Лекция тезистері. №1 лекция. Тақырыбы: Сөзжасам-тіл білімінің жеке саласы. Жоспар
жүктеу/скачать 0,82 Mb.
|
лекциялар жинағы 2
| Метафора - заттық және құбылыстық ұғымдарға атау беру үшін кьізмет атқарады.. Мысалы: Бозторгай шырылы естіледі. Толқынына, сипай соққан, бозжусан, сүрбетеге исімен суарылған самал жел көкіректі кеңітіп, тынысты жаңа ашкандай (М.Мағауин). Бозкөденің арасынан үркіп үшкан торғайлар аспандап ал, қалықтан түрып сайрай бастады (М.Әуезов). - Біздің Баянаула деген жерімізде де осындай тау-тас, қалың орман, айдын көл көп. Көлдің жиегінде жапырағы төгілген жалғыз бәйтерек өсіп түрса керек. Соның бір бүтағына акиық екі жылда бір үя салын, балапан үшырады дейді (З.Ақьішев). Мәселен, акиьщ - бүркіт түқымдасына жататьш қыран күстың атауы, мүзбалақ ерекше қыран, бүл жерде метафора түстік белгілердің негізінде қальпггасып, екінші ақиьщ ауыспалы мағынала келіп, асып туған дарын иссі, айрыкща асыл адам, ер жігіт дегенді білдіреді, бір-бірімен салыстыру арқьілы көпмағыналық жасалған: Ей, Біржан, көңілінді тындырайьш Аруагыммен қүдайға ұрдырайын, Найманда түлеп үпгқан акңыклын, Топппяңды кднатыммен сындырайьпі (Біржан - Сара). Екеуіне ортақ мағына қыран құстың қасиеті - уксату, бір заттың бойындагы белгі, қасиетті екінші атаудың бойынан іздеу -ұқсату, жалпы метафораның басты шарты: ол - үқсату, салыстыру, сол үқсату аркылы мағына жаңадан қалыптасып, келесі күрделі атау жасалып, басқа сөз таптарына ауысып отырады: акиьщ => акиыктай => акиьщіиа қалыптасқан. Аккяйьщдар алтыбакян басына жиналған жастар тәрізді, бірін-бірі куып, бірі жыгылып, бірі сүрініп, мәре-сәре (З.Ақышев).
Метафора арқылы қалыптасқан күрделі атаулар сапалы өзгеріске түсіп ауыс мағынағ көшкен, түптөркіні бұрынғы жалпы халықтық қолданыстағы байырғы сөздер. Мысалы, бөзөкпе, жарық дүние, тілхат, ақсүйек т.б. Тілдегі метафора құбылысы - күрделі атаулардың калыптасуына өзінің жәрдемін тигізеді. Метафоралануды күрделі атаулардың жасалуындағы негізгі дереккөздердің бірі деп атауға болады. Оның басты шарты ұқсату заңы, оған заттың сан қырлы белгілері жатады: түс, түр, пішін, көлем, кдсиет, кызмет т.б. Қолданым кызметіндегі мағына да мстафораланудың нәтижесі Ұқсастықты тек нішіннен ғана емес, тұлғадан да (мысалы: құлақ — адамның құлағы, қазанның құлағы; қанат - құстың қанаты — ұшақтың қанаты, т.б.), айрықша белгісінен де {жіңішке - жіңішке жіп, жіңішке бел; ащы — ащы тұз, ащы өмір т.б.), қасиетінен де {астар киімнің астары, сөздің астары; тіл ~ адамның тілі, сағаттың тілі т.б.), атқаратын қызметінен де (аяқ ~ адамның аяғы, столдын аяғы, тұтқа ~ есіктің тұтқасы, өмірдің тұтқасы т.б.), қимылдан да (жабу - есікті жабу, істі жабу; құлау — аттан құлау, емтиханнан құлау т.б.) табуға болады. Сөйтіп, ұқсату заңына негізделген метафора да сөзге жаңа мағына қосып, олардың мән-мағыналарын кеңейтіп, байытып отырған. Тіліміздегі көп мағыналы сөздердің копшілігі осы тәсіл арқылы пайда болғандар. Іргелестік, шектестік заңы бойынша бір заттың (құбылыстың) екінші бір затқа (құбылысқа) озара іргелестігі, шектестігі негізінде атаулары ауысады, соған орай сөз басқа (ауыспалы) мағынада жұмсалынады. Бұл құбылыс тіл білімінде метонимия (гр. "ауыстырып атау") деп аталынады. Мысалы, үйі мәз боп, кой сойды (Абай) дегендегі үй сөзі "адам тұратын баспана" деген өзінің негізгі мағынасында емес, "үйде тұратын адамдар" дсген мағынаны білдіреді. Сондай-ақ, бес кесе іштім дегендегі кесе сөзінің мағынасы кесенің өзін емес, оның ішіндегі қымызды немесе шұбатты білдіріп тұр. Мағына ауысу жағдайындағы іргелестік пен шектестікті мына сыңарлардың арасынан іздеу керек: 1) Зат және оның ішіндегісі: бір табақты (етті) жалғыз озі жеді. 2) Зат (материал) және сол заттан жасалған бүйым: алмас ~ әрі қатты, әрі асыл металл, алмас — қылыш немесе әйнек кесетін құрал; кәрлен - иленген ақ балшықтан жасалып, отқа күйдірілген материал; кәрлен — сол материалдан жасалған ыдыс (шыны, кесе). 