Лингвистика педагогическая инноватика в языковой подготовке будущих учителей-предметников

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
29 
МОЛОДЕЖНЫЙ СЛЕНГ В СОВРЕМЕННОМ РУССКОМ ЯЗЫКЕ 
 
Ли Ин
 – 
преподаватель института иностранных языков  
Северо-Восточного университета (Китай) 
 
В  последние  десятилетия  проблематика  речевого  общения  является  одной  из  наиболее 
привлекательных  областей  исследования  языка.  Высокая  степень  распространенности  диалогического 
вида речи в условиях современной коммуникации обусловливает актуальность изучения единиц речи. 
Явления  речевого  этикета  различаются  в  зависимости  от  социального  статуса  участников 
коммуникации.  Эти  различия  проявляются  в  нескольких  планах.  Прежде  всего,  различные  единицы 
речевого  этикета  употребляются  в  зависимости  от  социальных  ролей,  которые  принимают  на  себя 
участники коммуникации. При общении между двумя студентами; между студентом и преподавателем; 
между  начальником  и  подчиненным;  между  супругами;  между  родителями  и  детьми – в  каждом 
отдельном случае этикетные требования могут быть очень разными. Одни единицы сменяются другими, 
функционально  однородными,  но  противопоставленными  стилистически.  Другие  единицы  речевого 
этикета в одних случаях являются обязательными, в других – факультативными. Например, при звонке 
по телефону в неурочное время необходимо извиниться за беспокойство, просто при звонке по телефону 
извиняться  не  следует,  однако,  если  к  телефону  подходит  не  адресат  звонка,  а  посторонний  человек, 
особенно если он старше, будет также уместным извиниться за беспокойство и т.д.  
Вся лексика того или иного языка делится на литературную и нелитературную. К литературной 
лексике относятся: 1) книжные слова; 2) стандартные разговорные слова; 3) нейтральные слова. 
Существует также нелитературная лексика, которую можно разделить на: 1) профессионализмы; 
2) вульгаризмы; 3) жаргонизмы; 4) сленг. 
Эта часть лексики отличается своим разговорным и неофициальным характером. 
Профессионализмы – это  слова,  используемые  небольшими  группами    людей,  объединенных 
определенной профессией. 
Вульгаризмы – это грубые слова, обычно не употребляемые  образованными людьми в обществе, 
специальный  лексикон,  используемый    людьми  низшего  социального  статуса:  заключенными, 
торговцами  наркотиками,  бездомными  и т.п. 
Жаргонизмы – это  слова,  используемые  определенными  социальными    или  объединенными 
общими интересами группами, которые несут тайный,  непонятный для всех смысл. 
Сленг – это слова, которые часто рассматриваются  как  нарушение  норм стандартного языка. Это 
очень  выразительные,  ироничные  слова,  служащие    для  обозначения  предметов,  о  которых  говорят  в 
повседневной жизни. 
Необходимо  отметить,  что  некоторые  ученые  жаргонизмы  относят  к  сленгу,  таким  образом,  не 
выделяя их как самостоятельную группу, и сленг определяют как особую лексику, используемую для 
общения  группы  людей  с  общими  интересами.  Так,  в  Большом  энциклопедическом  словаре  дается 
следующее  определение: «Сленг – то  же,  что  жаргон.  Жаргон – социальная  разновидность  речи, 
отличающаяся  от  общенародного  языка  специфической  лексикой  и  фразеологией.  Иногда  термин 
«жаргон» применяется для обозначения искаженной, неправильной речи».  
На проблему выделения или не выделения сленга из ряда других и как понятия и как термина у 
российских  языковедов  существует  несколько  точек  зрения.  И.Р.  Гальперин    в    своей    статье  «О  
термине  «сленг»,  ссылаясь  на  неопределенность  этой  категории,  вообще  отрицает  ее  существование. 
Ученый не допускает существования сленга в качестве отдельной самостоятельной категории, предлагая 
термин «сленг» использовать в  качестве синонима, английского эквивалента жаргон. О тождестве двух 
понятий  (сленга  и  жаргона)  говорят  и  Е.Г.  Борисова-Лукашинец,  А.Н.  Мазурова,  Л.А.  Радзиховский. 
Академик  А.А.  Шахматов  предлагал  обращать  внимание  на  подобное  явление,  а    не  увлекаться 
пропагандой отрицания сленга и указанием как надо говорить. 
Однако  не  следует  подходить  к  сленгу  исключительно  с  позиции  исследователя-лингвиста,  так 
как язык – явление не статичное, но многогранное, и в первую очередь, по способу выражения (сленг  
присутствует, преимущественно, в устной речи). С точки зрения стилистики – жаргон,  сленг – это не 
вредный  паразитический  нарост  на  теле  языка,  который  вульгаризирует    устную  речь  говорящего,  а 
органическая и в какой-то мере необходимая  часть  этой системы. 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
30
 
Огромный  интерес  представляют  словари    сленга.  Они  интересны  как  документ  времени, 
определенное  свидетельство    и  языкового  вкуса  эпохи,  и  социально-психологических  процессов, 
порожденных  внеязыковыми  обстоятельствами.  Русский  молодежный  сленг  представляет  собой 
интереснейший лингвистический феномен, бытование которого ограничено не только определенными 
возрастными  рамками,  как  это  ясно  из  самой  его  номинации,  но  и  социальными,  временными 
пространственными  рамками. Он бытует в  среде городской учащейся молодежи – и отдельных более 
или менее  замкнутых группах. 
Формирование  словаря  так  называемого  «системного»  сленга  происходит  за  счет  тех  же  
источников  и  средств,  которые  свойственны  языку  вообще  и русскому в частности. Разница только в 
пропорциях и сочетаниях. 
Нa  первом  месте  по  продуктивности  стоят  иноязычные  заимствования,  причем  почти 
исключительно  англоязычные.  Этот  способ  органично  сочетается  с  аффиксацией,  так  что  слово  сразу 
приходит в русифицированной форме. 
Молодежный    сленг  обходится  самыми  стандартными  суффиксами  и  префиксами.  Например, 
большинство прилагательных, происходящих от английских корней, образованы с ударным суффиксом 
-ов-:  брендовый  "совершенно  новый",  олдовый  "старый",  янговый  "молодой",  лотовый    "длинный", 
френдовый  "принадлежащий  другу",  прайсовый  "денежный",  еловый  "желтый",  хитовый  
"популярный",  файновый  ''хороший",   френчовый  ''французский" и т.п. 
Следующим    мощным    источником  формирования  лексического    состава  сленга  является  
метафорика.  Здесь  и  собственно  метафоры,  и  метонимии.  В  метафорике  часто  присутствует 
юмористическая  трактовка    означаемого,  например:  лысый    -  лохматый,   баскетболист    -  человек 
маленького роста.  
Удельный  вес  остальных  источников  формирования  лексического  фонда  молодежного  сленга 
незначителен. Это: 1)  заимствование  блатных  арготизмов; б) развитие полисемии; в) антономасия (имя 
собственное  как  нарицательное);  г)  синонимическая  или  антонимическая  деривация  (один  из  
компонентой  фразеологизма  заменяется  близким    или    противоположным    по    значению  словом 
общенационального  языка  или  сленга);  д)  усечение  корней  (апокопа);  е)  сложение  корней;                        
ж) аббревиация; з) метатеза; и) энентеза (вставка звука или слога). 
Сводный словник уже зафиксированный в различных публикациях сленгизмов насчитывает около 
1000 единиц. Исследователи, занимающиеся молодежным сленгом, включают в сферу изучения возраст 
с 14-15 до 24-25  лет. Сравнение показывает, что лексикон разных референтных групп  совпадает  лишь  
отчасти.  Отошли    в    прошлое  "телки", "чувихи", "герлы".  Теперь  молодые  люди  называют    девушек 
"тетки"  или  "пчелы".  Если    девушка  странная  или  нетрезвая,  то  о  ней  могут  сказать  "отъехавшая".  
Молодых людей; девушки соответственно называют "дядьки". Если    молодой человек состоятельный, 
хорошо одетый ("упакованный",  "прикинутый"), имеет машину ("тачку"), то о нем они говорят: "Ну,  ты 
просто туз", а также "крутой" или "нешуточный". Молодые люди бывают "повышенной  крутизны", но 
попадаются и "подкрученные", т.е. не  очень "крутые".   Говоря друг о друге,|молодые люди называют 
себя "чудаками". Это необидное слово, синоним бывшего "чувака". Если собирается компания, то это  
называется  "тусовка"  или  "сейшн". "Тусовка"  может  оказаться  "парашливой" – неудачной  или 
"чумовой"»  –  удачной. 
Надо четко представлять себе,  что во всех случаях, когда мы встречаемся со сленгизмами не в 
словаре,  а  в  живой    речи,  это  речь  не  жаргонная,  а  лишь  жаргонизированная – отдельные  включения 
сленгизмов на фоне нейтральной или фамильярной лексики. В сленге отражается образ жизни  речевого 
коллектива, который его породил. Сленгизмы очень интенсивно просачиваются в язык прессы. Почти во 
всех  материалах,  где  речь  идет  о  жизни  молодых,  содержатся  сленгизмы  в  большей  или  меньшей 
концентрации.  Распространенная    сленговая    лексика  попадает  в  них  очень  быстро,  и  мы  получаем 
возможность объективно судить об ее частотности.  
Молодежный  сленг  попадает  в  городской  фольклор.  Как  экспрессивный  элемент,  образующий 
"стилистический слом"  (термин Ю.М. Лотмана), сленг эффективно используется в  микродозах  и   в  
прозе,  и в поэзии. Такое использование молодежного сленга в  стилистических  целях является,  как  
заметала  Д. Франсуаза,  способом  превратить  его  из достояния корпоративной группы во всеобщее 
достояние. 
Изучение и  сравнение  системы  функциональных стилей  разных  языков приводит к выводу, что  
арго (жаргон,  сленг  или социолект) – это не вредный паразитический нарост на теле языка,  который 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
31 
"иссушает, загрязняет и вульгаризирует устную речь" того, кто им пользуется, а органическая и в какой-
то  мере,  по-видимому,  необходимая  часть  этой  системы.  Она  очень  интересна  для  лингвиста:  это  та 
лаборатория, в которой все свойственные естественному языку процессы, не сдерживаемые давлением 
нормы,  происходят  во  много  раз  быстрее  и  доступны  непосредственному  наблюдению.  Что  ж  до 
''иссушающего"  влияния  молодежного  жаргона,  то  надо  заметить,  что  все  социальные  диалекты,  в 
отличие  от  территориальных  диалектов,  никогда  не  бывают  первым  и  единственным  способом 
коммуникации для тех, кто ими пользуется. Молодежный сленг – это один из функциональных стилей, к 
которому  прибегают  носители  языка  с  относительно  высоким  уровнем    образования    только  в 
определенной  ситуации  общения.  В    других    ситуациях  они  пользуются  другими  стратами  шкалы 
стилей.  Пока  молодежный  сленг  используется  молодыми,  когда  они  общаются  между  собой  в 
непринужденной, неофициальной обстановке, никакого «загрязнения» не происходит. То же касается и 
языка  художественной  литературы:  когда  сленгизмы  входят  в  него  как  элементы  речевой    маски 
персонажа, это не вызывает никакого протеста, если делается с тактом  и эстетически мотивированно. 
Главную  же  роль  в  языке  сленга  с  нашей  точки  зрения  играют  специальные  слова  или 
словосочетания-маркеры.  Эти  слова  являлись  своего  рода  универсальными  сообщениями,  заменяв-
шими длинную  последовательность предложений, которые, наверное, было просто лень  произносить. 
Но в чем же отличие молодежного сленга от сленгов других типов? 
Во-первых,  эти  слова  служат  для  общения  людей  одной  возрастной  категории.  При  этом  они 
используются в качестве  синонимов к  английским словам, отличаясь от них эмоциональной окраской. 
Во-вторых,  молодежный  сленг    отличается  сосредоточенностью  на    реалиях  мира  молодых. 
Рассматриваемые  сленговые  названия относятся только  к  этому  миру, таким  образом, отделяя  его  от 
всего остального, и зачастую  непонятны людям других возрастных категорий. 
Благодаря  знанию  такого    специального    языка    молодые    чувствуют    себя  членами  некой 
замкнутой общности. 
И, в-третьих, в числе этой лексики нередки и достаточно вульгарные слова. 
Таким  образом,  эти  три  наблюдения  не  позволяют  причислить    молодежный  сленг  ни  к  одной 
отдельно взятой группе  нелитературный  слов  и  заставляют рассматривать его как явление, которому 
присущи черты каждой из них.  Это  и позволяет определить термин молодежный  сленг,  как слова, 
употребляющиеся  только  людьми  определенной    возрастной  категории,  заменяющие  обыденную 
лексику и отличающиеся разговорной, а иногда и грубо-фамильярной окраской. 
Сленг  не  остается  постоянным.  Со  сменой  одного  модного  явления  другим,  старые  слова 
забываются, им на смену приходят другие. Этот процесс проходит очень стремительно. Если в любом 
другом сленге слово может существовать  на протяжении  десятков  лет, то в молодежном  сленге  лишь 
за  прошедшее  десятилетие    бурного  мирового  прогресса  появилось  и    ушло  в   историю  невероятное 
количество слов. Идет  процесс  смены поколений, и те слова, которые казались модными  и  смешными  
пять-семь лет назад, сейчас выглядят устаревшими.  
Сленг многофункционален. Многие слова становятся "несерьезными" в результате разговорного 
сокращения (уши от наушники и т.п.), метонимического  переноса, свойственного разговорному языку  
вообще  (просторечное ящик – телевизор, тачка-такси или машина), метафор (упаковка – милицейская   
машина, обезьянник – скамейка для задержанных в отделении милиции). 
Ни одна юмористическая история не обойдется без сленга. А вот там, где речь идет о трагедии и 
романтике,  для  чистоты  впечатления  сленга  иногда избегают.  Вообще  отсутствие  сленговых  слов – 
несомненный  показатель  серьезного  отношения  говорящего  к  тому,  что  он  рассказывает.  
Примечательно, что по стилистике  эти  истории и без сленга продолжают оставаться молодежными, так 
как рамки мировидения остаются все теми же. 
Итак, оценивая молодежный сленг в целом, можно сказать следующее. Как и при использовании 
любого языка или сколь угодно малого подъязыка,  здесь также возникает подобие "лингвистической 
относительности".  Эта  "относительность"  имеет  чисто  эмоциональный  характер:  сленг  построен  так             
(и для  того), чтобы создать эффект "двойного  отстранения" – не только описанная на сленге реальность 
кажется  отстраненной,  но    и  сами    носители  сленга  отстраняют  себя  от  окружающего  мира.  Первая 
отстраненность  стремится быть иронической. Что касается "второй отсраненности", то, видимо, это уже 
свойство  и  функция  не  только  данного  сленга.  Здесь,  на  наш  взгляд,  проблема  переходит  в  разряд 
общекультурных. 
       

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
32
 
1.
 
Большой энциклопедический словарь. – М., 2005.  
2.
 
Борисова-Лукашинец Е.Г.  Лексические заимствования и  их нормативная оценка (на материалах 
молодежного жаргона 60-70 годов). - М., 1992. 
3.
 
Радзиховский  Л.А.,  Мазурова  А.И.  Сленг    как    инструмент    отcтранения //Язык  и  когнитивная 
деятельность. - М., 1989. 
4.
 
Словарь жаргонных слов и выражений  //  Мильяненков  Л.  По  ту  сторону  закона. Энциклопедия 
преступного мира.  - СПб., 1992. 
 
Түйін 
Бұл мақалада қазіргі орыс тіліндегі тіл этикетінің формалары қарастырылады. 
 
Summаry 
The article is investigated  features  of  the modern languages of young people. 
 
 
 
 
ҒЫЛЫМИ-ТЕХНИКАЛЫҚ МƏТІНДІ АУДАРУ ІСІНДЕГІ МƏСЕЛЕЛЕР 
 
Ə.Н. Насыритдинова
 - филол.ғыл.к. 
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті оқытушысы 
 
Қазіргі таңда ғылыми-техникалық əдебиеттердің қазақ тіліне көптеп аударылуы заман талабынан 
туындап  отыр.  Себебі  ғылым  мен  техниканың  қарқынды  дамуы  кезеңінде  осы  бағытта  күн  санап 
ашылып  отырған  жаңалықтарды  мемлекеттік  тілде  меңгеру  бүгінгідей  сала  мамандарын  қазақ  тілінде 
даярлау мақсаты басты орынға қойылып отырғанда маңызды болып қала бермек. Онымен қоса, бірнеше 
ондаған  жылдар  бойы  кеңес  одағының  құрамында  болған  елдерде  техника  сияқты  нақты  ғылым 
салалары  тұрмақ,  өз  əдебиетін  ана  тілінде  оқу  мүмкіндігі  шектелген  болатын.  Сондықтан  да  техника, 
медицина ғылымдарын игеруге қазақ тілінің мүмкіндігі жетпейді деп есептеліп, қазақ баласы бұл саланы 
меңгеруі үшін орыс тіліне жүгінуге мəжбүр болды. Сол дəуірде маман даярлайтын оқу орындары үшін 
жарияланған  орыс  тіліндегі  еңбектерді  еліміз  тəуелсіздік  алған  жылдардан  бастап  көптеп  аудара 
бастадық. Бұл бағыттағы аударма еңбектер тіліндегі стилистикалық, грамматикалық қателіктер ғылыми-
техникалық аударма ісінің əлі де болса толық жолға қойылмағандығын аңғартады.  
Жалпы, ғылыми-техникалық еңбектердің қазақ тіліне аударылуы туралы сөз қозғағанда, алдымен, 
ғылыми-техникалық  аударма,  техникалық  терминдердің  қазақ  тілінде  жасалуы  мəселелеріне  тоқталу 
қажет. Себебі техника саласындағы оқулықтар мен оқу құралдарының аударылуындағы кемшіліктер тек 
ғылыми-техникалық  аударманың  мəселелері  шешілгенде  ғана  жойылмақ.  Ал  ғылыми-техникалық 
аударма мəселесінде арнаулы сала мəтініне тəн ерекшеліктерді ескермеуге болмайды.  
Ғылыми-техникалық  мəтін  тілі  жалпыхалықтық  тілдің  бір  бөлігі  болып  табылып,  оның 
лексикалық, грамматикалық құрылымдарын қолданады. Алайда ғылыми-техникалық əдебиет тіліне осы 
жанрдың  мақсаты  мен  міндеттеріне  жауап  беретін  белгілі  бір  стиль,  сондай-ақ  терминология  жəне 
грамматика саласына қатысты ерекшеліктер тəн.  
Ғылыми-техникалық мəтіндегі басты компонент когнитивті ақпарат болып табылады. Онда сөздік 
жəне  түрлі  сызбалар  мен  белгілерден  тұратын  таңбалық  мəтін  болады.  Мəселен,  мұндай  мəтіндерде 
сызбалар, кестелер, суреттер, математикалық белгілер, формулалар кездеседі. Аудармашы үшін мұндай 
таңбалық  мəтін  соншалықты  қиындық  туғызбайды,  себебі  олар  халықаралық  сипатта  болады. 
Сондықтан да ғылыми-техникалық əдебиетті аудару кезінде мұндай белгілер түпнұсқа мəтіннен аударма 
мəтінге еш өзгеріссіз көшіріледі. Ал тілдік мəтін туралы əңгіме бөлек.  
Ғылыми-техникалық  мəтінді  құрайтын  барлық  сөздік  қор  арнайы  жəне  жалпы  тілдік  лексикаға 
бөлінеді. Арнайы лексиканың ғылыми мəтінде ең көп кездесетін түрі – терминдер. Термин – кез келген 
ғылым  не  тəжірибелік  қызмет  саласына  қатысты  ұғым  мен  түсінікті,  затты  бейнелейтін  сөз  не  сөз 
тіркесі. Терминдер нақты  когнитивті ақпаратты  беруге  арнайы бағытталады. Термин мəтінде  стильдік 
тұрғыдан бейтараптанып, контекстен толықтай тəуелсіз болады. Яғни, терминді əр контекст аясында əр 
түрлі нұсқада аударуға болмайды.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
33 
Бұл  жерде  ғылыми-техникалық  əдебиеттің  көркем  əдебиеттен  басты  айырмашылығы  шығады. 
Ғылыми-техникалық  əдебиет  тілінде  кейде  жай  еңбектерді  былай  қойғанда,  арнайы  сөздіктерде  де 
кездесе  бермейтін  терминдер  ұшырасуы  мүмкін.  Адамзат  ілімінің,  сол  арқылы  ғылымның  кеңейе 
түсуіне  байланысты  оның  бұрыннан  таныс  не  жаңа  салаларына  қатысты  ұғымдардың  түсінігіне 
қажеттілік  те  күрделене  береді.  Соған  сай  сөздік  қор  да  көбейеді,  бұл  көбею  негізінен  жаңа 
терминдермен  жүзеге  асырылады.  Сондықтан  да  ғылыми-техникалық  əдебиеттерді  аудару  барысында 
аудармашы  алдында  жаңа  ұғымдарды  барынша  меңгеріп,  оны  аударма  тілде  дəл  бере  білу  талабы 
тұрады.  Аудармадағы  ең  басты  қиындық  та  осында  жатыр.  Ақпараттық  аудармаға  тəн  басты 
ерекшеліктің  бірі  де  осы.  Ғылыми  мəтіндегі  терминдерді  аударма  тіліне  барынша  дəл,  нақты  аудару 
аудармашыдан  нақтылықты,  дəлдікті  талап  етеді.  Аударма  үдерісінде  аудармашы  алдында  кез  келген 
терминнің аударма тілдегі баламасын таңдау мəселесі туындайды.  
Кейде  терминді  дəл  аудару  қиындық  тудырады,  өйткені  түпнұсқа  тілде  термин  ретінде  бұл 
атаудың  негізгі  емес,  қосымша  мағынасы,  яғни  негізгісімен  қандай  да  бір  байланысы  бар  мағынасы 
алынуы  мүмкін.  Бұндай  арнайы  мағынаны  түсіну  үшін  термин  атауына  терең  үңіліп,  оның  түпнұсқа 
тілдегі барлық нұсқасындағы мағынасын білу керек. С.М. Стрелковский мен Л.К. Латышевтың ойынша, 
термин  жасауда  өзек  болған  сөз  мағынасы  бірте-бірте  орнығады: «Аудармашыға  термин  ретінде 
қолданылған  сөздің  бастапқы  мағынасын  білу  маңызды.  Себебі  сөздің  бастапқы  мағынасы  терминнің 
нақты  мағынасын  қалыптастырып,  қалыптасқан  термин  мəнінен  байқалып  тұрады.  Терминнің  нақты 
мағынасы  кейде  «сөздің  ішкі  формасы»  деп  аталады.  Сөздің  ішкі  формасын  барлау  кейде  терминнің 
мазмұнын  терең  түсінуге  мүмкіндік  береді  жəне  аударма  тілінде  оған  сəйкес  келетін  балама  табу 
жолдарын көрсетеді» дейді [1, 60].  
Сондықтан  да  ғылыми-техникалық  əдебиетті  аударушының  алдында  кездесетін  ең  қиын  да 
күрделі  жұмыс – ғылыми  терминдерді  дəл,  нақты  бере  білу.  Аударма  жұмысындағы,  оның  ішінде 
ақпараттық  аударма  жұмысындағы  осындай  ауыртпалықты  ескергендіктен  болар,  тіл  білімінде 
терминологиялық аударма мəселесін жеке сөз қылып жүрген ғалымдар да жоқ емес. Атап айтар болсақ, 
зерттеуші  Ш.Құрманбайұлы  аударманың  бір  түрі  ретінде  терминологиялық  аудармаға  мынадай 
анықтама береді: «Терминологиялық аударма – шет тілдері терминдерінің ұлт тілінде тиісті баламасы 
жоқ терминдер болса, соларға сəйкесетін жаңа терминдер жасалады.  
Жаңа терминдер мен аударма сөздіктерге енбеген терминдерді аударуға қажетті деңгейдегі білім 
мен  машық  керек  болады.  Сондықтан  да  терминологиялық  аударма  кезінде  жаңа  терминдерді  жиі 
жасауға тура келеді» [2, 56].  
Автордың бұл пікірі орыстың тілші ғалымдары С.Влахов пен С.Флорин тұжырымдарымен сəйкес 
келеді.  Аталған  ғалымдар  өздерінің  «Непереводимое  в  переводе»  атты  монографияларында  терминді 
аудару мəселесінде үш қағидат ұсынады: «1. Терминологиялық аудармадағы негізгі қағидат — термин 
терминмен беріледі. 2. Аударманың басты қағидатынан ауытқу тек берілген мəтінде термин термино-
логиялық мəнде болмаса, өзіне маңызды семантикалық жүк артпаса жəне сəйкесінше термин жүйесінен 
ажыратылса  ғана  рұқсат  беріледі. 3. Аударма  тілде  балама  термин  болмаса  ғылыми  мəтінде  оны 
түпнұсқа күйінде қабылдайды немесе жаңа термин жасайды не жалпы əдеби бірлікке терминологиялық 
мағына  үстейді» [3, 285]. Яғни,  ғылыми-техникалық  мəтіндерді  аударушы  тұлға  техникалық  сала 
маманы болуымен қатар, аударма тілдің заңдылықтарын да жетік игерген болуы керек. Себебі техника 
саласындағы  аударма  мəтіндердің  тілінде  кездесетін  кемшіліктердің  басым  бөлігі  осы  қазақ  тіліндегі 
сөйлем құрылымының сақталмауынан болады.  
Мəселен, «Іс жүзінде жұдырықшалы механизмді жетекші звеноға қажетті қозғалыс заңын 
туғызу үшін қолданады  
− өндірістік процестер мен қондырғылардың жұмыс режимін басқару мен бағдарлау (жобалау), 
таратқыш біліктер, светофорлар жəне т.б.». 
Берілген  мəтіннің  сөйлем  құрылымы  дұрыс  болмауына  байланысты,  мəтін  мазмұны  оқырман 
үшін түсініксіз болып отыр. Сөйлемнің мағынасын жетік түсіну үшін, орыс тілді мəтінге жүгінуге тура 
келеді. Аталған автордың осы аттас орыс тіліндегі оқулығында бұл мəтін былай берілген:  
Кулачковые механизмы на практике применяют для:  
− получения  необходимого  закона  движения  ведомого  звена  (механизмы  газораспределения  в 
двигателях внутреннего сгорания, вязального аппарата, подборщика и т.д.); 
− программирования  производственных  процессор  и  управления  режимом  работы  установок 
(распредвалы, копиры, светофоры) и т.д. 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
34
 
Біздіңше, мəтіннің қазақ тіліндегі баламасы былай болуы керек:  
Жұдырықшалы механизм, іс жүзінде, жетекші звеноға қажетті қозғалыс заңын туғызу (іштен 
жану қозғалтқыштарындағы газ таратқыш механизмде, тоқу аппаратында, жинағышта); өндірістік 
процестерді 
бағдарламалау 
жəне 
қондырғылардың 
(таратқыш 
біліктер, 
көшіргіштер, 
бағдаршамдардың) жұмыс режимін басқару т.б. үшін қолданылады. 
Сондай-ақ,  осы  еңбектен  тағы  бір  мысал  ретінде  «Кинематикалық  жұптың  ылғи  тұйық  болуы 
серіппемен  (күштік  тұйықтау)  немесе  профилді  паз  түрінде  жасау  (геометриялық  тұйықтау) 
қамтамасыз  етіледі»  деген  сөйлемді  алуға  болады.  Құрылымындағы  сөздердің  қосымшалары  дұрыс 
жалғанбағандықтан,  немесе  түсірілгендіктен,  сөйлем  мағынасы  күдік  тудырады.  Берілген  мысалдың 
орыс  тіліндегі  нұсқасы: «Постоянное  замыкание  кинематической  пары  достигается  пружиной 
(силовое  замыкание)  или  изготовлением  профиля  в  виде  паза  (геометрическое  замыкание)».  Яғни, 
біздіңше, мəтінді «Кинематикалық жұптың ылғи тұйық болуы серіппемен (күштік тұйықтау) немесе 
профилдің паз түрінде жасалуымен (геометриялық тұйықтау) қамтамасыз етіледі» деп қазақшалаған 
дұрыс секілді.  
«Геометрическим местом мгновенных центров скоростей звеньев – аксоид, вращающихся вокруг 
осей,  пересекающихся  под  углом  δ  являются  конусы»  деген  мəтіннің  қазақ  тіліндегі  «δ  бұрышымен 
қиылысатын кіндіктерді айналатын звенолардың лездік жылдамдықтар орталар геометриялық орны 
–  конустар  болып  табылады»  нұсқасы  да  дұрыс  аударылғандығына  күмəн  туғызады.  Бұл  мысалдағы 
«лездік  жылдамдықтар  орталар  геометриялық  орны – конустар  болып  табылады»  деген  тіркестің 
құрылымында  қателік  орын  алған.  Негізінен  «орталар  геометриялық  орны»  емес, «орталығының 
геометриялық  орны»  болуы  керек  сияқты.  Сөйлемнің  стилистикалық  тұрғыдан  дұрыс  құрылмауы – 
техникалық  аударма  мəтіндерде  көптеп  кездесетін  кемшілік.  Бұл  кемшіліктер  қазақ  тіліндегі  ғылыми-
техникалық  мəтінді  түсінуге  кедергі  жасап,  оны  оқушылардың  бойында  мемлекеттік  тілде  жазылған 
техникалық  оқулықтарға  күмəнмен  қарау  түсінігін  тудырады.  Осыдан  барып,  орыс  тілді  мамандар 
арасында техникалық ғылым тілін жасауға қазақ тілінің мүмкіндігі жетпейді деген ұғым қалыптасады. 
Сондықтан  да  техника  саласының  мəтінін  мемлекеттік  тілде  аударуда  немесе  қазақ  тілінде  оқулық 
жазарда мамандардың тіл заңдылықтарын қатаң сақтап, сөйлем құрылымына баса назар аударғаны жөн.  
Ғылыми-техникалық  мəтінді  аудару  барысында  кездесетін  тағы  бір  қиындық – мəтін  тіліндегі 
терминдерді аудару жұмысының ауырлығы.  
Қандай да бір ғылым саласы терминін бір тілден екінші тілге аудару жұмысы көптеген мəселені 
шешуді талап етеді:  
1.  Термин дұрыс анықталған, аударылатын мəтіндегі басқа сөздерден ерекшеленген болу керек. 
Бұл  нəтижеге  тек  қарастырылып отырған  сала  терминологиясымен  барынша  таныс  болғанда  ғана  қол 
жеткізуге болады.  
2.  Аудармадағы  термин  дұрыс  түсінілуі  керек.  Ол  үшін  термин  бейнелейтін  ұғымды  айқындау 
қажет.  Егер  аудармадағы  термин  көп  мағыналы  болса,  онда  бұл  жұмысты  ол  жағдайға  қолайлы 
мағынасын таңдау əрекеті қиындатады.  
3.  Аударма тілде түпнұсқа тілге сəйкес келетін, аударылатын терминге мағыналық жағынан тура 
балама  болатын  термин  анықталуы  керек.  Егер  аударма  тілде  берілген  терминнің  бірнеше  синонимі 
болатын болса, олардың арасынан ең сəйкес келетінін таңдаған жөн.  
Бұл  бағыттағы  жұмыстарда  балама  аударма  тəсілін  қолданған  маңызды.  Себебі  техникалық 
терминдерді  аударуда  термин  қазақ  тіліне  өзгеріссіз  қабылданады  немесе  басқа  сала  терминдері  ішкі 
терминдену  үдерісімен  техника  саласына  өтеді  не  тіліміздегі  жалпы  халықтық  сөздердің  терминдену 
үдерісі орын алады, болмаса, терминнің ұлт тіліндегі баламасы жаңадан жасалады. Сондықтан да бұл 
жұмыста  калька  арқылы  аудару  мен  балама  аударма  тəсілдерін  қолданған  тиімді  де,  дұрыс  та.  Сонда 
ғана  терминнің  сала  мамандары  арасында  қабылданып,  актуалдану  үдерісі  жылдам  жүргізіледі.  Ал, 
техникаға  арналған  оқулықтар  мен  оқу  құралдары  тілінде  терминдерді  аударудағы  түрлі  кемшіліктер 
бұл  бағыттағы  жұмыстарды  ақсатады.  Техникалық  мəтінде  терминдердің  түрлі  нұсқада  берілуі, 
аудармасы қалыптасып қалған терминдердің шет тілдік нұсқасының қолданылуы секілді мəселелер де 
мəтіннің меңгерілуіне өз əсерін тигізбей қоймайды.  
Мəселен,  жоғарыдағы  «Геометрическим  местом  мгновенных  центров  скоростей  звеньев – 
аксоид, вращающихся вокруг осей, пересекающихся под углом δ являются конусы» деген мəтіндегі «ось» 
термині  қазақ  тіліне  «кіндік»  деп  аударылса, («δ  бұрышымен  қиылысатын  кіндіктерді  айналатын 
звенолардың лездік жылдамдықтар орталар геометриялық орны – конустар болып табылады»), осы 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
35 
еңбектің 114-бетіндегі «Из рис.7.1 ясно, что в случае, когда Р.. - мгновенный центр, располагается: Р12 
—  между  осями  вращения, U 12 < 0 (рис.7.1,а);  Р34 — за  осями  вращения, U34>0 (рис.7.1,  б)» 
мəтініндегі  «ось»  сөзі  «өс»  деп  алынады: «7.1-суретте  көрсетілгендей,  егер  Р  жылдамдықтың  лезді 
центр айналу өстерінің арасында орналасқан жағдайда U 12 < 0 (7.1,а-сурет), ал егер айналу өстерінің 
сыртында  орналасса U34>0».  Сондай-ақ,  осы  еңбек  тілінде  қазақ  тілінде  «алғышарт»  деп  аталып 
жүрген «предпосылка» термині де екі түрлі нұсқада беріледі: «Предпосылки для построения картины 
распределения  скоростей  механизма» «Жылдамдық  суретін  салудың  кепілдері»  жəне  «Пользуясь 
предпосылкой 2, определяют  еще  одну  точку  картину  распределения  скоростей  следующего  звена»               
«2-ші  себепті  пайдаланып  келесі  звеноның  жылдамдық  суретінің  тағы  бір  нүктесін  анықтайды». 
«Предпосылка»  сөзі  аталған  мысалдардың  бірінде  «кепіл»  деп  алынса,  екіншісінде  «себеп»  деп 
аударылған. Жəне  де,  техника  саласына  қатысты  енді  бір  еңбекте  терминнің  бір  сөйлемнің  ішінде  екі 
түрлі нұсқада берілуі де кездеседі. «Из редукторов рассматриваемого типа наиболее распространены 
горизонтальные...  Корпуса  чаще  выполняют  литыми  чугунными,  реже – сварными  стальными.  При 
серийном производстве целесообразно применять литые корпуса» «Бір сатылы цилиндрлі редукторлар 
горизантальды жəне вертикальды болып келеді. Көп тарағаны – біліктері горизантальды орналасқан 
редукторлар. Олардың  корпустары  көбінесе  шойыннан құйылып  жасалады, өйткені  өндірісте құйма 
қорапты қолданған ыңғайлы». Қазақ тіліндегі мəтіннің соңғы сөйлемінде «корпус» термині өзгеріссіз де, 
«қорап»  деп  те  алынған.  Бұндай  жағдайлар  екі  еңбекті  қатар  оқыған  адамда  түсінбеушілік  туғызуы 
мүмкін.  
«Основным  фактором,  определяющим  выбор  закона  движения,  является  назначение – 
требование  технологического  процесса,  выполняемого  механизмом.  Так  даже  незначительные 
изменения профиля кулачка из-за износа в механизме газораспределения вызывает отклонение в законе 
движения клапана, и как следствие – ухудшение параметров двигателя» мəтініндегі «двигатель» сөзі де 
қазақ  тіліндегі  аудармасында  екі  түрлі  нұсқада  (бірде  шет  тілдік  нұсқасында,  бірде  қазақ  тіліндегі 
баламасы)  берілген. «Қозғалыс  заңы  механизм  атқаратын  міндеті,  яғни  технологияға,  сөзсіз 
байланысты.  Мысалы  двигательдің  жұдырықша  профилінің  желінуден,  болар-болмас  өзгеруі  газ 
таратқыш механизмде клапан қозғалыс заңына ауытқу тудырады, ал бұл қозғалтқыш параметрлерін 
нашарлатады». 
Сонымен қатар, техника саласының мəтіндерінде шет тілдік қысқарған терминдердің сол күйінде 
қолданылуы  да  кездеседі.  Мəселен, «Современные  ЭВМ  позволяют  значительно  облегчить 
кинематический анализ даже при сложных функциях параметров» сөйлемі қазақ тіліне аударылғанда 
ЭВМ  термині  ЭЕМ  (электронды  есептеу  машиналары)  болуы  керек  еді.  Алайда  автор  кірме  сөздерді 
экзотикалық қабылдау тəсілін қолданған: «Қазіргі кездегі ЭВМ-дер күрделі функциялы параметрлерде 
кинематикалық анализ жасауды жеңілдетеді».  
Орыс тіліндегі техникалық мəтінді аударуда көбіне-көп бірыңғай мүше ретінде қатар келіп тұрған 
терминдердің бір-екеуі ғана аударма тілге көшіріліп, қалғандары жазылмай кетеді. Бұл да мəтінді толық 
түсінуге  кедергі  болады  деп  есептейміз.  Себебі  «Ғылыми-ақпараттық  мəтін – көп  қатпарлы  материал, 
одан  маңызды  емес  деп  қандай  да  бір  бөлігін  алып  тастауға  болмайды.  Мəтіннен  бір  сөйлемді  алып 
тастаумен,  сіз  оның  мазмұнын  жоясыз,  нақтырақ  айтсақ,  ақпаратты  бұрмалайсыз» [4, 201]. Маман-
дардың  бұл  сөзіне  құлақ  түрсек,  ғылыми-техникалық  мəтінде  басы  артық  сөйлем  не  сөз  болмайды. 
Ғылыми  ақпараттың  нақты,  толық  берілуі  үшін  мəтін  бойындағы  барлық  сөз,  барлық  қосымшалар 
маңызды. Сондықтан да аударма кезінде оларды тастап кетуге мүлде болмайды.  
«Дифференцированием  графика  S
2
= ƒ(φ
1
)  можно  получит  функции  аналогов  скорости  и 
ускорения  толкателя  V
2(φ)
, a
2(φ)
». «S
2
= ƒ(φ
1
)  графигін  дифференциалдау  арқылы  итергіштің 
жылдамдығына V
24
 (үдеуі а
24
) ұқсас функцияларды табуға болады». Орыс тілді мəтіндегі «скорости и 
ускорения  толкателя»  тіркесіндегі  «ускорения»  сөзі  қазақ  тіліндегі  мəтінде  түсіріліп  тасталған  да, 
«итергіштің  жылдамдығына  ұқсас» болып  шыққан.  Дұрысы  «итергіштің  жылдамдығы  мен  үдеуіне 
ұқсас» болуы керек еді. Сондай-ақ, «Где А
1
 – амплитуда аналога ускорения на участке разгона» сөйлемі 
де қазақ тіліне толық жеткізілмеген: «Мұндағы А
1
 – үдеу аналогінің амплитудасы».  
Мəтіндегі  мəліметтің  толық  берілмеуі  де  қазақ  тілінде  техникалық  сала  оқулығын  оқыған  кезде 
көптеген  сұрақтарды  туындатып,  мемлекеттік  тілде  маман  даярлау  ісіне  кедергі  келтіруі  анық.  Сол 
себепті де, сала маманы өз кəсібі бойынша мемлекеттік тілде əдебиет жазу немесе орыс тілінен аудару 
кезінде  қазақ  тіліндегі  мəтіннің  оқырманға,  орыс  тілдегі  мəтінді  оқыған  адам  алған  əсердей,  түсінікті 
болуын  қадағалауы  керек.  Жəне  де  тілдің  стилдік  қабаттарының  өзіне  тəн  сөздері  мен  сөз  тіркестері, 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
36
 
яғни  тілдік  қоры  болатынын  ескерсек,  ғылыми  стилге  тəн  өзіндік  материалды  пайдаланған  орынды. 
Себебі  ғылыми-техникалық  əдебиет  тіліне  ақпараттың  қысқа  жəне  дəл  берілуі  тəн.  Кейбір  терминдер 
қарапайым сөздерге жаңаша мағына үстелу арқылы жасалуы мүмкін. Бұндай терминге үстелген мағына 
бастапқы  кезде  айқын  көрініп  тұрғанымен,  бара-бара  байқалмай  кетеді.  Өйткені  ғылым  тіліне 
эмоционалды реңк тəн емес.  
Ғылыми-техникалық  мəтін  тіліндегі  мұндай  өзгешеліктер  мəтінді  бір  тілден  екінші  тілге 
аударғанда қатаң ескерілуі керек. Сонымен бірге түпнұсқа тілдегі мəтін аударма тілдің заңдылықтарына 
сəйкестендірілуі  қажет.  Сонда  ғана  мəтін  аударма  тілді  оқырмандарға  түсінікті  болып,  оқырманның 
жетік  меңгеруіне  мүмкіндік  беріледі.  Мəселен,  ағылшын  тілді  ғылыми  мəтінде  эмоционалды-
экспрессивті реңк көрініс береді. Оны орыс не қазақ тіліне сол күйінде жеткізу бұл тілдердегі ғылыми 
стиль ұстанымдарына қайшы келетіндіктен, аударма барысында мұқият болған жөн.  
Жалпы,  Тілдерді  дамытудың 2011-2020 жылдарға  арналған  бағдарлама  жобасында  мемлекеттік 
тілді ғылым мен техника тілі ретінде қалыптастыру мəселесіне баса назар аударылған. Бұл болашақта 
техника саласында қазақ тілінде жазылатын еңбектер, ғылыми жұмыстардың саны артады деген сөз. Ал, 
сол  жағдайда  жоғарыдағыда  көрсетілген  кемшіліктерді  болдырмай,  қазақ  тіліндегі  техникалық 
əдебиеттерді  түсінікті,  мазмұнды  ету  үшін  ол  əдебиеттер  тілін  ғылыми-техникалық  стилге  сəйкестен-
діріп, қазақ тілінің заңдылығына сай жазу – сала мамандарының міндеті.  
 
1.
 
Стрелковский С.М., Латышев Л.К. Научно-технический перевод. – М.: Просвещение,1980.-175 с.  
2.
 
Құрманбайұлы Ш. Терминтанушы құралы. Сөздік-оқулық. – Астана: Ер-Даулет, 2007. – 145 б.  
3.
 
Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе.- М.:Международное отношение, 1980. – 342 с. 
4.
 
Пиввуева Ю.В., Двойнина Е.В. Пособие по теории перевода (на материале английского языка). – М.: 
Филломатис, 2004, - 304 с. 
5.
 
Нұрғалиев Т.,  Əубəкіров Б. Механизмдер теориясы: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 
1995. – 126 б. 
6.
 
Нургалиев  Т.,  Сыздыков  Ж.  Краткий  курс  теории  механизмов:  учебное  пособие. - Астана: 
Аграрный университет. 2000. - 178 с. 
7.
 
Бессонов Л.А. Теоретические основы электротехники. – М.:Высшая школа, 1973. – 752 с. 
8.
 
Ахметов  А.Қ.,  Қабақова  Т.А.  Электротехниканың  теориялық  негіздері. - Астана: «Ақмола 
Полиграфия» ЖАҚ, 2004. – 515 б. 
 
Резюме 
В  статье  рассматриваются  проблемы,  возникающие  при  переводе  научно-технического  текста  на 
казахский язык. Автор, анализируя возникающие трудности в подобных ситуациях, предлагает свои способы 
для облегчения в процессе  технического перевода. 
 
Summаry 
The problems appeared during the translation of scientific-technical texts into Kazakh are considered in this 
article. The author analyzing appeared difficulties in such situations offers her methods for easy technical translation in 
the process.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
37 

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: