқымен мәңгі бірге жасайтын болады. 
Ілияс Жансүгіров 
Алғашында өз әкесінен, ауыл молдаларынан сауат ашқан. Қарағаш ауылында жәдитше 
бастауыш мектепті бітіреді. Болашақ ақынның бұдан соңғы біраз уақыты ауылда өтеді. 
1919 жылы. Ташкенттегі екі жылдық мұғалімдік курсқа түседі. 
Оны бітірген соң өз ауылында мұғалім болып, кейін «Тілші» газетінде қызмет атқарады. 
1922 жылыВерныйдағы (Алматыдағы) Қазақ ағарту институтының меңгерушілігіне 
тағайындалады. 
1925 жылы Мәскеудегі Журналистика институтына оқуға түсіп; 
1928 жылы бітіріп шыққан соң, «Еңбекші қазақ» газетіне қызметке жіберіледі. Жансүгіров 
шығармалық жұмыспен қатар Қазақстан Жазушылар одағын ұйымдастыру ісіне де белсене 
қатысқан. 
Бұрынғы ҚазАПП (1926) таратылған соң 1932 жылы Жазушылар одағын ұйымдастыру 
комиссиясының төрағасы болып сайланып; 
1934 жылы өткен 1-съезге дейін қызмет істейді. Съезде Қазақстан жазушылар одағының 
алғашқы төрағасы болып сайланды. 
1934–1937 жылдары Қазақ саяси баспасының редакторы, сонымен бір мезгілде; 
1933–1936 жылдары Қазақ АКСР-і ОАК-нің мүшесі болды. 
1937 жылы жалған саяси айыппен тұтқындалады. 
1938 жылы ату жазасына кесілген. 
1958 жылы ақталды. 
Еңбектері 
Жансүгіров өлең жазуды 1912 жылы бастаған. Оның «Балдырған», «Қызыл жалау» атты өлең 
дәптерлері кейін, 1957 жылы Ұлттық кітапханадан табылды. Жансүгіровтың баспа бетін көрген 
алғашқы туындылары – «Сарыарқаға», «Тілек» деген өлеңдері. Бұлар 1917 жылы Семейде 
шығып тұрған «Сарыарқа» газетінде жарияланған. 1923 жылы «Сана» журналында «Мерген 
Бөкен» әңгімесі басылып шықты. Осыдан соң Жансүгіров өлеңдері «Тілші», «Ақжол», «Кедей 
еркі» газеттерінде жиі жарияланып жүрді. Осыдан былай қарай Жансүгіров халқына қаламы 
ұшталған, терең ойлы, талантты ақын ретінде мәшhүр болды. 
Жансүгіров шығармаларының бастау алар арнасы – қазақ халқының бай ауыз әдебиеті, Абай 
поэзиясы, орыс және дүние жүзі әдебиетінің озық үлгілері. Оның шығармалары сан салалы, көп 
қырлы. 
Жансүгіров халықтың бай фольклорын жинасуға, оның озық үлгілерін халық игілігіне 
айналдыруға, басылып кітап болып шығуына үлкен үлес қосқан. Олардың озық үлгілерін өзі 
жазған мектеп оқулықтары мен хрестоматияларына енгізіп, мектеп оқушыларының халықтық 
тарихынан, өткен өмірінен хабардар болуына зер салған. Жансүгіров әдебиет сынына да 
араласып, әдеби көркем сын жанрының дамуына ат салысты. 
Ол А.С.Пушкиннің, М.Ю.Лермонтовтың, Н.А Некрасовтың, Максим Горькийдің, Генрих Гейне 
мен Виктор Гюгоның, Ғ.Тоқайдың, К.Лахутидің шығармаларын қазақ тіліне аударып, қазақ 
әдебиетінің әлем әдебиетімен байланысын кеңейтті. 1936 жылы А.С.Пушкиннің 100-
жылдығына Ілияс Жансүгіров «Евгений Онегин» романын аударып өзінің кітабына еңгізген. 
