Лекция. Саясаттану ғылым және оқу пәні ретінде Саясаттанудың объектісі. Саясаттанудың танымдык пәні. Жеке пән ретіндегі саясаттанудың жанжақтылығы
XIX ғасырдағы қазақ ағартушыларының саяси көзқарастары (Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев)
жүктеу/скачать 0,87 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ш. Уәлиханов
- Ы. Алтынсарин
- А. Құнанбаевтың
- Ә. Бөкейхановты, А. Байтұрсыновты, Х. Досмұхамедовты, М. Дулатовты, М. Тынышпаевты, М. Шоқайды
- М. Жұмабаев, С. Сейфуллин, Б. Майлин, I. Жансүгiров
- Лекция-3. Қоғамдық өмір кұрылымындағы саясат
| XIX ғасырдағы қазақ ағартушыларының саяси көзқарастары (Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев). Қазақ зиялылары туралы сөздi XIX ғасырда өмiр сүрген қазақтың ағартушыларынан бастаған жөн сияқты. Өйткенi, олар өздерiнiң шығармашылығын әлемдiк деңгейдегi мәдениет көздерiнен сусындап отырып өрбiткен, iс-әрекеттерiн әлеуметтiк, саяси дамудың принциптерiне, үрдiстерiне сай екшеп отырған. Өз заманының керемет саясаткерi, этнограф-ғалым Ш. Уәлиханов қазақ елiнiң саяси өмiрiндегi кейбiр мәселелердiң шешiмi ұлттық-этникалық жетiлуде екенiн пайымдаған. Сондықтан сол халықтың iшкi мүмкiндiктерiн ашудың бiрi этносаралық қатынастарды, ұлттық мәдениеттердi жақындату екенiн байқайды. Ш. Уәлиханов «Сот реформасы жайында хат» атты саяси тұрғыда жазылған еңбегiнде қазақтың ел билеу тәжiрибесiндегi маңыздылықтар қатарына мыналарды жатқызды: қазақтың әдет-ғұрып заңын; билер институтын; халықтық сайлауды әдiлеттi өткiзу. Жетiлмеген саяси жүйенiң қозғаушы күшi сол халықтың белсендiлiгiн, бiлiмдiлiгiн арттыруда екенiне де баса назар аударады. Бұл идеяны өзiнiң шығармашылығы арқылы дәлелдеуге тырысады. Ы. Алтынсарин көтерген бастама (оқудың, бiлiмнiң қадiрiн көтеру) өз заманындағы ұлттық идеямен парапар болатын. Өйткенi ол саяси күреске, тәуелсiздiк алуға дайын емес халықты алдымен сауаттандыру керек екендiгiн түсiнген едi. Мiне, соның арқасында келесi ғасырларда қазақтар бiлiмдiлiгi жоғары, сауатты халықтардың қатарына қосылды. А. Құнанбаевтың «Қара сөздерi» түркi халықтарының даналығының бiр биiгi болатын. Өз халқының әлеуметтiк, саяси жағдайына жаны ашыған көреген ақын өз шығармашылығында көп мәселенi шешудi мәдениеттен, руханилықтан бастауды тұжырымдайды. Еркiндiктiң қайнар көзi халықтың дүниетанымында екенiне назар аударады.
А. Құнанбаев 41-шi қара сөзiнде ұлттың iшкi бiрлiгiн, тұтастығын нығайту үшiн мықты үкiмет құрылуы керек екендiгiн және сол үкiмет халықты бiлiмге, ғылымға, өнерге, еңбекке тартуға мiндеттi екенi айтады. Сонымен қатар, үкiмет, билiк басындағы адамның материалдық жағдайының жақсы болғанын қалады. Өйткенi, бұл тұжырым билiктегi адам күнделiктi күйкi тiрлiктiң мәселелерi деңгейiнде алаңдамауы қажет деген ойдан туындаса керек. XX ғасырдағы Қазақстандағы саяси ой мен ағарту идеологиясының шығармашылық дамуы (М.Дулатов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханов, Ш. Құдайбердиев., М.Шоқай, М. Тынышпаев, X. Досмұхамедов., Т. Рысқұлов, Е. Садуақасов, Е. Торайғыров., С.Сейфуллин және т.б). ХХ ғасырдың басында тарих сахнасына қазақтың ұлттық зиялыларының үлкен бiр тобы келедi. Бұл топ кейiн «Алаш» қозғалысын ұйымдастырып, халықтың саяси мүддесiн жаңа заман туғызған саяси құндылықтар ауқымында тұжырымдай бастайды. Олардың арасынан iрi тұлғалар Ә. Бөкейхановты, А. Байтұрсыновты, Х. Досмұхамедовты, М. Дулатовты, М. Тынышпаевты, М. Шоқайды және т.б. атап көрсетуге болады. Бұл ұлттың алдыңғы қатарлы өкiлдерiнiң көзқарастары сол тарихи кезеңдегi саяси ахуалға сәйкес қайшылықтардан бастау алады. Қазақ жерiндегi қалыптасқан саяси санада екi, бiр-бiрiнен сапалы түрде айырмашылығы бар саяси бағдар қалыптасады. Бiрiншiсi, ұлттық-дiни құндылықтарға бет бұрып, мұсылмандық шарттарға арқа сүйеу арқылы дамуды көксесе, екiншiсi, ұлттық-либералдық құндылықтарды қолдайды, яғни батыстық бағдарды ұстанады (екiншi бағыттағылар Ресейдегi демократтарға жақын болуға тырысады және соны жақтайды). Сол кезеңнiң саяси элитасы өздерiнiң бағдарламаларында төмендегiдей саяси құндылықтардың маңыздылығын атағаны жөнiнде «Қазақ» газетiнде материал жарық көредi. тең құқылық (дiнiне, шығу тегiне және жынысына қармастан адамдар тең құқылы); жеке бастың еркiндiгi (мемлекет шенеунiктерi кiмдi болса да заңсыз жолмен тұтқындай алмайды); сөз, ұждан бостандығы (жиналыстар өткiзу, бiрлестiктер өткiзу, бiрлестiктер құру, сөз сөйлеу, газеттер шығару, кiтаптар басу бостандығы); сот әдiлдiгi (соттың талқылауынсыз және шешiмiнсiз бас бостандықтан айыруға болмайды) және т.б. демократиялық елдерге тән либералдық құндылықтарды саяси өмiрге ендiруге талпынады. Бұл қазақ даласындағы әрбiр азаматтың тұлғалық қадiрiн, абыройын қорғауға деген нақты қадамдар болатын. Осындай құқықтық тұрғыдан қорғауға деген талпыныс қазақ зиялыларының саяси мәдениетi деңгейiнiң бiршама жоғары болғанын танытады. Сонымен қатар, отарлық жағдай қазақ жерiнiң көптеген саяси-азаматтық проблемаларының болғанын бiлдiредi. Ресей оқу орындарында бiлiм алған қазақ зиялылары ұлт мәдениетiнiң дамуындағы қайшылықтарды терең түсiнiп, оның тұптамырын ұлттың тәуелсiздiгiмен байланыстырады. «Ұлттық тәуелсiздiк» – саяси құндылық ретiнде XX ғасырдың басында саяси сананың басты iргетасына айнала бастады. Бұл қазақтың қоғамдық-саяси болмысындағы Ақпан және Қазан революциясына дейiнгi өзiндiк дүмпуi болатын. Ресей империясы үшiн де, кейiн келген Кеңес үкiметi үшiн де бұл әрекеттер ұнамды үрдiстер ретiнде қабылданған жоқ. Большевиктердiң ұсынған саяси құндылықтары қоғамдық санада бiркелкi қолданыс алмаған болатын. Бұл жағдай революцияларға дейiн қалыптаса бастаған болатын. Оны Ә. Бөкейхановтың, М. Дулатовтың, М. Тынышпаевтың және т.б. қазақ зиялыларының саяси көзқарастарынан байқауға болады. 1913 жылы қазақ қоғамының саяси, мәдени мүдделерiн жоқтайтын жалпы ұлттық саяси басылым «Қазақ» газетi ұйымдастырылады. Бұл халықтың шынайы саяси, мәдени құндылықтарды, бағдарларды ресми анықтау мақсатындағы үлкен қадам болды. Өйткенi, бұл басылым тек қана жаңалықтарды жеткiзушi орган емес, сонымен қатар ұлт-азаттық қозғалысы идеологиясының негiзiн салушы орталыққа айналады. Сөйтiп, саяси аномияда өмiр сүрiп жатқан қалың қазақтың саяси құндылықтар жүйесiне жаңа ұғымдар, түсiнiктер ене бастайды, ұлттың өзiн-өзi етенелестiру талпыныстарында бiршама өзгерiстер пайда болады. Әрине, феодалдық бытыраңқылық ондаған жылдар бойы қалыптасқан отарлану дәстүрi өз әсерiн тигiзбей қоймайды. Сондықтан да болар М. Дулатов өзiнiң өлеңдер жинағын «Оян қазақ!» деп атайды. Бұл оятушы рөлдi қазақ зиялылары атқарғанына шүбә келтiрмеймiз. Себебi, сол азаматтардың саяси белсендiлiгiнiң арқасында халықтың тарихи зердесiнде жаңа саяси ұстанымдар мен нұсқалар орныға бастады. Бұл ұлттық идеяның жүзеге асуына көп кедергiлер болған кезең болса да, келешектегi ұрпақтар үшiн қажеттi үлкен саяси-рухани мұра болатын. Кеңес үкiметi билiкке келгеннен кейiн М. Шоқай бастаған қазақ зиялылары «Түркiстан ұлттық тәуелсiз мемлекетiн» құру әрекетiне кiрiседi. М. Шоқай қазақтың алғашқы саяси эммигранты ретiнде ерекше тұлға. Ол көптеген еңбегiн «бөлiнбейтiн бiртұтас Түркiстан» идеясына арнайды. Алашордалық зиялылармен үндес болған М. Шоқай кеңестiк-көшбасшы билiктi ұстанған алдыңғы қатарлы тұлғалар Т. Рысқұлов, С. Асфендияров, С. Садуақасов сынды азаматтардың ой-пiкiрлерiнiң құнды жақтарын көре бiлдi. Сөйтiп, жаңа заман өзгерiстерi қазақ зиялылар арасында, жалпы саяси таңдауды қажет еткiздi. Көптеген алашордашылдар «пантюркизм», «панисламизм» идеясында деп айыпталды, қуғынға ұшырады. Бұл да тарихи кезеңнiң өзiндiк сипаты болатын. А. Байтұрсынов пен М. Дулатовтың пiкiрлерi бойынша, «автономиялы тәуелсiз қазақ мемлекетiн құру» идеясы дұрыс делiнсе, Ә. Бөкейханов «Ресей республикасының құрамындағы федеративтi, демократиялық, парламенттiк қазақтың ұлттық-территориялық автономиясы» құрылғанын қалады. Қазақ жерi «теңдiк пен әдiлдiктi әкелетiн социализмнiң» орнына ұлттық келбетiн, өмiр салтын жаншитын қоғамның келгенiн сезiндi. Үлкен зұлмат 1937-1938 жылдары келiп, халықтың бетке ұстар қаймағы болып есептелетiн М. Жұмабаев, С. Сейфуллин, Б. Майлин, I. Жансүгiров сияқты қазақ әдебиетiндегi iрi тұлғалар тоталитарлық жүйенiң құрбаны болды. Олардың шығармашылығында әдеби көркем образ бен саяси идеялар астасып жататын. Лекция-3. Қоғамдық өмір кұрылымындағы саясат Саясат қоғамдық кұбылыс ретінде, оның табиғаты, мүмкіндіктері, шептері мен келешегі. Адам қызметінің маңызды саласы ретінде саясатқа деген талаптар. Саясаттың әлеуметтік негіздері. Саясаттың тарихи типтері. Саясаттағы жалпы, ерекше, жалпыадамзаттық, ұлттық. жүктеу/скачать 0,87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|