Лекциялар курсы Редакциясын басқарған

 
28 
Ұлыстарды басқару және оның ішкі жұмыстарын, салық жинауды арнаулы шерби атағы 
бар  адамдар  жүргізген.  Арнаулы  іс  жүргізетін  адамдар  да  болған.  Іс  ұйғыр  жазуымен 
жүргізілген. Жарлықтар ханның мөрі басылған жағдайда ғана бекітілген. 
Наймандар XІ ғасырдың бас кезінде христиан дінінің несториан бағытын ұстанған. Бұл 
наймандардың  ерте  феодалдық  кезеңде  басқа  мемлекеттермен    және  халықтармен  этно-
мәдени  байланыста  болғандығын  дәлелдейді.  X  ғ.  басында  Солтүстік  Маньчжурия  мен 
Моңғолияда  қиданның  Ляо  мемлекеті  құрылғаннан  кейін  (907-1125  жж.  құрылып,  өмір 
сүрген),  наймандар  оның  құрамына  кірген,  бірақ  Елюй-Даши  өлімінен  кейін  тәуелсіздік 
алып,  өздерінің  билеушісі  етіп  Инанч-Білге  Буху  ханды  тағайындады.  XII  ғасырдың  аяғы  - 
XIII ғасырдың басында Найман хандығы екіге бөлініп, оны Инанчтың екі ұлы: Даянхан мен 
Бұйрық  хан  басқарды.  1204  жылы  моңғолдар  Даянханды,  1206  жылы  Бұйрық  ханды 
талқандады. Даянның ұлы Күшілік хан найманның қалған әскерін жинап, Қидан мемлекетіне 
барып,  бас  сауғалады.  Қидан  билеушілерінің  тілін  таба  біліп,  наймандардың  шашырап 
кеткен  әскерінің  басын  қайта  біріктірген  Күшіліктің  қуаты  тез  күшейді.  Осы  кезде 
Хорезмшах  Мұхаммедтің  әскерінен  жеңілген  қидандар  өлкеде  нақты  биліктен  айырылды. 
Осыны пайдаланып, Күшілік хан 1211 жылы қалған қидандарды тізе бүктіріп, өзінің ордасын 
Жетісуға көшірді. Күшілік 1213 жылы Алмалықтағы мұсылмандар иеліктеріне қарсы әскери 
қимыл-әрекетін бастады. Күшіліктің әскері Алмалықты алғанымен, моңғолдардың жақындап 
қалуына  байланысты  кері  шегінді.  1218  жылы  моңғолдар  наймандарды  талқандап,  қашып 
кеткен  Күшілікті  ұстап  алып,  Бадахшанда  өлтірді.  Сөйтіп,  XIII  ғасырдың  басында  бүкіл 
Шығыс Түркістан мен Жетісу моңғолдардың қол астына кірді. 
Керейлер  (Керейттер).  Керейлер  туралы  жазба  деректердегі  ең  ерте  мәліметтер  Х 
ғасырдың  бас  кезіне  жатады.  Керейлер  конфедерациясының  этникалық  құрамы  бір  текті 
болмаған. Олар түрік тілді  және моңғол тілді  жұрттан құралады. Керейлердің батысында  – 
наймандар, солтүстігінде -меркіттер, шығысында -татарлар, оңтүстігінде -таңғұттар тұрады. 
Керей  тайпаларының  екі  ордасы  болған,  солтүстік  ордасы  Орхон  өзені  бойындағы 
Қатынбалық қаласында, ал оңтүстік ордасы Хуанхе өзені бұрылысының теріскейінде тұрған. 
1007  жылы  керейттер  наймандармен  бірге  христиан  дінінің  несториандық  тармағын 
қабылдайды. Керейттер белгілі дәрежеде ұйғыр мәдениетінің ықпалында болған.  