3) Пән (ғылым саласы) және сол пән жөнінде жазылған кітап (оқулық): ана тілі сабағы болды - Ана тіліңді маған берші?: синтаксис нені зерттейді? - синтаксисті оқыдын ба? 4) Мекен және сонда тұратындар: Бүкіл ауыл (адамдар) жиналды. Барлық Алматы (тұргындар) осында десек те болады. 5) Мекем (ұйым) жәнс оның мүшелері: кеңшар (кеңшар мүшелері — кеңшаршылар) көктемгі егіске әзір. 6) Мекеме (оқу орны) және сол мекеме (оқу орны) орналасқан ғимарат: Университетте қызмет істейді — Университетке кіріп шықты; Институтта емес, мектепте окиды — мұражай мектепте орналасқан. Әлеуметтік оқиға жоне оған қатысушылар: ққрылтайға қатысты - құрылтай шешім қабылдады. Төл не (автор) және оның шығармасы: Абай 1845 жылы туған — Абайды оқыдың ба? Жалқы есім және оның айрықша қасиеті: Ауыз әдебиетінде Шығайбайдың бейнесі жақсы жасалған — Шығайбайсың ғой деймін, қалтаңнан ешнәрсе шығармайсың. Жалқы есім және оның атындағы көше (ауыл, аудан): Мешіт Төле биде салынып жатыр. Сын есім жоне оның заттық сииаты (күйі): қара түс — алыстан бір қара көрінеді; тамаша конңерт болды — тамашага бардық. Қимыл (іс-әрекет) және оның нәтижесі: Отты көсеумен көсеу керек; Бұл жерге аялдама, аялдамага аялда. Байқап отырғаи боларсыздар, тілімізде метонимия жиі кездесіп, сөз мағынасының түрленуінде, дамуында ол үлкен рөл атқарады екен. Олар кобінесе ауызекі сөйлеу тілінде немесе көркем әдебиеттегі кейіпкерлердің тілінде молынан ұшырасады. Бөлшектің бүтінге ауысу заңы деп біз бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны немесе керісінше қолдануды айтып отырмыз. Мұндайда бөлшек атауы тұтас дуниенің (бүтіннің) орнына жұмсалады. Мысалы, үйіңде басың нешеу, қораңда қанша түягың бар дегендердегі "адамның дене мушесі" деген мағынадағы бас сөзі оз мағынасында емес, адам сөзінің (бүтіннің) орнына қолданылып түр. Тұяқ сөзі де сондай. Ол "малдын, аңның аяғыңдағы жер басатын мүйіз тұқылы" деген мағынада емес, мал деген мағынада немесе "ұрпақ, тұқым" (бір атадан қалған жалғыз тұяқ) деген мағынада қолданылады. Тіл білімінде мұңдайларды — синекдоха (гр. жобалап тусіну, мегзеу) ден атайды. Синекдоха - сөздерді ауыстырып қолдану арқылы сөз мағынасын дамытудың бір тәсілі. Сайып келгенде, мұның негізінде де метонимия сияқты жапсарластық, іргелестік, шектестік жатады. Айырмашылығы: синекдохада көбінесе сандык, сапалық белгілер (көптік, аздық) көрініс табады. Мыс: Көз — 1. Адамның кору мүшесі. 2. Ауыс. Адамның өзі, өз басы (көзі бар да айтып қалалық). 3. Ауыс. Ет жақын адамдар, туған-туысқандар (Сыйласуға жат жақсы, жыласуға көз жақсы). Кол - 1. Адамның бір нәрсені ұстайтын, жұмыс істейтін дене мүшесі. 2. Ауыс. Жұмыс күші, адам (Ұй салу ушін қол керек). 3. Ауыс Әскер, жасақ (40 мың қолы бар) т.б. Жоғарыда біз бөлшектің бүтінге ауысқандығы туралы мысал келтірдік. Енді бутіннің болшекк ауысуына мысал берелік: Үкі - I. Жапалақ тектес құс. 2. Ауыс. Сәндік үшін тағылатын сол құстың әдемі үлпілдек қауырсындары. Құлжа арқардың қошқары, құлжа — соның асыгы, т.б. Сондай-ақ, әуелгі байлық денсаулык, екінші байлык ~ ақ жаулык (мақал), үйде ылғи тұмактылар отыр дегендердегі ақ жаулық деген — "әйел", тұмақтылар деген — "еркектер, ер адамдар" дегенді білдіреді. Яғни бүтіннін орнына — болшек, жалпының орнына -жалқы, керісіншс бөлшектің орнына ~ бүгін қолданылатын боса, сөз мағынасы, сөз жоқ, кеңиді. Қысқасы, сөз мағыналарының дамуына семантикалық зандардың қосар үлесі зор екен. Олардың қайсысы болса да, сөздің сыртқы формасына тимей (ауыстырып қолдану арқылы), тек ішкі мағынасын ғана озгертін. оларды не жалпьшайды, не нақтылайды; тіпті болмаса бұрынғы мағынасының үстіне қосымша мағына үстейді. Косымша мағына туынды мағына болуы да мүмкін, ауыс мағына болуы да мүмкін. Қалайда, ол мағыналарда астарлы мән, тартымды бейнелер жатады. Бірақ олардың алғашкы (бірінші) мағыналары ешқашан жойылып кетиейді. жүктеу/скачать 0,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|