Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының “Шипагерлік баян” атты еңбегіндегі этнопедагогикалық, этнопсихолгиялық ойлары

Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы ( 1397-1487) “Шипагерлік баян” атты ғылымнамалық ұлы еңбек жазып, ХҮ ғасырдың өзінде қазақтың жазу мәдениеті мен әдеби тілінің әр-түрлі ғылымдарының болғандығын кейінгі ұрпаққа айқын көрсетіп қалдырды. “Біздің ғылымымыздың “Шипагерлік баяны” әрі ұлы медициналық еңбек, әрі ғылымнама, тек шипагерлік жағынан емес, ол халқымыздың тіл, мәдениет, тарих, философия, психология, астрономия, этнография, география, этика, мораль, тағы басқа жақтарынан да қыруар білім, мәліметтерді береді… Басқа ғылыми мәліметтер осы шипагерлік баян негізінде, кейбірі мысал, кейбірі факт, кейбірі жаратылыстық орта, тарих, аңыз, салт-сана ретінде медициналық ғылыми сипаттамалармен тығыз байланысып келеді” (Әзімхан Тышанұлы, ғалым).

1. 
   Ыстықтық бейімдеулік – алып бітімді, етжеңді, өң- әлпеті толық, шырайы шиқандай қызыл, сабырлы, кем сөзді, ұрт мінез, шорт қайырылғыш, сыр бермес сызданыңқы, маңғаздау, біртоға.
   
2. 
   Суықтық бейімдеуліктер– өң-әлпеті қараторы, қара, өң бермейтін, шырайы толықша, сөзшең, өзінікін жөн санайтын, білгірсіген, сөз таластырғыш, даукез, өркөкірек, алкеуде.
   
3. 
   Аңғақтық суықтық бейімдегілер–өң-әлпеті әр түрлі, әрқилы, көзі шатынаған, қарадай терісіне сыймай, қарадай шытынап сынып, ашуланшақ, басынан пенде сөзін асырғысы келмейтін, асыра білмейтін, болмашыға кек сақтаушы, өш алуға зейін мен бар зердесін аударушы, басқаларды тәлкек етуге бейім, өлтіруден тайынбайтын, өзі құныкер, ел құндыкер болатынын ойламайтын, құныкер болса да– әдетін қойғысы келмейтін құбылмалы, тия-нақсыз, қызба мінезді.
   
4. 
   Аңғақтық қоюлықтық бейімдегілер– босағадан аттап шыққысы келмейтін, үйкүшік, шілденің ыстығында қаңтардың қақылдаған аязын басына киіп, үстіне қоқырды жиып алғыш, титтей суық тисе, жалп ете түсуге бейім, жіпсісе жадырап қалғыш, қаны жүрмегендей қимыл-әрекеті аз, сергітпейтін, сергімейтін, мойындамайтын, суыққа шыдамсыз.
   
5. 
   Буылмалы бейімдер–әлпеті әр түрлі болсада, өзінің соңғы түр-келбеті сұрланған, көзінің оты қайтқан әдетте мінсіз бітісті пендеден айырмашылығы жоқ, ашуы келсе селкілдеп барып, серейіп түседі де, талып қалуы шарт.
   
6. 
   Уылмалы бейімдер–әлпеті ақ, шырайы шыршыз, аппақ қудай жүзі ақ бөздей ағарған, көз ажары (жанары) бозарған, кейбіреуінің өңі тотығынқы, ұп еткен желге ұшып кеткендей арық, беті жып-жылтыр, жүріп тұруға еріншек, есіктен сөйлейтіні төрге естілмейтін, титтей шөгір сызған орны қанаса, шыдамайтын, жеңілтек, мұрны қанағыш, басы ауырғыш.