Тақырыбы: XVI ғ. ІІ жартысындағы Қазақ хандығы

1. 
   XVI ғ. І жартысындағы Қазақ хандығы
   
2. 
   XVI ғ. ІІ жартысындағы Қазақ хандығы
   

Қазақ хандығының іргесі қаланып бұғанасы қатқан XV ғасырдың соңғы 30-40 жылы Қазақстан мен Орта Азия тарихындағы ірі-ірі саяси оқиғаларға толы болған уақыт. Әбілқайыр дүние салысымен қазақ хандары сайын даладағы билікті өз қолдарына алу жолындағы күреске бірден араласып кетті. Қазақ хандығы ірге көтерген алғашқы жылдардан бастапақ Сырдария бойындағы қалалар мен олардың төңірегіңдегі кең байтақ далалар үшін аяусыз күрес басталды. Өйткені, Сыр бойындағы қалалар Мауереннахрдағы отырықшылық пен Дешті Қыпшақтағы көшпелілерді байланыстыратын маңызды стратегиялық аймақтардың бірі еді. Бұл аймақтағы олардың басты қарсыластары Әбілқайыр ханның мұрагерлері - оның ұлы Шейх-Хайдар мен немересі Мұхаммед Шайбани болды.

Сол кездегі тарихи деректерде алғашқы қазақ хандарының хандықтың аумағын кеңейтуге, Сырдария бойындағы қалалар мен Шығыс Дешті Қыпшақтың далалық аудандарындағы өз билігін нығайтуға бағытталған белсенді сыртқы саясаты туралы айтылады. Керей мен Жәнібектің бұндай саясатының табысты болуына бұрын саяси жағынан бытыраңқы болған, бірақ бір мемлекеттік кұрылымның аясына бірігуге ұмтылған қазақ халқының өмір сүру фактісі де көп жағынан қолайлы жағдай туғызды. Сонымен бірге, қазақ хандығының алғашқы әрекеттерінің табысты болуына Сырдария мен Қаратау өңірінің қазақ хандығына, олардың Батыс Жетісудағы иеліктеріне жақын болуы да белгілі дәрежеде ықпалын тигізді.

Жәнібек пен Керей бірінші кезекте сонау Орыс ханнан мұралыққа қалған Сырдарияның орта ағысындағы қалалар Сығанақ, Сауран, Өзгент, Аққорған және тағы басқа қалаларға деген құқықтарын бекітуге ұмтылды. Олардың бұл әрекеттері алғашқы кезден-ақ табысты аяқталды. Ахмет пен, Ибақ және маңғыт мырзаларымен, сонымен бірге оларды қолдаған қазақ билеушілерімен болған күрестің нәтижесіңде Әбілқайырдың мұрагері оның ұлы Шейх-Хайдар толық жеңіліп, өлтіріледі, ал Әбілқайырдың немерелері Мұхаммед Шайбани мен Махмұд сұлтан Астраханға барып тығылады. Жәнібектің балалары Махмұд пен Еренші сұлтандар Созақ пен Сауранды алады. Бірақ Сыр бойындағы қалалар үшін күрес бұнымен аяқталмайды. Шайбан әулеті Сыр бойындағы билігін сақтауға өршелене ұмтылады. Өйткені, бұл аймақтың экономикалық, саяси және стратегиялық маңызы аса зор еді. Сырдария өңіріндегі қалалар далалық аудан халықтары үшін сауда экономикалық байланыстардың маңызды орталықтары болды. Сауран, Созақ, Сығанақ сияқты қалалар сол дәуірде тамаша қамал қорғандарымен ұзақ мерзімді қоршауға төтеп бере алатын бекіністі қалалар еді. Бұл қалалардың кейбірі орта ғасырларда Қазақстан аумағында өмір сүрген бұрынғы мемлекеттік құрылымдардың әкімшілік-саяси орталықтары болады. Мысалы, Сығанақ қаласы өз дәуірінде қыпшақтардың, Ақ Орданың және Әбілқайыр хандығы мемлекетінің астанасы болған.

70-жылдары Сырдария бойындағы қалалар үшін күрес жаңа күшпен жүреді. Мұхаммед Шайбани Аркөк пен Сығанақ қамалдарын жаулап алады. Бірақ көп ұзамай Мұрындық пен Махмұт бастаған қазақ жасақтары Қаратаудың Соғынлық асуында ірі жеңіске жетіп, Сығанақ және тағы басқа бірқатар қалаларды қазақ хандығының құрамына қосады. XV ғасырдың 80-жыддарыңда Сырдария өңіріндегі әскери-саяси жағдай қайта күрделене түседі. Бұл кезде Сырдария бойындағы күреске Моғолстан хаңдары да Қосылады. 1482-1485 жылдары Жүніс хан Ташкент пен Сайрамды жаулайды. Қазақ хандығының Сырдария бойындағы қалалар үшін жүргізген күресі алма-кезек табыспен жалғастырылады. Мұхаммед Шайбани 80-жылдардын басында Аркөк пен Сығанақты басып алады. Дала жорығынан оралған қазақ ханы Мұрындық Сығанақты қоршайды, қала халқы Мұрындыққа қала қақпасын өздері ашып береді.

90-жыддардың басында Моғолстан билеушісі Жүністің баласы сұлтан Махмұд хан Отырарды басып алады және оны бұрынғы көмегіне алғыс ретінде Мұхаммед Шайбаниге береді. Шайбаниге көмек беру Моғолстан мен қазақ хаңдығы арасыңдағы қақтығысқа әкеліп соғады. Бұл қақтығыста қазақтар екі рет жеңіске жетеді. Шайбанилықтар XV ғасырдың соңында Отырар қаласы мен Сырдарияның сол жағалауындағы Аркөк, Өзгент, Аққорған қалаларында өз үстемдігін сақтап қалады. Сырдарияның оң жағалауыңдағы Сығанақ, Сауран, Созақ қалалары қазақ хаңдарының билігіңде қалады. Қазақ хандарының Сырдария өңіріңдегі негізгі стратегиялық орталықтарды қосып алуы елді тұтас біріктіру жолындағы табысқа жетуінің кілтіне айналды. Ғасыр соңында қазақ хандығының әуел бастағы шекаралары ұлғая түсті. Оған Батыс Жетісу, Созақ, Сығанақ, Сауран қалалары-мен бірге, Қаратау аймағы, Сырдария мен Солтүстік Арші алқаптары, Орталық Қазақстанның едәуір бөлігі еңді. Қазақ хаңдығының байрағы астына қазақ рулары мен тайпаларының жаңа топтары барған сайын көптеп өте бастады.

Қазақтардан жеңіліске ұшыраса да Орта Азияда ұлы мемлекет орнатқан Шайбани Дешті-Қыпшақтан үмітін үзбейді. Аз ғана уақыттың аралығыңда бүкіл Орта Азияны, Ауғанстан мен Хорасаңды жаулап алған Мұхаммед Шайбани назарын қайтадан Сыр бойыңдағы қалаларға аударады. Қалай болса да Сыр бойындағы қалалар мен Қаратау өңірін қайтарып алу мақсатыңда XV ғасырдың алғашқы он жылында Шайбани қазақ жеріне төрт рет ауыр жорықтар ұйымдастырады. Қазақтардың қапысыз отыратын қыс айларында жасаған жорықтарында Шайбани жеңіске жетеді. Қазақтардың Жаныш және Таныш сұлтан бастаған әскерлері ауыр жеңіліске ұшырайды.

Үлкен жеңіске жеткен Мұхаммед Шайбани 1510 жылы қазақ хаңдығын бір жолата талқаңдау үшін өзінің ең соңғы жорығын жасайды. Бірақ Қасым сұлтан әскерлерінен күйрей жеңілген шайбанилықтар Самарқанға қашады және осы жылдың соңыңда Иран шахы I Исмаилмен шайқаста жеңіліп, Мерв түбінде Мұхаммед Шайбани қаза болады. Көп кешікпей Сырдария бойындағы өң оңтүстіктегі қалалардың бірі Сайрам да қазақ хандығының қол астына көшеді. Осыдан кейін Қасым ежелгі дәстүр бойынша ақ киізге

отырғызылып, хан тағына отырады.

Қасым хан билігі кезінде хандықтың батыстағы аумақтық иеліктері ұлғая түседі. Бұл кезде қазақ хандығының шекарасы оңтүстікте Сырдарияның сол жақ жағалауына шығып, Түркістан маңындағы қалалардың көпшілігін қамтыды, оңтүстік-шығыста ол Жетісудың тау баурайы мен аяқаптарының едәуір бөлегін алып жатты. Солтүстікте және солтүстік-щығыста Ұлытау таулары мен Балқаш көлі төңірегінен өтіп, Қарқаралы тауларына дейін жетті, солтүстік-батыста Жайық өзенінің жағалауына дейін барды. Қлы моғол империясының негізін салған Бабыр өзінің атақты «Бабырнама» атты кітабында Қасым хандығы туралы «Қазақ халқының бұрын-соңғы хан сұлтандарының ішінде Қасым хандай құдіретті әмірші болған емес. Оның үш жүз мың әскерлері болды» деп жазса, Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің «Тарихи-и-Рашиди» шығармасында «Қасым хан бүкіл Дешті Қыпшаққа әмір жүргізді. Оның әскерінің саны бір миллионнан асты» деп көрсетті. Бірақ бұл жерде Қасым ханның қол астыңдағы бүкіл халық саны көрсетілген.

Қасым хан билігі кезінде моңғол шапқыншылығынан кейін тұңғыш рет Қазақстан аумағы, оның барлығына жуық қазақ рулары мен тайпалары бір мемлекетке біріктірілді. Оның тұсыңда қазақ хандығы туралы батыс елдері де білді. Қазақ хандығымен елшілік байланыс орнатқан алғашқы мемлекеттердің бірі ұлы князь III Василий (1505—1533) билік жүргізген кездегі орыс мемлекеті болды. Түрік басшыларымен жазысқан хаттарында Қырым ханы қазақтардың батыстағы иеліктерінің кеңейіп бара жатқан-дығына алаңдаушылық білдірген. Қасым хан қазақ хандығының аумағын нығайтумен бірге ел басқару жүйесінде, кейіннен «Қасым ханның қасқа жолы» деген атпен белгілі болған сол кездегі қазақ қауымының қоғамдық және құқықтық заңдарын қалыптастырады, әдеп-ғұрып, тұрмыс-салт ережелерін және ру, тайпалары мен қоғамдық топтар арасындағы қатынастар жүйесін ретке келтіреді. Бес тараудан тұратын «Қасым ханның қасқа жолы» көне жарғысы қазақ жұртының сол кездегі елдік санасын негіздеуде шешуші қызмет атқарған ерекше құжат болды.

XVI ғасырдың бірінші ширегінде Қасым хан тұсында едәуір нығайған қазақ хандығы, ол өлгеннен кейін Жошы әулеті сұлтандарының өзара талас-тартыстарынан уакытша әлсірейді. Өзара қырқысу кезінде Қасым ханның ұлы және мұрагері Мамаш хан (1513—1523) қаза табады. Хандық билікке Қасым ханның немері інісі Тақыр (1523-1533) келеді. Жеке басында ер, табиғатында қайсар адам болғанымен Тақырдың саяси және әскери дарыны төмен еді. Оның тұсыңда өзбектермен арадағы соғыс орынсыз жалғастырылып, Қасым ханның бұрынғы одақтастары маңғыттар мен және моғол хаңдарымен әскери қақтығыстар басталады. Нәтижесінде Сырдария өңіріндегі қалалардан айрылады және Ноғай Ордасымен шайқаста сәтсіздікке ұшырайды. Ясы қаласының түбіндегі шайқаста Тақыр қырғыз әскерлерінің көмегіне қарамастан Ташкент әміршісі келді Мұхаммедтен жеңіліске ұшырап, өзі қашып кетеді. Сырдария бойындағы қалалардың бір бөлігіне келді. Мұхаммедтін билігіне көшеді. Осы кезде Тақыр мен Ноғай Ордасы арасындағы қатынастар да шиеленісе түседі. Мұхаммед Хайдар Дулатидың айтуына қарағанда бұрын қазақ хандарына бағынып келген Орталық және Батыс Қазақстандағы жердің бір бөлегін маңғыттар басып алады.