Бірақ соғыс жылдары ол роман басқа кісінің атымен шығыпты. Ілияс Жансүгіров ақталғаннан 
кейін оның туыстары соттасып сол романды Ілияс Жансүгіров аударғанын дәлелдеді. 
Есте қалдыру 

Республикада бірнеше мектеп, көше, аудан, шаруашылыққа, Талдықорған қаласындағы Жетісу 
Мемлекеттік университетіне оның есімі берілген. Сол қалада ақынның өмірі мен 
шығармашылығына арналған әдеби-мемориалдық мұражай жұмыс істейді. 
Ілияс Жансүгіров қазақ әдебиетінің барлық жанрларында қалам тартып, елеулі туындылар 
берген әмбебап дарын. Әсіресе ол өзінің аса қуатты суреткерлік талантын поэзия жанрында 
көрсетіп, күллі қазақ әдебиетінің мақтанышына айналған туындылар берді. 
Ілияс әдебиетке халық фольклоры дәстүрінен, аз оқуымен және біршама кештеу - 20-
жылдардың басында келді. Бірақ ол сол кездің өзінде халық өмірін жетік білетін, қазақ тілінің 
байлығын тамаша меңгерген бозбала еді. Өте қабілеттілігі мен ізденгіштігінің, жігерлілігінің 
және жаңадан құрылып жатқан қоғамның қоңыртөбел ортадан шыққан талапты жастың оқып, 
білім алуына жылы қабақ танытуының арқасында, ол біршама қысқа уақыттың ішінде тез 
жетіліп, аршындап алға озды. Алматы, Ташкент, Мәскеу оқу орындарында жақсы 
мағынасындағы қомағайлықпен білім алды, өз бетімен де көп оқыды, орыс және әлем 
классикалық әдебиетін зерттей оқып, үздік туындыларын орыс тілінен қазақшаға аударды. Осы 
аралықта жазуға да төселіп, қоғамдық жұмыстарға, әдебиет ісіне белсене қатысты. Алғашқы 
жинағы 1928 жылы 34 жасында жарық көрген Ілияс 5-6 жылдың ішінде қатарынан арындап 
алға озып, Абайдан кейінгі дәуірдің аса көрнекті ақынына айналды. Прозалық, драматургиялық 
талантты кесек туындыларын айтпағанда, "Күй", "Күйші", "Құлагер" сияқты классикалық 
шығармалар тудырды. Ілияс поэзиясы — ойға - қанат, сезімге нәр беретін, ешқашан 
ескірмейтін, мәңгі жас поэзия. 
Қазақтың Абайдан кейінгі замандағы аса дарынды да арынды ақыны Ілияс Жансүгіровті, 
әдетте, өзі шалқар шабыт, керемет құштарлықпен көсіле жырлаған Ақан серінің Құлагеріне 
ұқсастырады. Айтты-айтпады, екеуінің дүлдүлдігінде ғана емес, тағдыр-талайында, қайғылы 
өлімдерінде де ұқсастық бар. Бәйгенің алдын бермейтін қас жүйріктерге ғана тән 
намыскерлікпен жанын сала зымырап бара жатқан Көктұйғынды омыраулап, кең тыныспен 
жүйткіп келе жатқан Құла пырақ межелі жер -Жыландысайға еңкейісте, үстіндегі баланың 
тізгінін босатып, тақымын сәл қымтып қалуы мұң екен, жұлдыздай аға жөнеледі. Сол сәтте 
қалтарыстан тап берген қарақшы кер құланы маңдайдан айбалтамен періп өтеді де, қайран 
тұлпар қара жер қақ айырылғандай гүрс етіп құлап қала береді. Кемеліне келіп, ақындық 
бәйгесінде арындап алға шыққан шағында Ілияс та тоталитарлық жүйенің құрбаны болып, 
мұрттай ұшты. Әйтсе де әмбебап дарын айналасы 10 жылда проза мен драматургияда, әсіресе 
поэзияда әдебиетіміздің алтын қорына жататын айтулы туындылар беріп, артына аса мол 
көркем мұра қалдырды. 

жүктеу/скачать 431,76 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: