Литературная, культурно-просветительская газета 3-чю саны, никкол ай (июнь), 2011
жүктеу/скачать 11,11 Mb. Pdf көрінісі
|
Х ар кимни да адамлыкъгъа, намыс- ха, адепге, ийманнга, илмугъа элт- ген, элтирик да ана тилибизди, къарачай-малкъар тил. Эрттегили тюрклени юслеринден илму ишлери бла дуниягъа белгили тарихчи Л.Н. Гумилев тюрк халкъланы жаратылыула- рыны, жайылыуларыны юсюнден тинти- улеринде быллай белги жазып къойгъан- ды: «Некоторые из них были даже не мон- голоиды, как, например, туркмены, осма- ны, азербайджанцы. Другие были злейши- ми врагами каганата, карыканы – предки якутов и кыргызы – предки какасов. Тре- тьи сложились раньше, чем сами тюрки, например, балкарцы и чуваши». (Гумилев Л.Н. Древние тюрки.). Ма аллай эрттегили тарихи болгъан къарачай-малкъар халкъны тили орус тил- ге дери Шимал Кавказны жеринде ортакъ тил болгъанды. Аны алайлыгъын кеси- биз окъуна кёрюп, эшитип тургъанбыз. Сатыучула-алыучула: «Базар болсун!» – деп саламлашып болгъандыла. Ахча-бохча да бизни тилибизде саналып тергелген- ди. Бу болумгъа шагъат болгъан затла кёп- дюле. Сёз ючюн, народ чеченча – халкъ, балкарец чеченча, ингушча да – балкаро;
ченча, ингушча да – ахча; арестант чечен- ча, ингушча да – тутмах; банкет ингуш- ча – той; альбом чеченча – сураташ; ар- буз чеченча – хорбыз, ингушча – харбаз; беда – чеченча – балех; безбородый ингуш- ча – кеса; мясник чеченча – хаспа (хасап-
– аллай-аллай сёзле. (Русско-чеченско- ингушский словарь. Грозный, 1966.) Сюргюнде бизни ким болгъаныбызны Тюрк дуниясына танытхан, къарындаш халкъла бла бирге тёрге ётдюрюп, милле- тибизге туз гыржын ашатхан ана тилибиз- ни болушлугъу, сыйы тюйюлмю эди? Академикле Энейланы Тимур, Залий- ханланы Михаил таулу болгъанларына ёхтемленип жашайдыла. Уллу Россейден озуп, дунияны башына атыбызны айтдыр- гъан къарачай-малкъар адабиятны тама- лын, мурдор ташын салгъан Кязим хажи бла Жырчы Сымайыл, деменгили Совет Союзну, Аресейни да Къырал саугъала- рыны лауреатлары Къули Къайсынны бла Танзиляны, ала бла бирге уа Батчаланы Муссаны ёлюмсюз чыгъармалары жазыл- гъан тилден къачханла таулуламыдыла? Артда сокъуранмазламы? Аллай терен тамырлы, кенг жюрекли ана тилибизге, акъылман таулу сёзюбюз- ге сый бермесек, ол юйюр жашаудан, от жагъадан да ёнгелеп кетмезми? Жыйырма жылгъа жууукъ заманны жаланда орусча сёлешип тургъан жаш адамны адетге, тё- реге, адепге къайтарыргъа, намысха юй- ретген къыйынды. «Жашлыгъынгда бил- генинг – ташха жазып къойгъанча, къарт- лыгъынгда билгенинг – къаргъа жазыу жазгъанча», – деп андан айтадыла. Ишни башы къаты болмаса, аягъы татыу болмай- ды. Ана тил хар нени да башыды. Ана тил хар кимге да хар нени да билирге таянчакъ болгъанын тыш къыраллы алимле окъуна тохтамай айтханлай турадыла. Миллион- ла бла саналгъан халкълада окъуна барды бу жарсыу… Ана тилни мурдору, бир-бирле айтхан- ча, сабий бахчадан угъай, бешикден баш- ланады. Бу затны уа 60- чы жыллада ту- угъан аппала-ыннала эслерине алмайды- ла. Къатыш сабий бахчалада тауча сёлеш- дирир онг жокъду. Алада ишлегенле да та- уча билмейдиле, ана тилде сёлешмейдиле. Жарсыугъа, миллет тиллерин жукъ- гъа санамагъан, орусча окъугъан сабий- ни ана тилден билими жарты болгъан- лыкъгъа, тарта-соза кетип, бир орталыкъ багъа кибик алыргъа жетишсе, жамауат- ны, сабийлени алларында кеслерини бор- чларын тамамлагъан сунуп, кеслерин да, бирсилени да алдап, сабийлерин да «тил- сиз» этип, кёп жылланы устазлыкъ этип, тынч-ырахат ишлеп тургъанла бардыла. «Къойладан да къорагъаны жокъ, бёрюле да – токъ» деп, оруслула айтыучулай. Бир къауум ата-анала сабийи орусча окъуру- на ана тилибиз чырмау боллукъ сунадыла. Жаланда орус тилни болушлугъу бла жете- рик сунадыла илмуну бийигине. Хар тилни да тенг юлюшю барды илмуну жолунда. Туугъан-туудукълары бла орус тилде сёлешедиле. Аллах ыразы боллукъ, инги- лиз, немис тиллени окъуна бил. Къытай, араб тилни билсенг, андан да иги. Анан- гы сютю бла, акъ сютю бла къанынга син- гнген ана тилинги, ата-ана ауазынгы ёчюл- тме, жаным. Бек биринчи, ол сабийинге, туугъанынга, туудугъунга керекди. Бизни тёлюню, устаз дерге къоймай, – учитель, китап дерге къоймай, – книга,
дерге къоймай, – ручка, дерс дерге базын- май, – урок деген заманда окъугъанбыз. Аллай юлгюле кёпдюле. Къайсы бирин санагъын… Не жашырыу, тотолитар жо- рукъну заманында къуллукъчула ана тил- леринде сёлеширге унамагъандыла. Газет- ге тауча статья окъуна жазалмагъандыла. Сабийлерин тауча окъутмагъандыла. Ан- дан айта болурла: «Агъачны жарыргъа бу- тагъындан чюй этгенлей» деп… Тилибиз- ге къырал тил деген статус берилгенли да артыкъ уллу тюрлениу кёрмейбиз. Сёзде айтылгъан болмаса, жангы жорукъла жа- шаугъа сингмегендиле. Басмабыз бар, га- зетле, журнала чыгъадыла. Бир къолунг бла кётюрюп аламазча ангылатма сёзлю- кле, монографияла… Да сора ана тилибиз кюнден-кюннге учуз болуп, ана тилде сё- лешгенле аздан-аз бола баргъаны нелик- денди? Терслик кимдеди? От жагъадан- ды, тыпырданды, абаданладан. Устазла- дан угъай, – устазсыманладанды, алдауукъ башчыладан. Тюкенле китапладан толу, сё- лешиу тил а – ауанада… Ана тилинде эркин сёлешалмагъан адамгъа «алан» деп окъуна айталмайса. Айыуну кесин кёре тургъанлай, ызын ыз- лагъанчады ишибиз. Барыбызда да барды терслик. Тил жаны бла бизден кёп да къа- рыусузлагъа бир тынгылачыгъыз, алан- ла: тиллерин бизден иги къоруулайдыла. Къалай-алай десенг да, сабийге гит- челикден юйретмеген затынг аны къаны- на сингмейди. Андан айтхандыла нартла: «Къозулугъунда тоймагъан – къойлугъун- да тоймаз» деп. Бёлляу айта билген анала эдиле сабийни ана тилин ачхан. Сабий ана- сыны ауузундан чыкъгъан ауазны ана ти- линде эшитирге, ана жылыуун, тылпыуун да сезерге керекди. Аман сабий болмайды. Бола эсе, юйретилмегенден болады. Хар болуннган ишни сылтауу барды. Атагъа къарап – улан, анагъа къарап къыз ёседи. «Атасына къарап, къыз бер, анасына къа- рап, къыз ал». «Анасы терекге минсе, къы- зы бутакъгъа илинир» дегендиле нартла. «Мал къорарыкъ болса, иеси башчы бо- лур» деп бошму айтадыла? Къуллугъу бол- гъан таулула ишлеринде «Заман», «Къа- рачай» газетлеге былай кёз къыйырын аз жетдирип къойгъан болмаса, босагъадан ичине атламайдыла. Къалай атлатсынла, юйюнде тау тилде сёлешген адам жокъ эсе. Киеую, келини, жууукълары – бары да ал- лайла эселе… Орус тилли ыннала бла ана- ла кёп бола баргъан сайын, сени газетинги, журналынгы жазылып алгъан угъай эсенг, алайлай келтирип берсенг да, алмазла. Са- бийин палахдан, башынгы айыпдан къут- харлыкъ ана тил болгъанын билмейди, би- лирге да сюймейди. Ана тилни айныу жолунда бек бирин- чи чырмау болгъан зат – школну эшиги ана тилде ачылмагъаны. Сабийлени гитчелик- ден акъылларын, эслерин бир жанына бу- руу. «Къозулугъунда тоймагъан – къойлугъ- унда тоймайды». «Кёрген кёргенин этеди, кёчген арбасын жегеди». Ана тилин билмей, жарты-къурту ёсген адамла, ажашып, ти- лин, адетин, намысын къоруулагъан угъай, жамауат жашауну бузадыла. Ажашханла бу затланы миллетлерин сюймегенден да эте болмазла, – чюйрсине айланнган къылыкъ- ларына ие болалмагъандан. Аллай адамны кесин да терс жанына тартхан тынч бола- ды. Башха тилни юсю бла ёсген, айныгъ- ан «культуранг», аулакъда жутулгъан суу кибик, терк тайкъырыкъды. Оноучула бу ишни тюзетирге бир да ашыкъмайдыла… Ана тилин, ёз халкъыны жашау ызын, тарихин, нарт сёзлерин билмеген адам бу биз айтханладан зауукълукъ алмазы да ту- урады. Халкъ жырла бла макъамланы ра- диода эшитгенде, телевизорда кёргенде, аланы ангыламагъанлары себепли, бирси индекге, башха толкъуннга буруп къойгъ- анланы кёре-кёре турабыз… Миллет тёреледен къуру къалгъан жаш къауумла рок музыкагъа, тыш макъамлагъа жан атадыла. Аланы да ангылай билирге, къараргъа, тынгыларгъа да керек болур. Биз дорбунлада жашамайбыз. Хар нени да билген игиди. Алай а, кесинги туугъан ёз ниет-иннет хазнангы аякъ тюпге атыу а – учузлукъду, адамсызлыкъды… Бизден да игиле, халкъгъа халал къул- лукъ этген, айтхылы адамларыбыз ана тил- леринден къачмагъандыла, ёнгелемегенди- ле. Ала да окъугъандыла араб тилни да, орус тилни да, ингилиз, ференк тиллени да. Ай- тыргъа, халкъыбызны айтхылы уланлары, оналты тилде сёлеше билген Энейланы Му- хаммат бла Алийланы Умар араб, латин, ки- риллица харфла бла ана тилибизде китапла жарашдырып кюрешгендиле, халкъыбызгъа ана тилибизни жарыгъын жаяр адыргыда. Ала жарашдыргъан «Русско-балкарский раз- говорный справочник» (1922) бла «Жангы къарачай элиблери» деген харфлыкъ (1924, Москва) къарачай-малкъар тилни окъутуу- да, юйретиуде ким да сейир этерча магъана- лы ишле эдиле. Ала энтта жангыдан басма- лансала керек… Нальчик шахарда тау тилге юйретген бир деп бир сабий бахча жокъду. Бир-бир школлада тюрлю-тюрлю сылтаула бла са- бийлени башха къауумлагъа къошхан ке- зиуле да бола тургъандыла. Бусагъатлада сабийлери, туудукълары, ата-анала, ын- нала кеслери да школну эшигин, «эшик» деп угъай, «двери» деп ачханла, сабийле бла орус тилде сёлеширге сюйгенле ана тиллерине къайтсала, чынтты таула жаш- ла бла къызла ёсдюрлюкдюле, жаш тёлю- бюз чайпалмай жашарыкъды. Ана тилни магъанасы тилден тышына чыгъады. Те- ренди. Бийикди. Аллах насып этсин терен билирге, бийикге чыгъаргъа да!
Литературная Балкария и Карачай № 3, никкол ай (июнь), 2011 11
къбайланы Харун Къарачай- Малкъар миллетни культурасын- да, тил илмусунда, къудуретли назму сёзюнде, тин-дин дуниябызда энг он- глу, энг ышаннгылы уланларыбыздан бириди. Тил-тин илмубузгъа, культура- бызгъа бир багъана орнуна жаратыл- гъанча, ортабызгъа аллай бир магъана бла келген адамды. Жашау сартындан, адабият жолла- рындан, илмудан терен оюм эте билге- нине мен хар заманда да сукъланып, аллай уланыбыз болгъанына Аллахха шукур эте турама. Аллай адамласыз дуния тузсуз-мыстысыз кёрюнюр эди. Билимге жан атыуу, ишге талпы- ныуу, хар затдан да хапарлы болур- гъа, къолу бла тийип, башы бла сы- нап, жюреги бла, эти-жени бла сезип чыгъаргъа, усталыкъны, кертиликни къанына-жанына сингдирирге кюреш- ген, эсин жукълатмагъан адамды. Кё- кюрегинде исси жюреги барды. Къа- нында – таукеллик толкъуну. Адамны санын-чархын тирилтген кючю. Къыраллыкъ ишледен, дуниялыкъ- дан терен хапары болгъан бу илму жакъчысы алгъа къарап – боллукъну сезген, артха къарап – заманны кёре билген фахмусу барды. Аны жюрегине аллай билгичликни салгъан – аны тин тамырладыдыла, ата-бабадан келген дин къудуретиди, кертилиги, тазалыгъы, иш кёллюлюгюдю. Дагъыда – жюрегин теренден жарытып, бери – тышына тёгю- ле тургъан чамыды, кюн тыякълы оюну- кюлкюсюдю. Ма алай жаратылгъан жан- ладан сакъларгъа болады не игиликни да, – миллетге да, хар кимге да. Зынгырдап, шорхалап-шорхулдан келген жарыкъ шаудан къая ташны тешип, кесине жол жырып баргъанча, миллет сезимибизде къаллыкъ, анга хайры тиерик, жарарыкъ, жарытырыкъ жолланы жырып кюрешеди, – илмуда, назмучулукъда, харкюнлюк жашауу- бузда да. Эсибизни жалгъан затладан къутхарып, азатлап, жюрекледе керти- ликни бегитирге къаст эте. Да-а, жарсыгъан да этеме: быллай терен билими, таза фахмусу, жюрек къудурети бай улан ауанада къалып тургъанына. Десем да, фахмуну тыяр амал жокъду. Харунну жашауу аны алайлыгъына шагъатлыкъ этгенчады. Болсада, не уллу фахмугъа да керекди таянчакъ. Къаллай бир игилик этерик эди бу адам – илму ишибизни къурауда, су- ратлау сёзюбюзню ёсдюрюуде, миллет культурабызны айнытыуда, онг, жол бе- рилген болса… Аллах нёгеринг болсун, сыйлы къарнашым! А.Б. Кёргенмисе, шо, Джёгетей ёзенни?.. Акъ сёз ДЖЁГЕТЕЙ Кёргенмисе, шо, Джёгетей ёзенни Къолда уюгъан бу джылы ингирин? Ол Ай белинде, ма, джокълайды сени, Бирде уа барады джулдуз ичлерин. Кече бла кюнню бу даулу чегинде Кесек заманнга кечинеди алай: Умут бла сюртюб ол терин бетинде, Мылы мынчагъы бла турады ойнай. Бирде уа, ийнан, кёз къысады кука, Бурады джерде ол ийген абезек; Ёзен да барады бизни бла уча, Бечеу джегилгенча аны бла мёлек. Окъа дарийге бёленнген элими, Айт, ненча кёргенди Къарча къаладан! Джаным кёмюлген бу ала ингирни Сезелмей ёлгенди Асхакъ Тамерлан! …Бу сейир макъамны булбул ауазы Сокъур джюрекни да этеди джырчы. Джёгетей ёзенде зем-зем хауаны Ингир алада танылады ызы. ЗИЯРАТ Къол джайдыра, дууа этсе къартыбыз, «Амин!» дейди бизни къатыш Худесим. Хасаукада ёлмез ючюн антыбыз, Хар таулу да зияратха сюелсин! Кел да кёр сен ол заманны ызларын – Эси баргъа эски болмаз джарасы. Кёресе да, ташда къанны къызарыб, Лып-лып эте, саркъа тура аласы. Джурт бла бирге урса эрни джюреги, Атлаб ётмез джау да эски чекледен. «Амин!» десенг, къартны этген тилеги Салам болур ёмюрлеге бизледен. Джел бла бирге ойнай турса джаныбыз, Бечел болмаз сакъ джюрекни ургъаны. Хасаукада ёлмез ючюн антыбыз, Сен сууутма ары барыр джолланы. Хасаукадан Хасаукагъа атласанг, Салам бер сен шейитлени джуртуна! Бирде арыб, ма бу джерге олтурсанг, Къулакъ салыб, джерге алай тынгыла… Тау мылтыкъны ойнатыучу джигитле Хасауканы къызыл этиб джолларын, Къарайдыла кетиб аргъы мийикге, Сора бирде джокълайдыла Джуртларын. Тот заманны джезин ачыб, джангыдан Шейит джанла бизге байракъ болсунла. Хасауканы бетин сюртюб джалындан, Таулучукъла зияратха турсунла. 2010 КЕЛ ДА КЁР Сен тангла бла да келчин атлай, Чыкъ тамчы бла да джуу бетинги; Кел да кёр сен – сенсиз Къарачай Чал тансыкъ бла бёлер эсинги. Сен джайны кёзлери бла къарай, Кел чыран тауланы джерине; Кел да кёр сен – сенсиз Къарачай Джыр, эжиу бла байлар кесине. Сен джаяу джолчукъла бла атлай, Ич да кёр Къобанны ойларын; Кел да кёр сен – сенсиз Къарачай Аз этгенди сенсиз тойларын. «Къарачай!» деб айтсанг, джюрегинг Бир дыгъыдамы болмайды, айт? Сен юйде анангы кёзлерин Кёрюрге бауурунг бла да къайт. Джер къачы бла сыйла атангы, Таулуну намысы бла сыйла; Бар эсе уа, юйрет джашынгы, Джол табарча юйрет Джуртуна. Къарачай – ол Къобанды, ийнан, Акъ мынчакъ тизилген эллери; Къарачай башланыр Шхайтыдан, Сен бла менбиз аны джюреги. Сен кече бла, джуртну къучакълай, Кел, атла да мыдах эллени; Кел да, кёр сен – сенсиз Къарачай Кюн, кече да сакълайды сени. БАЯУТ Межгитни ала къызыл джасаб, Большевик алай кирди элге; Аллахдан джыйгъан кибик джасакъ, Аш тепси къура эди джерде. Ал сюрде улакъча макъыра, Чилледе бёрю тонун кийди; Элими эки эте, чагъа, Ол аны къызыл къанын ийди. Хоншусун хоншу кеси сатыб, Терк минди къызыл атха адеж. Тау намыс бизден кери къачыб, Силкине келе эди Худес. Къарачай къызыл отда джана, Ийманын кюбе тюбге сукъду. Минглеге ахыр джолну джаба, Баяут, айт, ненчаны джутду? Къол тирмен тохтамайын, сыгъа, Миллетни джойду, этди тоноу; Сокъурну джолгъа этиб уста, Тилсизге берген эдик оноу. Башчыла – бютеу мурдар къанлы, Джокъ эди гюнах, сууаб не бет. Тышындан чабхан кибик джанлы, Эл-элден къачханед берекет… Кечеде джангы джолла излей, Чокуна джая эди билим; Бар джанын бютеу бизге тёлей, Келликге бере эди изин. Сибирге тутмакъ болуб атлай, Арт сёзюн айтхан эди артха: «Баяут! – деб, – ёлмегиз, джылай, Ол джуртдан джууукъду Аллахха!» 1995 СЮЙМЕКЛИК Сюймеклик – ол джанны учханы – Багъасыды хар бир инсанны; Ол мийик сезимни джылыуу Багъасыды Адам улуну. Сюймеклик – тюлдю чек не тыйгъыч, Садакъа да излеме андан. Джюрекни чорт кессе да къылыч, Сен ахсынма джесир джарадан. Сюймеклик – тюлдю хакъ неда борч, Джауунга да келеди ма ол. Ант этсенг да болурма деб къурч, Суу алгъанча, этеди мухол. Сюймеклик – тюлдю дау неда джюк, Акъ чалны да бёлейди гюлге. Насыбдан сен юзсенг да бюртюк, Ол джазыу бла келеди бизге. 2008 АЧЫУСУЗ, СЕЗИМСИЗ... Бир джангы сюйюмчю табылса джаныма, Ол аны отунда унутур сезимин. Санаусуз берилген джолланы атланса, Шо, азыб да сёнгмезми тынгсыз джюрегим? Бу ургъан Къобанны бёлесенг тюзлеге, Азайыб къалыр ол, терени болуб сай. Бийнёгерча ёрлей, бегинсем мийикде, Мен учарем эниш, кесими да алдай. Къыш къара кечени бузунда юшюсе, Дуу джаннган ёртенде джылынмаз эди джан. Узакъгъа созулгъан бу ахыр сермешде Айт, къалай къутулгъун эсирген тансыкъдан? Ол эгизди, ийнан, тенгди ол сезимге, Бир азау кючюклей кемиреди бизни; Акъ къалын тубанны байласам кёзюне, Бош сюре да, излей, ол кетмезми кери? Ачыусуз, сезимсиз, бир сокъур тёзюмню Джан излейди тынгсыз, джан излейди аны; Ол кеси кесине ат этиб ёмюрню, Бу тилсиз сёзлеге байлады тангымы. 2008 Акъбайланы Харун 12 Литературная Балкария и Карачай № 3, никкол ай (июнь), 2011 Ата Журт урушну дефтерлери 1903 жылда Къашхатауда туугъ- анма. 1918 жылдан башлап колхозда ишлегенме. Ол заманда колхоз деп да жокъ эди, болсада ишибиз – иш эди… Къазакъла келедиле да, большеви- кле къачадыла. Ол къачханла бла барал- май, элде юч къашхатаучу къалады: Зока- ланы Хусей, Мокъаланы Зашау, Чеченла- ны Ысхакъ. Сырт талада мени къошуму юсюне тюшедиле. Ары-бери баралмайды- ла да, былагъа мен къарайма. Эрттенин- де ашатып-ичирип: «Барыгъыз агъачха», – дейме. Ингиринде къошха жыйыладыла. Алай бла бир ауукъ заманны къалауурла- ры болуп, багъып турама. Дагъыда Къара- чайдан къача келип, юч къарачайлы тю- шеди, алагъа нёгер болуп, алагъа да къа- райма. Ол алты кишини багъып турама… Энди была большевик аскерге къошу- лургъа дейдиле, алай жолну билмейди- ле. Жыяулай Чирик кёлге барып, къурала тургъан большевик аскерни табама, та- маталарына жолугъама. Къайтып келип айтама былагъа. Къууанадыла... Эрттенликде, жол азыкъ да саладыла, атны да кесиме къоядыла, ушкок да, окъ- ла да бередиле. Анга да къууана, къайтып келеме бери. Къалай болса да, къазакъла къуруду- ла, Совет власть кирди. Байланы, бийле- ни малларын Хаймаша сыртында жыяды- ла, юлеширге эллеге. Колхозла къуралып тебрейдиле. Бизни колхозну малы жокъ, заты жокъ, колхозну аты болмай, «Тогъай артель» деп бир атайдыла, сора жангы- дан «Къызыл Малкъар» дей- диле. Элден 300 мал жыяды- ла колхозгъа, быланы къул- лукъчула манга алдырадыла, кесинг сюйген адамланы да нёгерге беребиз дейдиле да. 29-чу жыл, юч-тёрт нё- гер да алып, 42 жылгъа дери маллагъа къарайма. Ол юч жюз малдан тёрт минг мал этип, урушха алай кетеме. Юйреннгеним зат да жокъ, къойладан алып келип ашы- радыла. Элтип Тихорецк- ге тёгедиле. Уруш а узакъ тюйюл… «Былайдан теби- реп, жетинчи кюнде урушха кирликбиз» – дейдиле. Жол- гъа чыгъабыз, тохтамай танг атхынчы дери барабыз. Ол кюн да ингирге дери, жыя- улай. Ёретинлей жукълап бара эдик. Бакугъа жетебиз, ачдан а жаныбыз чыгъады. Кюн къызыу. Каспий тенгизде жуууннган да этебиз. Келе- ди бир заманда поезд, жый- ылабыз. Тау арты бла айла- нып, Новороссийскеге бара- быз да, тохташабыз. Биягъы азыкъ жокъ… Уллу агъачны ичи, жашай турабыз. Урушха да барабыз, урушхан да этебиз… Ол мен болгъан полкда бары да мал- чыла. Жангыз юч коммунист бар эди. Кече разведкагъа адамла жибере эдиле. Бар- гъан эте эдиле, алай, болалмай, къайтып келе эдиле. Октябр айны 7-синде, къар да жауун къатыш жаууа, нёгерге эки дюгерли алама да, барабыз. Ингирликде уруш тох- ташханда, он-онбеш метрден къалауур- ла къоюп, къалгъанла уа солугъан этиучю эдиле. Ол къалауурла жукълапмыдыла, билип келигиз деп иедиле. Барабыз. Иги кесек барып тынгыласакъ – бир хурулдагъ- ан таууш. Шыбыртсыз барып къарасакъ – окопда ючеулен жукълап. Бир быстыр юсюнде азыкълары, спиртлери да бар, ан- дан да ашап, спиртден да ичип, кеслери да шинеллери бла башларын жабып. Иги эслеп къарасакъ, бизникиле тюйюл! Кеси къалауурларыбызны эслемей, ётюп кет- ген кёре эдик биз а! Билеклеринде – къа- ра жорлары, бираз къоркъаракъ да бола- быз. Артхаракъ туруп, оноу этебиз: экибиз ушкокланы тартып турургъа, биреу, окоп- ха тюшюп, сауутларын алыргъа деп. Сора не болса да тюшерме окопха, уянып къа- лырла деп да къоркъама да: «Къымыл- дагъанлай, уруп къоюгъуз!» – дейме. Ши- нелни да тешип тюшеме, биринчи – авто- матларын алама. Алама да, узатама дю- герлилеге, сора жайылып тургъан азыкъ- ланы, спиртин несин да жыйышдырама- да, береме аланы да. Артмакъларын да алама, билмейдиле бир зат да. Жукълай- дыла. Кесибиз уятабыз сора, ушкок къа- лакъла бла аркъаларына-аркъаларына уруп. Секирип турадыла, сауутларын из- лейдиле. «Къынгкъ этсегиз, къагъып къо- ярыкъбыз!» – деп билдиребиз бармагъ- ыбыз бла да. Шошаядыла сора. Сюрюп алып келебиз. Командирибиз, аланы кёр- генде, къууаннгандан жаны чыгъып къа- ла эди. Ючюбюзге да бир къагъытла жа- зып береди: «Была сизге, юйюгюзге саулай къайтсагъыз, алтынны орнуна боллукъду- ла», – дейди да… Октябр айны 17-синде ачы сермеш- де жаралы болама… Бир сууну бойну- на тюшгенбиз. Малкъар Къара сууу ки- бик болур эди, агъач ичи бла баргъан. Су- угъа кире-чыгъа, сууну бойну бла бара- быз. Ауур жаралыла – арбада, арба къу- лагъындан тутуп барыргъа кюрешгенле да бар… Ингирге дери барабыз жыяулай. Жарамдан болалмайма. Бир да жер ба- салмай къалама, баралмай… Сора эси- ме аман акъыл тюшеди. «Энди барал- лыкъ тюйюлме. Былай жолдан бир жа- нына нёгерлеримден кесими урлайым да, бюгече былай къалайым, эрттенликде ыз- ларындан барырма» дейме да. Къаран- гыракъды. Жолдан ары бир жанына ыз- лайма кесими да. Жол юсюнден кенги- рек кетейим да, бираз кюч алайым дей- ме да. Кетеме жолдан ары бир жаны- на. Бир кёлге чыгъып къалама. Агъачны ичинде. Кёлню жанында бир уллу терек аууп, тюбю-тамыры бла аууп, былай кё- пюр болуп, бийик. Энди бюгече былайда къалама деп. Бараллыкъ тюйюл эдим. Къалама алайда, азыгъ- ым а жокъ. Азыгъыбыз жокъ эди бизни, Къызыл Аскерни… Жа- тып жукълап къалама. Арыгъан да болурем да… Эрттенликде танг жарый башлагъан заман- да, ол мени нёгерлерим кетген жол бла адамла бара. «Была не адамла болурла?» – деп, ба- шымы былай кётюрюп къара- сам... немислиле! «Ой, от тюш- дю юйюнге! Орталарына тюшюп къалгъанма да! Бюгече былай- да къалгъанда, сау эдим. Энди ёлгеннге сана кесинги!» – дедим кесиме. Ол кече къалай алгъан эселе да, уруп, къыстап, алай- ны немислиле алып. Сора не этерге билмейме. Ол кёл а тюз ма бу Чирик кёлге ушаш. Аллай бир уллу да тюйюлдю. Тёгере- ги – терекле, алкъынчы акъмагъ- андыла. Къалын терекледиле, иги эслеп къарамасанг, кёл кё- рюнмейди. Къолларына тюшюп къалмайым деп, осагъат, юсюм- де шинелим бар эди да, тешеме. Тешинеме. Ич быстырларымы, немми да шинелиме къаты чул- гъайма. Ол аугъан терекни ча- тына киреме да, анда букъдурама. Энди кесим а кёлге кирип, анда кечиниргеди умутум. Немислиле – ары бла бери чеп- кен сокъгъанлай айланадыла. Алгъанды- ла тёгерекни. Бир минутха окъуна къоя- рыкъ тюйюл эдиле ёлтюрмей. Артыгъы- ракъ да, жаралы болуп тапсала уа. Кире- ме, ич кёнчегимден башхасын къоймагъ- анлай юсюмде. Киреме кёлге да, бир тал терекни тамырындан тутуп. Ингирге дери кёлню ичинде турама, баш токъмагъымы да терекни тамырларларына сугъуп. Ол суу а былай бир жылы суу болады да, насыпха, мытыл кибик. Ол кёл а тюбюн- ден ёрге кётюрюп турады, ёрге кётюре, эншге бошлай. Ингирге дери турама суу- ну ичинде. Ингирде жукълап къалып, суу тюбюне кетип къалмайым дейме да, къа- рангы да болгъандан сора, чыгъама да, кийинеме. Ол терекни тюбюне киреме да жатама. Ачдан а чыдаялмайма. Биягъы танг атып тебреген бла биягъы киреме су- угъа… Ол форма бла жети кюн бла жети кечени кёл ичинде турама. Энди башха- дан ёлмей эсем да, ачдан ёллюкме. Бы- лай тургъандан эсе, ёлген игиди. Тапса- ла, атарла да ёлтюрюрле, насыбым бол- са, къутулурма дейме да. Къайсы жаны- на барлыгъымы уа биле эдим. Чыгъама сора суудан…. Мени ёлген сунуп тургъан команди- рибиз, мени кёргенде, аузу ачылып къа- лады: «Къайда эдинг?! Саумуса?!» деп. «Да, былай да былай. Кюндюз – сууда, кече – ууда». – «Жети кюн бла жети ке- чени?!» – дейди. – «Жети кюн бла жети кечени.» «Да, аш а?!» – деп сорады. «Аш а, не берсегиз да ашарыгъем». Олсагъат окъуна кесини азыгъындан береди манга. Бир юч жюз-тёрт жюз грамм ётмек, бал туз, тузланнган чабакъ… Сора бир сол- датны береди. «Муну, элтип, полевой го- спиталгъа берип, расписка алып, къайтып келесе бери, артха», – дейди да… Машинала бла ташып, алайда бол- гъан жаралыны къуядыла сора вагоннга. Къарангыды. Чыракъ жандыртмайдыла. Кетебиз алайдан… Бакуда жыйырма бир кюн турабыз. Жараларыбыз да бир кесек ышыкъ болады. Жыйырма бирин- чи кюн жыйыладыла дуния командир- ле, къоланбашла, къоланёшюнле бир уллу залгъа. Чакъырадыла да, барама. Бир да къоймагъанлай Бакуда болгъан жаралыланы къагъытларын жыйгъан болур эдиле алайгъа. Докторла да бар анда, командирле да бар. Къагъытлагъа къарай-айыра, къарай-айыра кетедиле да, энтта багъыш иги болса, урушха жа- рарыкълары да бар, абериге жарамаз- лыкълары да бар. Жарамазлыкълагъа чыгъып тура эдим. Къууаннган да этдим, энди юйге къайтама деп… Жазып тура эдиле – «Орта Азиягъа ашырыргъа…» жүктеу/скачать 11,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|