Тақырыбы: Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері

Конституция жобасын жасаушылар көп жағдайда "еркіндік" сөзінен туындаған асқақ сезімнен шыға алмады. Оның үстіне бұған біздің қоғамның тарихында осы уақытқа дейін орын алған коммунистік қиялдар мен қағидалар да өзінің едәуір ықпалын тигізді. Осындай себеп-салдарға байланысты жас тәуелсіз мемлекеттің жаңа Конституциясын қабылдау қажеттілігі уақыттың өзі алға тартты. Оны 1995 жылғы наурыз айындағы өте қауырт оқиғалар да жеделдете түсті. Ол оқиға Республика Жоғарғы Кеңесінің бүкіл құқықсыздығын танудан және бұрыңғы Конституциялық тұжырымдарының біршама күйкіліктерінің көрініс беруінен айрықша байқалды. Сондықтан бұл шым-шытырық жағдайлар елімізде Конституциялық реформалар проблемасын тез арада шешуді күн тәртібіне қойды. Өйткені жаңа нарықтық кезең жалпы мемлекет көлемінде экономикалық реформалардың одан әрі тежелуін, саяси өзгерістер мәселелеріндегі бөгелуді жоюды талап етті. Мұның өзі батыл әрі принципті саяси және заңды бетбұрыс қажеттігін туғызды. Нәтижесінде Қазақстан азаматтарының тікелей еркін білдіру, бүкіл халықтық дауыс беру арқылы 1995 жылғы 30 тамыздағы референдумда еліміздің жаңа Конституциясы қабылданды. Оған қатысқан адамдардың 90 %-ы біздің мемлекетіміздің жаңа Ата Заңын жақтап дауыс берді.

Жаңа Конституцияға, оның алдыңғысымен салыстырғанда, көптеген өзгеріс, ғылыми қағидалар енгізілді. Егер бұрыңғы Ата Заң төрт бөлім, 21-тарау, 131-баптан тұрған болса, кейінгісі көлемі жағынан да едәуір қысқарып, 9 бөлімнен, 98-баптан тұрады. Жаңа Конституцияда еліміздің экономикалық күш-қуаты мен мүмкіндіктері ғылыми тұрғыдан тиянақталынып, халықтың әлеуметтік топтарына тиісті кепілдікті құқықтар беретін көкейкесті мәселелерді шешу ескерілді.

Жаңа Ата Заң баптарын талдау барысында байқалатыны, ол - құқықтық мемлекет құруда бағдаршам іспеттес. Яғни өзімізге үлгі етіп отырған өркениетті елдер қатарына бір табан жақындай түскеніміздің жарқын куәсі сияқты. Конституцияның кіріспесінде: "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы -адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", -делінген.

Мұның өзі Қазақстан халқының Ата Заң арқылы болашақта егемен құқығын жүзеге асыратынына ешқандай күмән келтірмейді. Жаңа Конституцияда тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің халықаралық беделін жоғарылатудағы тарихи маңызы ерекше атап көрсетілген. Онда біздің егеменді мемлекетіміздің әлем қоғамдастығы алдындағы мәнмағынасы, рухы мен бүкіл болмысы, оның өркениетті даму кезеңінің ерекшеліктері, әлемдік демократиялық құндылықтары жан-жақты көрініс тапқан.

Ата Занда сондай-ақ қоғамда қолданылып жүрген жаңа ұғымдар мен атаулардың ғылыми және күнделікті айналымға енгізілгенін байқау қиын емес. Соның арқасында жаңа кезеңдегі нарықтық термин атаулары арнаулы, түбегейлі теориялық және қолданбалы салаға ауысты, қоғам тұрмысының ажырамас бөлігіне айналды. Бұл Конституцияның сөзсіз жаңашылдығы.

Ата Заң бойынша республикамызда демократиялық Президенттік басқаруға жол ашылды. Соған сәйкес Президенттің саяси билігі де қуатты.