ХІІ  ғасырдың  50  –  ші  жылдарында  керейлердің  Қытаймен  арадағы  қатынасы 
шиеленісті.  Қытайларға  қарсы  керейлердің  күресін  бастаған  Маргуз  –  хан  тұтқынға  түсіп, 
азаптап өлтірілді. Одан кейін елді Худжар Бұйрық  – хан биледі. 1171 жылы хан тағы оның 
баласы Тоғырылға көшті. Тоғырыл хан тұсында Керейлер ұлысы солтүстікте  – Селенганың 
жоғарғы  бойынан,  оңтүстікте  -    Хуанхеге  дейінгі;  Батыста  –  Хангай  тауынан,  Шығыста 
Халкин  Голге  дейінгі  жерлерді  жайлаған.  Керейлер  найман,  қаңлы,  ұйғыр,  меркіт,  моңғол, 
қарақытай, таңғұттармен тығыз саяси және этникалық – мәдени байланыс жасап тұрған. 
Тоғырыл  ханның  бай  жиһазды  сарайында  дала  тайпаларының  болашақ  билеушілері  – 
Темучин  (Шыңғыс  хан)  мен  Жамуха  –  тәрбие  алып,  саяси  және  елшілік  өмірден  хабардар 
болған.  Керей  билеушісі  Тоғырыл  хан  сарай  қызметіне  қаңлы  ақсүйектерінің  өкілдерін 
кеңінен тартқан. 1180 жылдары Тоғырыл Тимучинге қолдау көрсетіп, 1183 жылы керейлер 
мен моңғолдар Қытаймен одақтаса отырып, татар әскерін талқандады, сол үшін Тоғырыл хан 
Қытайдың  Ван  титулын  иеленді.  Бұл  егеменді  құқығы  ресми  мойындалған  патша  дегенді 
білдіреді. Сондықтан Тоғырылды тарихта Ван – хан деп те атайды. 1203 жылы керейлер мен 
бұрынғы  одақтасы  моңғолдар  арасында  соғыс  өрті  бұрқ  ете  түсіп,  ол  керейлердің 
жеңілісімен  аяқталды.  Тоғырыл  мен  оның    ұлы  Сангум  қаза  тапты.  Керейлердің  бір  бөлігі 
қолбасшы Қайранбайдың бастауымен Солтүстік–Батысқа, яғни Ертіс өзенінің орта ағысына 
қарай қашты. Ал басым бөлігі Моңғол мемлекетінің құрамына енді.  
Жалпы алғанда, моңғол шапқыншылығы Орталық Азияның этникалық процесіне үлкен 
әсер етті, соның салдарынан көшпелі халық орасан зор аймаққа көшіп–қонды. Моңғолдардан 
жеңілген  наймандар  мен  керейлер  біртіндеп  қалыптасып  келе  жатқан  түркі  халықтарына, 
оның  ішінде  қазақ  халқына  араласып  кетті.  Наймандардың  қазақтар  құрамындағы  үлесі 
едәуір еді. Моңғол дәуірінде олардың басым бөлігі Сырдарияға, яғни қазақтың кең даласына 

 
29 
көшті,  сөйтіп  қазақ  этносының  қалыптасуында  белсенді  роль  атқарды.  Ал  керейлердің  бір 
бөлігі  батысқа,  Еділ  бойына  ұмтылды,  онда  олар  өздерінің  керей  этнонимін  сақтап  қалды, 
кейін осы атаумен олар өзбектер мен қырғыздар құрамына енсе, аз бөлігі қазақтар құрамына 
кірді. Олардың (керейлердің) көпшілігі Солтүстік Қазақстанда қалып, Орта жүз қазақтарына 
Керей (Қара – Керей, Абақ - Керей) атауымен енді, сөйтіп бұрынғы “Кереит” деген этноним 
атауындағы “т” жалғауы алынып қалды. 
Керейлер  мен  наймандар  әлеуметтік  –  саяси  дамудың  бір  деңгейінде  тұрған.  Олар 
дербес мемлекеттік құрылым – ұлыстар болып ұйымдасып, ал ұлыстар болса, хандар әулеті 
бастаған бүкіл этносты біріктіріп, рулық – тайпалық институт атаулының бәрінен де жоғары 
тұрған.  Әрбір  ұлыстың  өз    территориясы  болған.  Оның  шекарасының  ең  маңызды  жерлері 
күзетке алынып отырған. Ұлыстарда хан қосының басқару орындары, әскері мен жасауылы 
бар  басқару  аппараты  жұмыс  істеген.  Сонымен  туысқан  тайпалардың  әлеуметтік  жіктелуі 
мен  бірігуі  ерте  феодалдық  мемлекеттердің,  яғни  Керейлер  мен  Наймандар  ұлысының 
құрылуымен аяқталады.  
Қыпшақ хандығы (ХІ-ХІІІ ғ. басы). “Қыпшақ” атауы ең алғаш рет 760 жылы ежелгі 
түріктің руникалық ескерткішінде жазылған. Мұсылман деректерінде қыпшақтар тұңғыш рет 
араб  географы  Ибн  Хордобектің  846-847  жылы  жазған  “Жолдар  мен  провинциялар 
кітабында”  қарлұқтар  мен  қыпшақтарды  VIII  ғасырларға  жататын  түрік  тайпаларының 
тізімінде келтіреді. 
656 жылы Батыс түрік қағанаты құлағаннан кейін Алтай тауының солтүстік жағы мен 
Ертіс  өңірін  жайлаған  қыпшақтар  Кимек  қағанатының  құрамына  кірген  еді,  ал  ХІ  ғасырда 
Кимек  қағанаты  құлағаннан  кейін,    кимек,  қыпшақ  және  куман  тайпаларының  бұрын 
жайлаған жерлерінде әскери саяси жетекшілік қыпшақ хандарының қолына көшеді. 
Қыпшақтың  өкімет  басына  келген  ақсүйектер  әулеті  Оңтүстік  және  Батыс 
бағыттарында белсенді қимыл-әрекеттерге кірісіп, Орта Азия және Оңтүстік Шығыс Европа 
мемлекеттерімен тікелей байланыс жасауға кіріседі. 
ХІ  ғ.  екінші  ширегінде  қыпшақ  тайпалары  оғыз  тайпаларын  Сырдарияның  орта  және 
төменгі  бойларынан,  Арал  мен  Каспий  өңірі  далаларынан  тықсырып  қуып  шығады. 
Қыпшақтар  билігінің  Арал  өңірі  мен  Сырдария  бойындағы  аймақтарға  таралуына 
байланысты  этникалық-саяси  жағдайдың  өзгеруіне  орай,  Х  ғ.  екінші  ширегінде  “Оғыздар 
даласы” (Мафазат әл-гуз) деген атаудың орнына “Дешті Қыпшақ” (Қыпшақтар даласы) деген 
атау  пайда  болады.  Маңғыстау  мен  оған  жақын  жатқан  аймақтарды  қаратып  алған 
қыпшақтар Хорезмнің теріскей шебіне дейін жетеді. 
ХІ ғ. орта кезінде қыпшақ тайпалары Еділден көктей өтіп, батыс жаққа жылжып, Орыс 
және Қара теңіз өңірі далалары мен Византия, Венгрия шекараларына дейін қоныс аударады. 
Еділден Днепрге дейінгі қыпшақтар қоныстанған аумақ орыс жылнамаларында половцылар, 
“Половецтер өлкесі” деп атала бастайды. 1071 жылы қыпшақтар Кіші Азияға жетіп Анатоли 
қаласын  жаулап  алады,  сөйтіп,  османдық  түріктердің  негізін  қалады,  осы  жылдары 
Трансилвания  арқылы  Молдавияға  өтеді.  Қазіргі  Венгриядағы  мадиярлар,  Молдавиядағы 
гагауыздар  қыпшақтарға жатады. Осылайша Батыс Европа деректерінде қыпшақтар «коман» 
деген атпен мәлім болады. 
ХI  ғ.  басында  қыпшақ  бірлестігі  мейлінше  күшейеді.  Өріс-қонысы  шығыста  Ертістен 
батысында Орал тауына, Доннан және Қара теңізге дейінгі ұлан-ғайыр алқапты алып жатқан 
шығысындағы бөлігі Ел-бөрілі руынан шыққан хан әулеті билеген Шығыс қыпшак қағанаты, 
Кавказ, Қырым өңірін және одан әрі батысқа қарай созылып жатқан басында Тоқсоба рулық 
әулеті  түрған  Батыс  қыпшақ  бірлестігі  болып  екіге  бөлінеді.  Қазіргі  Қазақстан  аумағының 
көп  бөлігі  Шығыс  қыпшақ  ұлысының  билігінде  болды.  Қазақстан  жеріндегі  қыпшақ 
этникалық қоғамдасуын үш кезеңге бөліп қарауға болады. 
Бірінші  кезең:  қыпшақтардың  қимақ  тайпалық  одағында  болуы  –  VІІ  ғ.  екінші 
жартысынан VІІІ ғ. соңына дейін. 

 
30 
Екінші  кезең:  VIII  ғ.  аяғынан  –  ХІ  ғ.  басына  дейін.  Бұл  кезде  қыпшақтар  Алтай  және 
Ертістен  Орал  таулары  және  Еділ  бойына  дейін  қоныс  тепті.  Қыпшақ  тайпалық  одағының 
құрамына Мұғалжар жеріндегі кумандар және қимақ тайпалары кіреді. 
XI  ғасырдан  ХІІІ  ғ.  басына  дейін  қыпшақтардың  дамуының  үшінші  кезеңі  жүрді.  Бұл 
кезде  қыпшақ  хандарының  мәртебесі,  күш-қуаты  өсіп,  олардың  этникалық  құрамы  өзгеріп, 
қимақ,  куман,  ежелгі  башқұрт,  оғыз  т.б.  тайпалар  кірді.  Сондай-ақ  қыпшақтардың  этнос 
болып  қалыптасуына  түрік  тілді  қаңлылар,  ұрандар,  шығыс  Түркстаннан  келген  баяттар, 
түргештер, қарлұқтар, шігілдер әсерін тигізді. 
Бұл  кезде  қыпшақ  хандары  өз  жерлерін  оңтүстікте  Тараз  қаласына  дейін  жеткізіп, 
қарахандықтармен  шектесті.  Олардың  арасындағы  шекара  -  Балқаш  көлі  және  Алакөл 
ойпаты болды. ХІІ ғ. қыпшақ тайпалары Алтайда, Ертістің жоғарғы жағында наймандармен, 
қаңлылармен,  керейттермен  шектесіп,  солтүстікте  қырғыздар  және  хакастармен  көрші 
болды. 
ХІ-ХII ғғ. Қазақстан аумағында тұрған қыпшақтар екі қанатқа бөлінді. Бірінші қанаты - 
оң  қанат  Торғай  даласын,  Жем,  Жайық,  Еділ  өзендерінің  бойын,  сондай-ақ  Маңғыстау 
түбегін  мекендеді,  оны  елбөрі  руынан  шыққан  хандар  басқарды.  Ал,  ордасы  -  Сарайшық 
қаласы болды. Торғай өңірінде жоғарғы ханның ордасы болса керек. 
Екінші  қанат  -  сол  қанат  Орталық  және  Шығыс  Қазақстанды,  Сырдариядан  Ертіс  пен 
Есілге дейінгі аралықтағы жерлерді қамтиды. Орталығы Сығанақ қаласы болды, оның ханы 
ұран  тайпасынан  шыққан.  Оң  қанат  екіншісінен  күштірек  болған.  Әскери  ұйымдар  мен 
әскери  әкімшілік  басқару  жүйесіне  айрықша  маңыз  берілген,  өйткені  ол  көшпелі  өмірге 
мейлінше сай, мейлінше қолайлы болған. 
Қыпшақ хандарының өкімет билігі мұрагерлікпен әкеден балаға қалдырылып отырған. 
Хандар  шығатын  ең  әулетті  ру  елбөрілі  еді.  Орда  деп  аталатын  хан  қамалында  ханның 
дүние–мүлкі  мен  әскерінің  ісін  жүргізетін  басқару  аппараты  болды.  Әскери-әкімшілік 
басқару жағынан Қыпшак хандығы көне түрік дәстүрлерін сақтаған. Қыпшақ тайпаларының 
басында хан, тархан, басқақ, бек пен байлар тұрды. Қыпшақ қоғамы әлеуметтік және жіктік 
жағынан да тең болмаған. Мүліктік теңсіздіктің негізі - малға жеке меншік болып табылады. 
Негізгі  байлық  жылқының  саны  болған,  жеке  меншікті  бұзған  адам  қатал  жазаланған. 
Хисапсыз  көп  малы  бар  ақсүйектер  жеке  меншігін  заң  жолымен  бекітіп  берілмесе  де,  мал 
жайылатын өрістің бәрін меншіктенген. Жайылымдарды бөліп беруді, көші-қон мәселелерін 
реттеп  отыруды  қыпшақ  хандары  мен  тайпа  тектілері  уысынан  шығармаған.  Қоғамның 
қатардағы  мүшелерінің  басым  көпшілігі  еркін  де  ерікті  болған.  Сөйтіп,  Қыпшақ  хандығы 
қалыптасқан  феодалдық  мемлекет  болды,  ол  көне  түрік  мемлекетінің  дәстүрін  дамытып, 
жалғастырды. 
Қыпшақтардың  саяси  жағдайына  келсек,  1065  жылы  селжұқтардың  билеушісі  Алып 
Арсылан  қыпшақтарға  қарсы  Маңғыстауға  шабуыл  жасайды.  Қыпшақтарды  жеңіп 
бағындырғаннан  кейін,  ол  Жент пен  Сауранға  жорыққа  шығып,  қыпшақ  тайпаларының бір 
бөлігін  Хорасан  селжұқтарына  тәуелді  етті.  Алайда,  XI  ғасырдың  соңғы  ширегінде  де 
қыпшақтар  Маңғыстау  мен  Каспий  теңізінің  шығыс  жағалауында  бұрынғыша  өз  билігін 
жүргізіп тұрды. 1096 жылы  қыпшақ бірлестігінің тайпалары Хорезмге қарсы жорық ашады, 
бірақ ол сәтсіздікпен аяқталды.  
XI ғ.  аяғы мен XII  ғ. бас кезінде Жент, Янгикент,  Сырдарияның төменгі  ағысындағы 
тағы басқа қалалар қыпшақ көсемдерінің қолына қарағанымен, XII ғ. алғашқы жартысында 
осынау қалалар қыпшақ хандары мен соларды қайтсе де басып алғысы келген Орта Азияның 
мұсылмандық әулеттері арасындағы қиян-кескі ұрыс алаңына айналады. Хорезм шахы Атсыз 
Жентті жаулап алады,  сонан соң солтүстікке қарай бет алып, өз қарауына Маңғыстауды да 
қосады.  1133  жылы  Жент  қаласынан  Дешті  Қыпшақ  даласына  тереңдеп  жорық  жасаған 
Атсыз қыпшақтарды ойсырата жеңеді. Тап осы кезден бастап Қыпшақ хандығының ыдырауы 
басталады.  Оған  себеп  болған  негізгі  жәйттер:  қыпшақ  тайпалары  ақсүйектерінің  арасында 
Хорезмге бейімдеушілердің көбеюі, қаңлылардың аса ірі бірлестігінің құрылуы, өкімет билігі 
үшін өзара әулетті қырқыстың күшеюі еді. 

