Лекция тезистері кредит: 6 Лекция тезистерін құрастырған ф.ғ. к. Бейсенбаева Р. Х. Шымкент, 2022 ж
Балуан Шолақтың өмірін көп зерттеген жазушы Сәбит Мұқанов
жүктеу/скачать 379,2 Kb.
|
| Балуан Шолақтың өмірін көп зерттеген жазушы Сәбит Мұқанов
Балуан Шолақтың өмірін көп зерттеген жазушы Сәбит Мұқанов кезінде әнші туралы роман жазғаны белгілі. Кітапты оқып отырғанда Кенен Әзірбаевтың әңгімелерін пайдаланғаны байқалады. Белгілі ғалымдар, филология ғылымдарының докторлары Н.Төреқұлов пен М.Жолдасбековтер де Кененнің өз аузынан жазып алған әңгімелерінде Балуан Шолақпен бірге жүрген уақытын, үйренген әндерін жырдай қылып айтып отыратынын талай рет жариялады. Балуан Шолақтың өмірі туралы аңыз, әңгімелер көп. Солардың бірін оқырмандарға ұсынуды жөн көрдік: «Жетісу жерін паналап, сауық-сайран салып, елдің көңілін көтеріп, бірнеше жыл жүрген екен. Қайда жүрсе де халық сегіз қырлы өнерпазды хан көтереді, үлкен құрмет, зор ілтипат жасайды. Сөйтіп жүрген жолында Қаракемер болысының жеріне (қазіргі Ақсу ауданының жері, Талдықорған облысы) келеді. Бұл жердің шелтиіп жүрген болысы Қапал уезінің бастығы полковник Антоновқа хабарлама жасайды. Көкшетау жерінен келген Баймырзаұлы Балуан Шолақ деген қашқын ақын патша өкіметіне қарсы өлеңдер айтып жүр деп хабарлайды. Жергілікті болыстан бастыққа хабарлама түскен соң, Балуан Шолақты Қапал уезіне шақыртады. Жергілікті халық мұның бәрі болыстың жамандауынан шыққанын біледі. Бір топ кедейлер мен жатақтар әлдеқалай болады деп ояздың алдына бірге барады. Жиналған халық: «Балуанның не жазығы бар? Қысы-жазы мал соңында, егін басында бейнет кешіп қамкөңілді болып жүргенде біздің біраз көңіл көтергеніміз кімге ұнамады? Оны неге бізге көпсінеді? Біз өнерпаз азаматты қолдан бере алмаймыз. Егер мұны ұстаса біз де бірге кетейік», - деп шулап, ояздың алдында айғайлайды. Ояздың бастығы Балуан Шолақтың сымбатты денесін, кесек тұлғасып көргенде өзі де таңданыпты. Бірақ оны-мұны айтып сұрап: - Ойын-сауығыңды жүргізе бер, өлеңіңді айта бер, бірақ біздің ақ патшаға қарсы еш нәрсе айтуға болмайды, - деп Балуан Шолақты қайтарып жіберіпті. Кетерінде қош айтысып, бүкіл ел болып жолға шығарып салады. Неше жыл сайрандадым аунап-қунап, Дертіме шипа таптым жүрген улап. Келгенше қайта айналып қош аман бол, Ұлысы Ұлы жүздің - Үйсін-Дулат, — деген екен. Ел жағына барған соң Қаракемердегі сый-құрмет жасаған қимас достарына хат жазыпты. Сол хаттың ішінде бір шумақ өлең бар екен дейді. Сәлем де Қаракемер қонысына, Билеген момын елді болысына. Сыртымнан мені ұлыққа жамандайды, Бір сыйлық әзірлеймін сонысына, — деген екен. Бұл сөзді естіген болыс зәре-құты қалмай, үнемі қорқып жүріпті. Кейіннен 1919 жылы Балуан Шолақ қайтыс болыпты дегенді естігенде ғана пәтшағардың кеңілі орнығыпты». «Балуан асау мінезді, әрі қылықты адам. Оның әндері мен өлеңдері де өзіне ұқсас асқақты, екпінді келеді», - деп Кенен дәл суреттегендей, Балуан Шолақтың ән-өлеңдерінің бәрі дерлік өзінің басынан кешірген оқиғасына, сол кездегі әлеуметтік-қоғамдық жағдайдан келіп туған. Ақынның: Үстем тап айғайына аттан