Президент Конституциялық негізде Парламентті шақыру немесе тарату және заң шығару бастамашысы құқығына ие. Сонымен бірге Президент Конституция талабына сәйкес Заң шығарушы, атқарушы жөне сот биліктері арасында өзара өкілеттілікті, олардың ара-қатынасын үйлестіреді. Оны Президенттің 1996 жылдың маусым айында Парламент пен Үкімет арасындағы қарым-қатынаста туған дағдарысты ешқандай дау-дамайсыз Ата Зан баптарының талабына сәйкес ойдағыдай шешуі тәжірибе жүзінде көрсетіп берді.

Конституцияда Президенттік республика жағдайындағы Парламент құзыры айқын белгіленген. Ол халық қамын ойлап, оның мүддесін қорғайтын демократияшыл әрі баршаға түсінікті заңдар шығарып, қабылдайтын орган. Парламент - Сенат және Мәжіліс палаталарынан тұрады. Бұған дейін Парламентте мұндай екі палата деген ұғым болған емес. Ата Заңда екі палаталы парламенттің ерек-шеліктері де егжей-тегжейлі көрсетілген. Жаңа Конституция бойынша депутаттар саны бұрыңғы 177-ден 114 адамға дейін қысқарды. Сондай-ақ Парламент қызметінің тиімділігін арттырып, оның депутаттық корпусының кәсіби шеберлігін шыңдауға бағытталған бірқатар нормалары белгіленген.

Жоғары мемлекеттік органдар жүйесіндегі үкіметтің тиісті орны, сот билігінің, прокуратураның қызметтері де айқындалған. Әсіресе, сот жүйесін жетілдіруге бағытталған жаңа реформа жүргізуге назар аударылған.

Конституцияға сәйкес жалпы және төрелік соттар жүйелері біріктірілді, соттар мен судьялардың әділетті үкім шығаруға құқықтық кепілдіктерін нығайтқан мәртебесі заңды түрде белгіленді. Олардың қызметіне араласуға жол берілмейді, судьялардың ісіне қол сұғуға болмайды. Нақты істері бойынша олар ешкімге есеп бермейді және тек Конституция мен заңға ғана бағынады.

Ата Заңның еркшелігі - ол билік тармақтарының ешкайсысына, мемлекеттік лауазым иелеріне конституциялық құқтарды бұзуға жол бермеуінде. Мейлі, ол елдің Президенті немесе қатардағы қызметкер болсын, негізгі конституциялық құқықтарды, соның ішінде адам құқықтары мен бостандығын аяққа басуға жол бермейді. Бұрыңғы Ата Заңда көрсетілген, бірақ жете тиянақталмаған көптеген маңызды мәселелердің түйіні жаңа Конституцияда жаңаша шешілген. Оны, әсіресе, мемлекеттік, жер, тіл, азаматтық, негізгі құқықтар мен бостандық сипаты туралы, қос палаталы парламент құрылымы және Президентті айып тағу арқылы қызметтен кетіру мәселесі жөніндегі баптар мен тармақтардан айқын көруге болады.

Қазақстан Конституциясының жаңа бір басты тарихи маңызы ұлт мәселесіне ерекше көңіл бөлуі дер едік. Оның өзіндік себебі де бар. Өйткені еліміздің тәуелсіздік алған алғашқы жылдарында ұлтаралық қатынастарда бірқатар түсінбеушілік орын алды. 1992-1993 жылдары әрбір төртінші қазақстандықты ұлтаралық қатынастардың ушығу қатері қатты мазалаған еді. Бүгінгі таңда, кейбір деректерге қарағанда осы мәселелерге байланысты біршама алаңдаушылық білдірген қазақстандықтардың саны 5-6 %-ға дейін төмендеген. Оған, әрине, елімізді мекендеген жүздеген ұлт пен ұлыс өкілдерінің енді ешқандай этникалық ұлтына қарамастан, барлық мүдделерінің қорғалып отырғандығының нәтижесі. Мұның өзі біздің Ата Занда ерекше атап өтілген.

Сондықтан Қазақстан халықтарының бір тұтастығы, ұлтаралық келісімі, мемлекеттікті одан әрі нығайту, дамыту аясында ерекше маңызды. Түрлі ұлыстардың өкілдері тұрып жатқан ел халкының басын біріктіру, оны күнделікті жүзеге асыру Конституция қағидалары мен баптарында жан-жақты қарастырылған.

Тіл туралы саясат заңды құбылыс. Өйткені тіл ұлттық мүдделердің нәзік тоғысқан қызу нүктесі. Қазір қазақ және орыс тілдерінде 8300-ден аса және одан басқа он жеті ұлт тілінде оқытатын жүздеген мектеп, 12тілде шығатын газеттер мен жорналдар, 11 және 6 тілде хабар жүргізетін теле және радио тұрақты қызмет етеді. Тіл саясатын іске асыруда Қазақстан халықтары Ассамблеясымен бірқатар ұлттық мәдени орталық-тарының белсенді түрде жұмыс жүргізіп отырғанын атап көрсеткен жөн.

Дегенмен тіл мәселесі, соның ішінде мемлекеттік тілді қолдану, қазақ халқы арасында айырықша алаңдаушылық туғызуда. Мәртебесі мемлекеттік болып бекітілгенімен қазақ тілі осы кезге дейін білім, ғылым, іс жүргізу саласында өзінің лайықты орнын таба алмауы кім-кімді де қынжылтары даусыз. Ал, оның есесіне әлі күнге дейін халық өкілдері жиналған түрлі деңгейдегі бас қосу, ғылыми форумдар, Парламент, Үкімет пен Ассамблея мәжілістері орыс тілінде өтіп келеді. Қазақ тілі бұрыңғысынша тек жергілікті халықтың арасында, онда да тек күнделікті тұрмыста ғана азды-көпті қолданудан аспауда. Сондықтан бұл жағдайды ескере отырып, 1997 жылғы шілдеде қабылданған "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы Заңның" орындалуына бақылау жасау, оны іске асыруда лауазымды адамдардың, мемлекеттік қызметкерлердің жауапкершілігін күшейту, тіл саясатын жүргізу үшін мемлекет қорынан тиісінше қаржы бөлу, бүкіл баспасөз, теле және радио хабарларының тең жартысын қазақ тілінде жүргізу алда тұрған аса маңызды міндет.

Жаңа Конституцияда республиканың азаматтығы туралы талас-тартысқа біржолата нүкте қойылған. Онда бұрыңғы КСРО-ның ыдырауы және егемен мемлекеттердің Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру кезіндегі азаматтық мәселе жөніндегі орын алған алуан қиғаштықтар мен қайшылықтар нәтижесінде жинақталған өмірлік тәжірибе де жете ескерілген. Осыған байланысты Қазақстан Конституциясында қос азаматтық болмайтыны заң жүзінде бекітілді. Ата Занда бүгінгі танда іс жүзінде орындалмайтын, азаматтарды қызметпен қамтамасыз ету құқығы қысқартылып, оның орнына "Еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін тандауына құқығы бар" - деп көрсетілген. Білім беру, тұргын үй, денсаулық сақтау саласын мемлекет тарапынан тегін қаржыландыру өткен кеңес қоғамының қанжығасында кетті. Енді азаматтарға тек мемлекеттік оқу орындарында, орта білім және жоғары оқу орындарында іріктеп сұрыптау арқылы тегін білім алуға кепілдік берілген. Мұның өзі елдің нарықтық экономикалық жолына түсуінің айқын дәлелі іспетті. Ата Занда азаматтардың құқықтары мен оларға қойылатын талаптар жөнінде де жаң-жақты көрсетілген.

Қазақстан жаңа Конституцияны қабылдау арқылы дүниежүзілік қауымдастықтан өзінің лайықты орнын алды. Ата Заң еліміздің көшпелі және одан әрі алға даму кезеңіндегі маңызды тарихи құжат. Сондықтан республиканың әрбір азаматы оның мазмұнын жете біліп, талаптары мен қағидаларын мүлтіксіз сақтауға, мемлекеттік нышандарды құрметтеуге міндетті.