 
31 
XII  ғ.  екінші  жартысынан,  әсіресе,  Текеш  (1172-1200  жж.)  билеген  кезден  бастап, 
Хорезм  қыпшақ  ақсүйектерімен  жақындаса  түсуді  мақсат  еткен    саясат  жүргізеді.  Қаңлы, 
қыпшақ,  имек,  ұран  тайпалары  топтарының  жетекшілерін  Хорезм  шахтары  әртүрлі 
қызметтерге  тартады.  Бұдан  басқа  туысқандық  үшін  қалыптасқан  дәстүрге  сай  Хорезм 
билеушілері  әйелдерін қаңлы мен қыпшақтардың хан әулеттерінен алып отырған.  Мысалы, 
XIII  ғ.  бас  кезінде  Хорезм  шахы  Ала  ад-дин  Мұхаммед  қаңлылардың  басшысы  Әмин 
Мәліктің    қызына  үйленген.  Осының  арқасында  Әмин  Мәлік  Хорезм  шахтар  сарайында 
маңызды рөл атқарған. 
Хорезм шахы Мұхаммед /1200-1220 жж./ өз мемлекетінің құрамына XIII ғ. бас кезінде 
Сығанақ  жерін  қосып  алады.  Сығанақ  иелігінен  айырылып  қалғанына  қарамастан  қыпшақ 
хандары  Хорезмге  қарсы  қажырлы  күресін  жалғастыра  берді.  Бұл  кезде  Хорезмшахы 
Мұхаммед Дешті қыпшақ еліне бірнеше рет жорық жасайды. 1216 жылы қыпшақ билеушісі 
Қадырханға  қарсы  аттанған  әскери  жорықтарының  бірінде  ол  Ырғызға  дейін  жетеді.  Осы 
кезде  ол  Торғай  даласында  қыпшақтар  еліне  қашып  кірген  меркіттерді  қуып  келе  жатқан 
Шыңғысхан қолымен соқтығысып қалады. Бұл монғолдардың Қазақстан жерінде алғаш рет 
болуы еді, сөйтіп, бұдан кейін монғол басқыншылығының дәуірі басталады. 
 
3. Орта ғасырлық мемлекеттердің экономикасы 
мен мәдениеті 
 
Мал шаруашылығы. Қазақстан жеріндегі орта ғасырлық мемлекеттер шаруашылығы 
отырықшы  егін  шарушылығымен  тығыз  байланыста  болған  көшпелі  және  жартылый 
көшпелі  мал  шаруашылығына  негізделген  еді.  VI-XII  ғасырлардағы  мемлекеттердің  басты 
шаруашылығы  мал  өсіру  болған.  Орта  ғасырлық  қоғамда  малға  жекеменшік  қалыптасып 
дамыды,  сөйтіп  ақсүйек  байлар  тобы  бөлініп  шықты.  Малға  жекеменшіктік  теңсіздіктің 
негізі болған. Бай ақсүйектермен біріге қауымның қатардағы мүшелері: кедейлер мен құлдар 
бұқарасы тіршілік еткен. 
Орта  ғасырлардағы  жазба  деректердің  мәліметтеріне  қарағанда  феодалдық 
мемлекеттердің  жылқы,  қой,  сиыр,  өгіз  және  түйе  өсіргенін  білеміз.  Көшпенділердің 
малының  құрамында  қыста  жаюға  неғұрлым  бейімделген  жылқы  мен  қой  басым  болды. 
Олардың  шаруашылығында  ет  пен  май  қорын  тез  толтыратын  қой  шаруашылығының 
маңызы зор. Сондай-ақ қойдың жүні мен терісінен жылы киім дайындалды. Жылқы көшпелі 
тұрмыс жағдайында алыс жайылымдарды игеруге мүмкіндік беретін ерекше шыдамдылығы 
мен төзімділігі, соғыста және аң аулауда пайдалатындығы арқасында аса бағалы жануар деп 
есептелді. Сондықтан көшпелілер тек қана тебіндеп жайылатын жылқы өсіруге ерекше көңіл 
бөлген. "Бұл даланың ерекшеліктері мынада: оның шөбі малға арпаның орнына жүреді, басқа 
елдерде  мұндай  ерекшелік  жоқ.  Онда  малдың  көптігі  де  сондықтан",  -  деп  атап  өткен  араб 
саяхатшысы Ибн Баттута. 
Жылқы  санының  көп  болуы  әрқашанда  байлықтың  өлшемі,  малшы  билігінің 
экономикалық негізі болған. Кейбір жазба ескерткіштерде қыпшақтар елінде он мың  жылқы 
иеленгендердің көп болғаны жөнінде мәліметтер бар. Түріктердің жылқысы климаты қатаң, 
жергілікті  табиғи  жағдайларға  жақсы  бейімделген  еді,  сонымен  қатар  сүтінің  мол  және  еті 
мен майының сапасы жақсы болуымен ерекшеленді. Түріктер сиыр және қой етінен жылқы 
етін артық көретін, ал бие сүтінен тамаша, шипалы сусын - қымыз дайындайтын. 
Жазба  деректердің  мәліметтеріне  қарағанда  асыл  тұқымды  жылқыларды  өсіруге  зор 
көңіл бөлген. Түріктер қой, жылқы шаруашылығымен бірге ірі қара өсірумен де айналысты, 
бірақ  саны  жағынан  ол  әлдеқайда  аз  болды.  Сиырлар  мен  өгіздер  көшкен  кезде  алыс 
қашықтықта  көп  жүрісті  көтере  алмайды.  Мұның  өзі  түркі  тайпаларының  белгілі  бір 
топтарының тұрақты қыстаулары бар жартылай көшпелі тұрмыс салты болғанын көрсетеді. 
Этнографиялық  зерттеулер  көшпелілердің  негізінен  ең  кедей  бөлігі  сиыр  ұстағанын 
көрсетеді.  Ірі  қара  көбіне  жеуге  пайдаланылды.  Көшпелілердің  Батыс  Қазақстанға 
ілгерілеуіне  қарай  олардың  жекелеген  топтары  түйе  шаруашылығымен  де  айналысқан. 
Құмды және шөпсіз жерлерде түйе ең пайдалы да қолайлы үй жануары болды.  

 
32 
Көшпелілерде  аң  аулау  қосалқы  кәсіп  болды.  Әл  Джахиз  "көшпелі  түріктер  аң 
аулағанда,  әсіресе  қарақұйрықтар  мен  құландарды  қуған  кезінде  ғажап  төзімді,"  -  деп 
көрсетеді. Аң аулаған кезде  садақ пен жебеден басқа олар аңға құс салған, қоянды, түлкіні, 
тіпті  қасқырды  да  итпен  ұстаған.  Аң  аулаумен  қатар  өзен  жағасында  тұратындар  балық 
аулаумен  де  айналысқан.  Жалпы  алғанда,  аң  аулау  дербес  сала  болмай,  шаруашылықтың 
негізгі түрі - мал шарушылығына көмекші ғана болған. 
Егіншілік.  Қалалардың  өсіп  өркендеуі,  сауданың  дамуы,  ауыл  шаруашылығы 
өнімдеріне сұранымды арттырған. Мұның өзі егіншілік пен мал шаруашылығының дамуына 
себепкер болды. Жауын-шашынның аз болуына  байланысты Қазақстанда егіншілік көбінесе 
суармалы  негізде  дамыды.  Егін  шаруашылығы  елдің  оңтүстігінде,  Сырдария,  Арыс,  Бадам 
өзендері  алқабында,  Жетісуда,  Іле  өзені  бойында  біршама  жақсы  дамыды.  Орталық 
Қазақстан  егіншілікпен  судың  тапшылығына  байланысты  тек  өзен  алқаптары  мен  тау 
баурайларындағы жерлерде ғана шұғылданды. Елдің барлық жерлерінде егіншілік кәсіптері 
мал шаруашылығымен ұштасып жатты.  