қостық, Деп ойлап қосылмасаң болар бостық. Орыстан қазақ жерін қорғаймыз деп, Көшпелі мұжықтардың жолын тостық,— деп жырлағандай, осы қылықтарына уақыт өткен соң өзі де өкінеді. Әнші-композитордың өміріне өшпес таңба қалдырады. Оның ән-өлеңдерінің ашулы, ыза-кекке толуының себебі де осыдан болар. Осындай өшпенділіктен кейін Балуан Шолақ саудагер көпестің 80 өгізін айдап әкетіп, кедей-кепшіктерге таратып береді. Қолында күші бар жергілікті ұлықтар қара қазақтың мұндай қылығын кешірер ме, бірден ұстап қамайды. Мұнымен қоймай, Балуанды Сібірге жер аударуға ұйғарады. Енді Көкшетаудың пана болмайтынын сезген әнші-ақын Жетісуға бет алады. Мен өзім ағын судай тасып жүрмін, Кеудесін дұшпанымның басып жүрмін. Жаласы сексен өгіз маған ауып, Ұлықтан сол себепті қашып жүрмін, -деп ұлықтардан көрген қорлығын әнге қосады. Балуан Шолақ қайсы әнінде де басынан кешірген қиындықтарды жырлап, ешқандай өктемдікке көнбейтінін паш етеді. Оған қайрат беретін, жігерін тасытатын үміті -бойындағы тепсе темір үзетін дауылдың қара күші, қала берсе «Құралай көз, сүмбіл шаш» Ғалиясы еді.Балуан Шолақтың барлық нұсқаларын қосқанда қырықтан аса ән үлгілері бар. Солардың ішінде халық композиторының атын шығарып кеткен әндерінің бірі - «Ғалия». Қазақта бұл әнді орындамайтын әншіні кездестіру қиын. Кешегі Жүсіпбек Елебеков пен Қайрат Байбосыновтың есімдерін атасақ та жеткілікті. Әннің шыққан тарихын жазушы Сәбит Мұқанов өзінің «Балуан Шолақ» атты кітабында кеңінен суреттейді. Ал, қазақ әншілері туралы ел аузындағы деректерге сүйене отырып, академик Ахмет Қуанұлы Жұбанов «Ғалияның» оқиғасын былайша баяндайды: «Ақмолада Тілеу атты дәулетті адам болады. Руы - Арғын ішінде Аралбай, туып-өскен жері Жаңарқа. Үлкен әйелінен Ғалия, Мәрия деген екі қыз туды. Ғалия - сұрлау, ат жақты, ұзын бойлы, бетінде аздаған шешек дағы бар, өткір, сөзге шешен, қолынан өнері төгілген шебер болды. Қазақ әдеті бойынша Ғалияны жастай Біржан дегенге атастырып, бойжеткесін ұзатылып барады. Бірақ, көңілі сүймеген Біржанмен ұзақ тұрмай, бір-екі жылдан кейін Ғалия Қараөткелге қайта келеді. Бір кездерде өзі әбден сынына келіп, әдемі денесі талшыбықтай бұралып, көп адамның діңкесін құртады. Ақмолада Ғалия Балуан Шолақпен кездеседі Ғалия Балуан Шолаққа ұнайды. Ғалия да Балуан Шолаққа қызығады. Екеуі есебін тауып жолығып, өмірді бірге өткізуге уәде байласады. Солай күн артынан күн өте береді». Қараөткелде Ғалия сен емес пе ең, Бұл Арқаның шортаны мен емес пе ем, Құралай көз, сүмбіл шаш Ғалияжан, Ынтығымды құртқан сен емес пе ең?! -деген сөздермен айтылатын әннің мың құбылған қайырмасы әннің әдемілігін арттырып, шарықтау шегіне жеткізеді: Ойпырмай, жай сәулем, Ғалия, қабағың. Аппақ екен тамағың, Қайта айналып тазы да, Көрер ме екем, қарағым. «Ғалия» әніндегі жоғарыдан төменге қарай біртіндеп қозғалатын кварталық трихордтық сарынның I-VII-V- басқыштарына негізделген ақындық әуен жиынтығы әннің «шыңы» деуге лайық. Ән өлеңінің он бір буындық дәстүрлі құрылымның (3+4+4) бірінші әуен жолы жоғарғы тоникада аяқталған болса, ал екінші әуен жолы төменгі тоникаға келіп тіреледі. Шығарма әуенінің екі фразасының осындай салыстырмалы дамуы - сұрақ-жауап түрінде қалыптасуы әннің өне бойынан көрініс табады. Ән дыбыс қатарларының толқын тәріздес пішінімен күрделі құрылымдағы ырғақтық өрнегі, сондай-ақ өлшемдік кестесінің (2/4, 3/4, 2/4, 3/4, 2/4, 4/4) жиі алмасуы махаббат тақырыбындағы ынтықтық көңіл күй сезімін жеткілікті мәнерлік құралдармен бейнелей алды. Ән әуенінің музыкалық-поэтикалық кұрылымын талдау үстінде кейбір стереотиптердің бары анықталды: атап айтқанда - көрші жатқан әуен жолдарының бастапқы буындарымен бастапқы дыбыстардың секундалық әрекеттестігіндегі ұқсастықтармен сондай-ақ алдыңғы әуен жолдарының соңғы тонының әннің ортаңғы бөліміндегі келесі алғашқы дыбыспен бір тондық әрекеттестік қасиеттерінің болуы. Қайырманың музыкалық материалдары ән кеудесіндегі (запев) дыбыс қатарларының негізінде пайда болып, айтайын деген сүйіспеншілік ойды үлкен тыныста желдірте, желпінте әсірелей отырып, композитордың көздеген мақсат-бағдарын іске асырғандай әсер береді. «Ғалияның» интонациялық табиғаты жағынан қарағанда тақпақтап айтумен кантинелік түр сипатының жиынтығы деу орынды. Мұнда термелетіп, желдіртіп келетін жеңілдеу сазбен шалқымалы кейіптегі дамулар кеңінен орын алған. Каденцияда жоғарыдан төменге жылысып тоникаға квинталық трихордтармен келетін дәстүрлі формула шығарманың көркемдік құнын нақтай түседі. Басқа да халық композиторлары сияқты, Балуан Шолақтың әндері де халық шығармашылығымен тығыз байланыста көрінеді. Әйтседе, автордың өзіне ғана тән музыкалық тілі, стильдік ерекшеліктерінің барын көреміз. Ондай қасиетінің бірі -әндерінің денінде түрлі баспалдақтардан біртіндеп өрбитін бастамалардың ладтың үшінші, төртінші дыбыстарына кідіріс жасап алып дамитындығы. Айталық, «Балуан Шолақтың» (I, II және III түрлері), «Дауыс ашар», «Сентябрь» (I және II түрлері), «Екі жирен», тағы басқа әндері. Мұндай біртектес бастамалар ырғақтық-интонациядағы әуендердің алдағы кезеңде жаңа қарқынмен әсерлі түрге бөленуіне түрткі болатыны анық. Тағы бір көңіл аударатын мәселе, әннің басталуындағы өлеңдерде өз есімі қосарланып жүретіндігі. Бұған мысал ретінде алты нұсқамен келетін «Сентябрь» әнін алайық: Дегенге Шолақ баяу, Шолақ баяу, Еркім жоқ қапастамын көңілім қаяу, — немесе Өз атым әкем қойған Нұрмағамбет, Халқымнан көріп жүрмін қадір-құрмет. Ал, өзінің күштілігін суреттейтін сөздерді көріктендіретін әртүрлі құрылымда келетін триольдардағы интонациялармен келетіндігі. Оған мысалды тағы да «Сентябрь» әнінен байқаймыз: Кешегі сентябрьдің базарында, Көтердім елу бір пұт кірдің тасын, — немесе Бас қосқан оязнайдың сиазында, Көтердім кірдің тасын елу бір пұт. Сондай-ақ, кейбір өлең шумақтары «Бұл күнде қырық тоғызда менің жасым», болмаса «Бұл күнде қырық бесте менің жасым» тәрізді жолдармен аяқталады. Сонда шындығы қайсысы, Балуан кірдің тасын неше жасында көтерді. Халық композиторының әндерінде жиі қолданатын текстердің тағы бірі: Бұл күнде жиырмада менің жасым, Қамалдың бұзар кезім тау мен тасын. Кешегі сентябрьдің базарында, Көтердім елу бір пұт кірдің тасын. Бұл жөнінде Сәбит Мұқанов: «Кейін Балуан Шолақ күштілігін жұртқа айтқанда, ол өлеңін қайталауды сүйетін еді, бірақ «жиырма» дегенді өзгертіп, қай жасында айтса да, сол жасын қосатын еді», - дейді. Жазушының осы ойы біздің сұрағымызға жауап бергендей. Балуан Шолақтың бозбала шағында шығарған «Қос балапан», «Көкшетау», «Қос қалқа», «Құлан кісінес», «Желіп-желіп», «Қос перне», «Қызыл асық», «Дікілдек», «Жастық», «Жай қоңыр», «Екі жирен» және басқа әндері бар. Бірақ, бұлардың көпшілігі халыққа таныс емес, кезінде орындалмай қалған. Балуан Шолақтың әндер жинағынан орын алған әндер әншілеріміздің репертуарын кеңейтіп, тыңдаушы жұртты елең ететіні даусыз. Аталған әндердің қай-қайсысы да жастық шақтың жалынды лебін кескіндеп жаныңды жадыратады, сезіміңді сергітеді. Бұларда Балуан Шолаққа тән өктем әуен, жігерлі сарынмен қатар, әдемі өлең кестелері де терең ойлылығымен ерекше көзге түседі. Көптен бері авторына талас пікір қозғалып келе жатқан әннің бірі - әйгілі «Сұрша қыз». Бұл жайында 1965 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінде бірнеше мақала жарияланып, бірінде «Сұрша қыз» Жаяу Мұсаныкі, екіншісінде Балуан Шолақтыкі, ал ендігісінде Араптыкі деген еді. Біз өз ойымызды «Қазақ әдебиетінде» (2 сәуір, 1965) білдіріп, «Көкшетау кейде қарлы, кейде қарсыз» деп басталатын (Ермек Серкебаев орындайтын) «Сұрша қыздың» Жаяу Мұса шығармашылығына ешбір маңайламайтынын дәлелдеп айтқанбыз. Содан бері отыз жылдан астам уақыт өтті. Бірақ, сол мақаланың егжей-тегжейін қарап, сараптаған жан кезікпегендіктен «Сұрша қыз» туралы талас әлі күнге толастар емес. Қазақтың музыка фольклорын көп жинап, жариялаған А.Затаевичтің «Қазақтың 1000 әні» (1925) жинағанда «Сұрша қыздың» үш түрі жарық көрген. Оның 63-ескертпесінде А.Затаевич бұл ән Қазақстанның Оңтүстік өңірінде дүниеге келгендігін тілге тиек етеді. Ал, А.Затаевичтің қолжазба түрінде қалған (Ұлттық Ғылым академиясының орталық ғылыми кітапханасының қорында сақтаулы) «Қазақ музыкасының» үшінші жинағында «Сұрша қыздың» тағы да екі түрі Сара Есқызы мен Оразбек Нақысбековтың орындауында Балуан Шолақтың әні деп беріліпті. Демек, «Сұрша қыз» әнінің бір емес, бірнеше нұсқасы кезігеді. Ал, осы әннің тағдырына жанашырлық көрсеткендер әлгі нұсқалардың қайсысы жөнінде сөз қозғайтынын өздері де білмейтін тәрізді. Олар дүниеде бір ғана «Сұрша қыз» бар, ол тек Жаяу Мұсаныкі деп ойлайды. Бұл дұрыс емес, өйткені «Сұрша қыз» әні Балуан Шолақта да, Жаяу Мұсада да бар. Біз, ең алдымен, Балуан Шолақтың әні деп жүрген, Ермек Серкебаевтың орындауындағы «Сұрша қызға» тоқталмақпыз. Бұл - отызыншы жылдары хатқа түскен деректерге сүйеніп, Балуан Шолақтың Жетісуда бірнеше жылдай патша әкімдерінен жасырынып жүргенде алыста қалған Ғалиясын сағынып шығарған әні деу көңілге қонымды. Балуан Шолақтың өскен жері Көкшетау, Жетісуға да сол Көкшетаудан келді. Және де әннің музыкалық табиғаты, әуендік ырғағы, орындаушылық ерекшеліктері жағынан Балуан Шолақтың төл туындысы екеніне күмән келтірмейді. жүктеу/скачать 379,2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|