Егеменді Қазақстанның жаңа Елтаңбасының авторлары -белгілі сәулетшілер Жандарбек Мәлібеков пен Шот-Аман Уәлиханов. Олар бәйгеге түскен Елтаңбаның 245 жобасы мен 67 суреттемесін жеңіп шыққан. Елтаңбаның жалпы пішіні толық шеңбер кескінін береді. Шеңбер ішіндегі нышан белгі - Елтаңба идеясының басты жүгін арқалап тұрған, әрине, шаңырақ. Қазақта «шаңырағың шайқалмасын» - дейді. Бұл киелі ұғым халқымыздың ең ізгі тілегін білдіреді. Елтаңбадағы аймүйізді, алтын қанатты ғажайып пырақтар қорғап, қияға көтерген қазақтың қара шанырағының бейнесіне қарап тұрғанда бірден еске түсер ой да осы. Еліміздің туына айналған ұлы идея - еркіндік идеясы, жұрт-жұрағатымыз аман болсын деген тағы бір ұлы идея - өміршеңдік идеясы туғызған қасиетті белгі, барша халқымыздың бойтұмарына айналған.

Шеңбер ішіндегі киіз үй шынайы шеберлікпен шендестірілген түндігі - аспан, күмбезіндегі асыл шырақ - күн бейнесін елестетсе, уықтары - одан тарап жатқан алтын сәулелердей әдемі әсер қалдырады. Қисыны табылып керегелердің көрінісі де берілген. Әр бөлшектегі әсем айшықтылған шаңырақ алдымен өз халқымыз, одан қалды, қатар тіршілік кешкен басқа да ұлт өкілдері бар бірлесіп кереге-уықтай кірігіп, күш-жігер жұмсап, аяғынан тік тұрғызуға кіріскен қасиетті отауымызды, тәуелсіз мемле-кетімізді меңзегендей болады. Киіз үй - көшпелілер мәдениетінің ғажайып туындысы. Бүкіл әлем оны сәулет өнерінің теңдесі жоқ үздік үлгісі деп мойындағаны қашан. Ол туралы сонау ықылым замандардан бастап, көне тарих бастауында тұрған әйгілі Геродот, медицинаның атасы Гиппократ тамсана жазған. Киіз үй отбасы тұрағы ретінде ғана пайдаланылмаған. Ол көшпелілер үшін қоғамдық-әлеуметтік мәні бар орын рөлін де атқарған. Аумағы ат шаптырым көп қанатты хан ордалары да болған. Киіз үй –көшпелілер өмірінің ең бір жиынтық образы. Қасиетті қара шаңырақ бейнесі біздің төл мәдениетіміздің, далалық табиғатымыз бен салт-дәстүрлеріміздің өнердегі көрінісі.

Елтаңба композициясын құрап тұрған келесі бір маңызды бөлік - ай мүйізді, алтын қанатты қос пырақ бейнесі. Ол геральдистер тілінде арыстанның жүректілігін, қыранның қырағылығын, өгіздің ғаламат қара күшін, еліктің ғажайып көзге ілінбес шапшандығын, қырмызы қызыл түлкінің қалайда болса жауын жер соқтырар айлакерлігін білдіреді. Көшпелілер ұғымында жылқы-түлік біткеннің төресі. Оның жолға беріктігі мен жүрдектігі, еті мен қымызының қоректігі және шипалық қасиеттері жанға дәру болса, ойынды айтпай көзіңнен ұғатын қасиеті мен талғампаз кірпияздығы /мысалы, жылқы ешқашанда лай суға тұмсығын малмайды/ мінез-құлқындағы тектілік ретінде жоғары бағаланады. Көне түсініктер бойынша, киелі көк пырағы адамды тәңірлер мекен еткен аспанмен байланыстырады. Ал басқа түліктердің барлығы адамға қызмет етуге жаратылған, бар тіршілігі жер-анамен ғана байланысты деп есептелінеді. Ат болса -адамның қанаты. Жалына қолың тиісімен-ақ жердің тартылыс заңын жеңіп, қиялыңа қанат бітеді. Жақсы ат мінген-жарым патша. Аты жоқ жарлы өзін елдің қоры сезінеді.

Ел серігіне баланып, ел сүйген пырақтың көркемдік бейнесіндегі қанат пен мүйіз бір қарағанда көзге таңсық көрінгенімен, халықтық таным-түсінігімізге жат емес. Мүйізді айбын-айбат, ақжолтайлық белгісі деп қарау ертеден келе жатқан ұғым. "Қошқар мүйіз" өрнегінің халықтың қолданбалы өнерінде кең таралуының астарында елдікті танытар қажырлылық пен қайраттылықтың нышаны жатса керек. Ал арғымақтардың алтын қанаттары сонымен қатар астықтын алтын масақтарын бейнелеу - бұл еңбектің, молшылықтың белгісі іспеттес.

Елтаңбадағы енді бір назар аударатын белгілер маңдайдағы бес бұрышты жұлдыз бен елдің аты. Тәуелсіз мемлекетіміздің құшағы бес құрлыққа бірдей ашық, әлемдік өркениет көшіне өз болмыс - бітімімізді сақтай отырып, ілеспек ниетіміз бар дегенге мегзейтін бес бұрышты жұлдыз бізге бұрыннан таныс. Бес бұрыш формасы Күлтегін ескерткішінде де (731 жыл) қолданылған. Ол аспан денелерін, әсіресе, күн мен айды, одан кейін жұлдыздарды кие тұтатын халқымыздың "бағымыз ашылып жұлдызымыз жарқырай берсін" - деген асыл арманын арқалап тұр. Ал елдің аты — Қазақстан - қазақ елі болып өрілуі көркемдік шешім жағынан да, мағыналық жағынан да айтарлықтай ұтып тұр. Елтаңбаның негізгі бояуы алтын түстес. Оған зеңгір көк нұрдың қосылуы мемлекеттік нышанды айырықша өрлендіріп, бедерлендіре түскен.

1992 жылдың 6 маусымында Абай атындағы опера және балет театрының зәулім ғимаратында Президент Н. Ә. Назарбаев салтанатты түрде ту шашағын сүйіп тұрып: "Мазмұнына өрнегі жарасқан тәуелсіздіктің қасиетті туы мәңгі желбіресін, күніміз мәңгі сөнбесін"- деген еді. Еліміздің туы - қасиетті көк байрақ. Оның авторы - суретші Шәкен Ниязбеков. Мемлекеттік тудың негізгі ерекшелігі оның түсі. Зеңгір көк түс адам баласы түйсініп қабылдап, қолданып жүрген бояулардың ең бір реңділері қатарына жатады. Бұл кездейсоқтық емес. Өйткені адамзаттың бойына біткен өнер өзін қоршаған ортаға, табиғатқа еліктеуі нәтижесінде дүниеге келген ғой. Ендеше аспан түстес бояудың айырықша ықыласқа бөленуі әбден заңды. Ол табиғаттың өзі жасайтын ғаламат гүл шоғын - кемпірқосақ болмысындағы қасиетті жеті бояудың бірі.

Зеңгір көк түсті кие тұту дәстүрі халқымыздың көне тарихынан белгілі. Ол, әсіресе, Түрік қағанаты құрылған алтыншы ғасырда айқын аңғарылады. Түркі халқының көбінесе көк шатыр тігіп, бектері киімді көк түстен киген. Қағанат жұртының "көк түркілер" атануы "аспан түркілері", "тәңірлік түркілер" деген мағынаны білдірген. Соған орай ата-бабалармыз қасиетті бөрілі байрақ та "Көк асаба" атанған. Тағы бір назар аударарлық жай - Мемлекеттік туымыздың шымқай біртүстілігі. Қоспасы, қосары жоқ ол халқымыздың мәдени-этникалық біртектілігін, мемлекеттік тқтастық идеясын білдіреді.

Туымыздағы нұр шұғылалы алтын күн бейнесі, қыран көңіл халқымыздың асыл арманын арқалаған адал бүркіті мен рухани болмысымыздың жарқын бір көрінісі болып табылатын ұлттық өрнек - сондай айтары мол астарлы айшықтар. Сондай-ақ, Геральдика заңы бойынша, күн бейнесі байлық пен берекенің нышаны болып саналады.

Табиғаттың төл баласына айналған көшпелілер ұрпағы үшін тудағы қанатты қыран - дала бүркітінің де орны бөлек. Бүркіт бейнесі өкімет билігін паш етіп, көрегендік пен кеңдікті білдіреді. Далалықтар үшін ол еркіндік белгісі, биік армандарға қол созу, жер бетіндегі тіршілік көші ұмтылған, алыс армандарға қиялап қанат қағу нышаны. Туымыздағы бүркіт бейнесі тәуелсіздік алып, қанатын қомдаған қазақ елінің әлемдік өркениет биігіне талмай ұмтылып, талассыз жетуін тілеген игі ниеттен туғаны анық.

Тел туымызды даралап түрған тағы бір белгІ оның сабына таяу тік тартылған үлттық өрнекті жолақ. Онда "Қошкар мүйіз" деп аталатын қазақы өрнек қойылған. Өрнек халқымыздың қолданбалы өнерінен жеткен ең үлы табыс-тардың бірі. Өрнекте көшпелілердің керкемдік танымы барынша жарқын көрініс тапкан. Бүгінгі күнге дейін келген ою-өрнектер талай үрпақтың ақыл-ойы мен шеберлігінін бірнеше ондаған ғасырларға созылған үздіксіз ізденісініқ жемісі.

Тәуелсіз мемлекетіміздің Әнұраны - асыл қазына. Ол халық жүрегінің лүпілін тұмар қып түйген музыкалық сәлем хат іспеттес. Ел басшылары ресми сапарының беташары болатыны да содан. Қазақстанның Әнұраны әуенінің авторлары ұлы композиторлар Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский, Латиф Хамиди. Олар бірлесіп шығарган әйгілі әуенінен қазақтың дархан мінезі мен ер көңілі сезіліп, айдын көл, асқар тауға жан берген шалқар самалының лебі еседі. Музыка халықтың жан дауысы десек, әсем әуеннен халқымыздың ұлттық мінезі, асыл аңсары тәңірлік тілмен төгіліп жатыр.

Әнұран - әлемдік қауымдастық аясына ұмтылған мемлекетіміздің басқа жұрттармен байланыс жасау кезінде қастерленіп, қасиетті бір ресми белгісі. Осы орайда ел символына айналған музыкалық нышан қазақта жалғыз емес екенінде айтқан жөн. Ресми атап түстелмеген, бірақ халықтың рухы салтанат құрған көпшілік аузына бірден түсер саздар бар. Мысалы, 1986 жылы желтоқсан оқиғалары кезінде елінің еркіндігі мен ар-намысының жоқтаушысы болған жас ұландардың жан дауысына айналған "Менің Қазақстаным" сондай саз. "Елім-ай" да сонысымен қымбат. "Ел айырылған", "Сарыарқа" күйлері де солармен тағдырлас. Бұл да халық көңілінің қалауы. Әрі баршаның бой тұмарына айналар аяулы әуен туғызу басқа жұрттар тәрізді қазақ елінде де бар үрдіс екенін еске салады. Ән мен күй көшпелілердің табиғатпен тілдесу құралы десек те болады. Олардың түсінігінде бүкіл табиғат ән салады. Сайын дала да, саумал көл де, тәкаппар тау шыңдары да. Асау толқын мен ақ селеу, самал жел мен сансыз жұлдыздар да өзінше күй ұқтырады. Айнала толған әуен болса, өз тыныс-тіршілігіңді одан қалай бөліп аласын. Әрине, Әнұран жеке адам тіршілігінен гөрі, бүкіл бір қауымның өмір салтына, мемлекеттік іс-қимылына көбірек қатысты. Ертеде халық ән арқылы ұран шақырып, жиналған ру-ұлыстар мен тайпалар бірлесіп елдің намысын қорғаған. Әнұран тек әуеннен ғана тұрмайтыны белгілі. Оның сөздері де қасиетті. Әнұран сөздерін жазған дүлдүл ақындармыз - Мұзафар Әлімбаев, Қадыр Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиев және Жадыра Дәрібаева.

Бойтұмар жырда халкымыздың еркіндікке құштар көңілі, тамыры терең болмысы, еңселі ертеңіне бағышталған арманы жақсы көрініс тапқан. Сол сияқты рухани қазынамызды танытар халықтық қасиеттер, бейбіт пейіліміз бен досқа ашық құшағымыз туралы толғаныс та орынды шыққан.

Еліміздің рәміздері Қазақстан халқының бірнеше оңдаған ғасырлар бойы аңсаған шынайы егемендікке қол жеткендігін паш етеді. Ата Заң принциптеріне сай елімізді мекендейтін барлық халық республикадағы мемлекеттік биліктің жеке қайнар көзі болып табылады.