Тақыр ханның інісі Бұйдаштың 1533—1534 тұсында да өзара тартыстар мен соғыстар тоқтамайды. 1537 жылы Тоғым хан бастаған қазақ әскерлері моғол мен өзбектің біріккен қалың қолынан ауыр жеңіліске ұшырайды. Ыстық көл маңыңда болған бұл шайқаста Тоғым ханның өзімен бірге оның тоғыз ұлы және 20 қазақ сұлтаны қазаға ұшырады деген деректер бар. Үздіксіз жүрген соғыстар халыққа ауыр тиеді және хандықтан бөліне көшу жиілей түседі. Мұхаммед Хайдар Дулатидің айтуына карағанда Тақыр хан мен оның мұрагерлері тұсында қазақ хаңдығынан төрт жүз мыңдай адам бөлініп көшеді.
2. XVI ғасырдың 20-жылдарының екінші жартысы мен 30-жылдары біршама әлсіреген қазақ хаңдығының қайтадан бой көтеріп, іргелі, қуатты елге айналуы Хақназар ханның есімімен байланысты. Хақназар өзінің әкесі Қасымның тұсыңдағы қазақ хаңдығының аумағын қалпына келтіруге тырысады. Ол алдымен Ноғай Ордасындағы өзара топтардың күресін пайдалана отырып, Ноғай Ордасының Қасым хан тұсында қазақ елінің кұрамыңда болған жерлерін қайта қосып алады. Бұл туралы 1557 жылы Ноғай билеушісі Ысмайл Иван Грозныйға «менің немерелес туыстарым Жайықтың арғы бетінде қалып қазақ ханына қосылып кетті» деп хабарлайды.

Хақназар хан 50—60 жылдары Шығыс Түркістандағы әскери жорықтарын одан әрі жалғастырып, қазақ пен қырғыз жерін ойрандап келген Әбді Рәшид ханды бірнеше рет күйрете жеңеді. Осыңдай шайқастардың бірінде Әбді Рәшидтің ұлы Әбді Латиф қаза табады. Осы кезде басталған ойраттардың шапқыншылықтарына қарамастан Хақназар хан Жетісудың көп бөлегін өзіне қосады. Моғолстан мемлекеті қазақ хаңдығы үшін қатер болудан қалады.

Қасым хан тұсындағы аумақты едәуір қалпына келтірген Хақназар 70-жылдары өзбек-бұқар хандығына қарсы күресін бастайды. Бұл кезде Бұқар хаңдығын Орта Азиядағы ұлы әміршілердің бірі болып саналатын Абдолла хан басқаратын еді. Сырдария бойындағы қалалар Түркістан мен Сауранды қайтарған Хақназар хан сол кездегі саяси жағдайды тиімді пайдаланып саяси-дипломатиялық күрес тәсілдерін де кеңінен қолданады. Сырдария бойындағы қалаларға орнығып алуға ұмтылған Хакңазар Абдолла ханның Ташкенттің әміршісі Бұқара хандығынан бөлінгісі келген Барақ ханның баласы Баба сұлтанға қарсы күресін өз мүлдесі үшін пайдаланып қалуға тырысады. Ол екі жақтың да сөзін тауып, бірде бір жағын, бірде екінші жағын қолдап отырады. Бірақ Хакназардың ойластырған әрекеті көтпеген қастандыктың нәтижесінде жүзеге аспай қалады. Баба сұлтан өзіне келіссөз жүргізу үшін келген Хақназардың інісі Жалым сұлтанды, оның екі ұлын, және Хақназардың екі баласын опасыздықпен өлтіреді. Бұл 1579 жылы болған еді. Көп кешікпей 1580 жылы тыңшы ретіңде жіберілген жаудың қолынан Хақназар хан да қаза табады.

Хақназардың даңқты есімі туралы халық аңызында көп айтылады. Қырық жылдан астам ел билеген Хақназар тұсында Қазақ хаңдығы Қасым хан заманыңдағы деңгейіне жетіп, қуатты да күшті мемлекетке айналды. Хандыктың шекарасы батыста Жайыққа дейін, Солтүстікте Есіл мен Нұра өзендеріне дейін созылса, шығыста Балқаш пен Шу өзендері және оңтүстікте Ташкентке дейін созылды. Хақназарға сонымен бірге қазақтар-мен бірге қырғыздар мен башқұртгардың да бір бөлігі бағынды.

Хақназар хан мен оның ұлдарының опасыздықпен өлтірілуінен кейін тайпа ақ сүйектерінің жалпы жиынында әз-Жәнібек ханның тоғызыншы ұлы Жәдік сұлтанның баласы сексен жастағы Шығай ақ киізге оранып, хантағына отырады. Жасы сексенге келседе кәрілікке мойынсұнбаған, тәжірибелі саясатшы, маңғыттармен соғыста өзін даңққа бөлеген, қазақтар арасында беделге ие болған Шығай екі майданда бірдей соғысудың қатерлі болатынын жақсы түсінеді. Сондықтан да ол Баба сұлтанға қарсы күресу үшін Абдолла хан мен одақтасады. Атап айтқанда, ол Абдолланың Сауран, Түркістан, Сайрам бекіністерін алуына көмек береді және 1582 жылы Түркістан арқылы жасаған жорығына қатысады. Қазақ әскерлерін басқарған Шығайдың ұлы Тәуекел Түркістан түбінде Баба сұлтан әскерлерін талқандайды және Баба сұлтанның басын алып Абдолла ханның алдына тастайды. Баба сұлтанды талқандауда көмегі үшін Абдолла хан қазақ сұлтандарына Соғды мен Самарқан маңынан үлестік жерлер береді. Баба сұлтан өлтірілгеннен кейін көп кешікпей Сауран, Түркістан, Отырар, Сайрам қалалары Абдолла ханға беріледі. Өзбек хандығындағы өзара тартыстар мен оған қазақ хандығының қатысуы еңбекші халыққа жеңіл тимеді, өйткені бұл соғыс әрекеттері қазақ хандығының аумағында да жүрді.

1582 жылы Шығай ханның өлімінен кейін билік басына келген Тәуекел хан Абдолла ханмен жасасқан «ант беріскен» шартты бұзады. 1586 жылы Тәуекел Түркістандағы бірнеше қалаларды басып алады және Ташкентті алуға әрекеттенеді. Бірақ бұл әрекеті сәтсіз аяқталып Ташкент түбінен кетуге мәжбүр болады.

1598 жылы Шайбани әулеті мемлекетіндегі күрделі саяси жағдайды тиімді пайдаланған Тәуекел Ташкент түбінде Абдолла әскерлерін талқандайды. Осы жылы қазақ мемлекетінің солтүстік-батыс шекарасындағы жағдайды және Орта Азиядағы шайбаниліктердің өзара күресін, бұл әулеттің аштраханиліктердің жаңа әулетімен ауыстырылғанын пайдаланып, Тәуекел хан Сырдария бойындағы қалалар үшін ұзаққа созылған күресті табыспен аяқтайды. Әндіжан, Ташкент, Самарқан қалаларын басып алған Тәуекел Бұқараны қоршайды, бірақ сондағы шайқастардың біріңде ауыр жараланып Ташкентте дүние салады. Тақ мұрагері болған Есім хан (Тәуекел ханның інісі) Бұқара хандығымен «Самарқан әскерлері Ташкентке қарсы ешқандай жаулық әрекеттер жасамайды» деген бітім шартын жасайды. Бұл шарт бойынша Самарқан Бұқар билеушілеріне қайтарылады, ал Ташкент, Сайрам және Андижан казақ хандығының құрамына қосылады.

Сырдария бойындағы қалалар үшін ұзакқа созылған соғыстар еңбекші халықты күйзелтіп, қала шаруашылығының құлдырауына, суландыру жүйелерінің тозуына, егіншілік орталықтарының азып-тозуына әкеліп соқты. Соғыс қимылдары мен тонаушылық шапқыншылықтар сауда байланысына және мал шаруашылығымен айналысатын далалық аудандардың жағдайына кері әсерін тигізді. Ұзаққа созылған соғыстың аяқталуы және бұл аймақтың біртұтас мемлекет құрамына кіруі шаруашылығы мен мөдениеті дамыған аймақ ретінде Оңтүстік Қазақстанда соғыс зардаптарын жоюға мүмкіндік берді.