IX-XII ғасырларда Отырар өңірі суармалы егіншіліктің орталығы болды. Мұнда егістік 
көп тармақты суландырмалы жүйемен жабдықталды. Су жолы Арыс өзеніндегі су қоймасы 
арқылы  жүргізіліп,  оның  бір  саласы  Отырар  қаласына  келді,  екінші  саласы  Құйрық  төбе, 
Алтын  төбе,  Жалпақ  төбе,  Марданкүйік  қалаларына  барды.  Отырарға  баратын  су  жолы 
төңіректегі  рабадтарды  сумен  қамтамасыз  етіп,  сонымен  бірге  қаланың  солтүстігіндегі 
алқапты  суландырған.  Ал  Сырдариядағы  су  жолы  Сауран  мен  Сығанақты  және  сол 
жағалаудағы  Сүткентті,  Аркөкті,  Аққорған  және  Үзкентті  сумен  қамтамасыз  еткен.  Талас 
жотасының  тау  бауырларындағы  жерді  суландыру  үшін  Бадам,  Сайрамсу,  Арыс,  Ақсу 
өзендерінің суы пайдаланылған.  
Жер  кетпен  тәрізді  темір  шоттар  және  темір,  не  шойын  ұштары  бар,  жер  жыртатын 
құралдармен  /омаш/  өңделіп,  егін  темір  орақпен  орылған.  Дәнді  ұнтақтау  үшін  тас 
диірмендер  қолданылған.  Қолдан  суару  негізінде  Жетісу  тұрғындары  астық  өсіріп,  жүзім 
шарушылығымен  және  шарап  жасаумен  айналысты,  бақша  және  бау  дақылдарын  екті. 
Таудың  төменгі  етектерінде  Талғар,  Есік,  Қаскелен,  Үлкен  және  Кіші  Алматы,  Бақанас, 
Көксу,  Лепсі  өзендерінің  орта  және  төменгі  ағыстарының  бойында  да  суландыру 
құрылыстары болған. Талас өзенінен Тараз қаласына тартылған су каналы арқылы қаланың 
айналысындағы бау-бақшалар суғарылған. 
Қолөнер кәсібі. Қазақстан жерінде халықтар өздерінің даму дәрежесіне қарай  қолөнер 
кәсібімен  де  шұғылданды.  Құмыра  жасаушылардың,  ұсталардың,  ағашқа,  сүйекке,  тасқа 
өрнек  салушылардың  істеген  заттарына  халықтың  сұранымы  күшті  болды.  Саз  балшық 
бұйымдар  өндірісі  ерекше  дамыды.  Отырар  алқабында  және  Қаратаудың  баурайларындағы 
қалаларда  керамиканы  өркендетудің  қалыптасқан  түрлері  сақталған.  Сырдарияның  төменгі 
бойындағы  қалалардан  табылған  саз  балшықтан  жасалған  заттарда  әсем  өрнектер  басым 
болды. Керамикадан кесе, тостаған, аяқ-табақтар, тағы да басқа ыдыстар жасалынып, сырты 
оюланып,  неше  түрлі  қызыл,  жасыл,  сары,  қоңыр  түсті  бояулар  жалатылды.  Аңдар  мен 
құстар  бейнеленген  құйма  ыдыстар  тобы  ынта  қоярлық.  Мәселен,  Тараз  қазбалары  кезінде 
арыстан бейнелеген тамаша табақша шықты. Отырарда өсімдік ою-өрнегімен әшекейленген 
құмыра табылды.  

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: