J  түрғысьшан алатын болсақ, индивидуумға жалпылық қарама-

не арасындагы емес, қайта, қандай бетпердемен көрініесін, 

сол  бір  гана  индивидуализмнің  эр  алуан  формалары  ара­

сындагы тартыстар болып табылады.  Жоне де, бундай  тар- 

тыстар  коптікті  біріктіруге  қабілетті  принцип  атауль [ньщ 

жоқтығының кесірінен,  сондай-ақ,  индивидуализмні н, озі 

де әуел бастан-ақ боліністі діттейтіндігі себебінен де, е; иқа- 

шан дәл бүгінгідей соншалық жиі әрі ауқымды болматнын 

байқау  қиын  емес.  Бүл  бөлініс  жөне  одан  келіл  шыптын 

хаос түтастай алғандағы материалдық оркениеттің шарасыз 

салдарлары болып табылады, өйткені, материяньщ өзі бс лініс 

пен көптілік атаулының шын мөніндегі бастауы боладі ,і.

Жөне,  ең соңында,  моні элита идеясын терістсуде  ясат- 

қан демократиялық түжырымдаманьщ соңғы салдарьш қ; ірас- 

тыруқалады.  “Демократияның”  “аристократияға”  қарама- 

қарсы қойылатындығы кездейсоқтық емес, себебі,  шыгу тур- 

теп бойынша  “аристократия”  созі “еңжақсылар (танда  лы- 

лар)  билігі”,  “элита  билігі”  дегенді  білдіреді.  Элита 

оіінің

 

әу бастагы мағынасында тек азшылықты таныта алады кәне

де, оның интеллектуалды басымдыкқа негізделетін күш: нщ,

ал, долірек айтқанда,  беделінің — оз логикасына сәйксо аз- 

шылықты копшілікке,  ал, демек, сапаның санға һәм эл лта- 

ның қалың копшілікке қүрбан етілуін табанды түрде т; ілап 

етуші демократия негізделетін сан күшімен ортак ештсңесі 

жоқ.  Сондықтан, шьшайы элитаның багытгаушы әсер-ыі діа- 

лы, тіпті, оның омірде бар болу қарапайым фактісінің сзі — 

әлбетте, ол шынымен-ақ тіршілікте бар болган жагдайда S ’ана 

оз функцияларын аткара алмақ — эгалитарлық түжырьища- 

маларга, ал, демек, иерархия атаульшы терістеуге негіздсл ;тін 

демократиямен оз негізінде үйлеспейді (олай болатыны, түп 

негізінде демократиялық идея кез келген индивидуумдьі ба­

ска индивидууммен алмастыруга болады,  өйткені,  олар]цың 

барлыгы математикалык түргыдан тепе-тең деген үйгарьім- 

нан  бастау алады,  осы  математикалык тепе-тендікпен  бар 

үқсастық тәмам болады да).  Шынайы элита тек интеллек­

туалды  элита  бола  алады.  Сондықтан,  қазіргі замангы де­

мократия да ендігі интеллектуалдылык жок жерде гана пай­

да бола алады, қазіргі замангы дүние жагдайында осы жай- 

күй орын алган да.  Алайда,  ешқандай да тендік іс ж үзі аде 

жоқ,  болмайды да жэне баршасын бірыңгай деңгейге түеіру 

әрекеттеріне қарамастан,  адамдар арасындагы айырмаШы- 

лықтар  ешқашан да соңына шейін жойылмайды.  Бүл  (лс-

92

мократия логикасының өзіне  кереғар)  алуан түрлі жалған 

немесе псевдо-иерархияларды ойлап шыгаруга мәжбүр етеді, 

ал,  олардың жоғары деңгейлері көбіне-көп бірден-бір жал­

гыз шынайы элита саналуға дәмелі келеді.  Әрі осы жалған 

иерархия қашаңда таза материалдык сипатгы қатыстық және 

шартты негіздемелерге қүрылады.  Қазіргі замангы қоғам- 

дар бірден-бір әлеуметгік өзгешелік ретінде тек кана мате­

риалдык жағдайдағы  өзгешелікті,  яғни,  таза материалдық 

және сандық иараметрді мойьщдайды, сөйгіп, бүл, өз негізінде 

материалдык жэне сандык; демократиялық режимдер жіберіи 

алатын бірден-бір жалғыз теңсіздік формасы болып табыла­

ды.  Ж әне  тіпті,  бүндай  іс  жай-күйіне  қарсы  шығатындар 

да, жоғары рет-жосықты принциптерге ден қоюшылық бол- 

маганның кесірінен, қайсыбірде, тіпті, осы өзекті жағдайды 

теріс арнада шиеленістіре түсіп,  қазірде орын алған ауытқу- 

шьшықты түзету үшін ешқандай әсерлі-орекетті амал-төсіл 

үсынуға қабілетсіз.  Міне, осы жерде күрес азды-көпті дөре- 

жеде эгалитарлық тенденцияға ерекше көңіл бөлетін демо- 

кратияның ор алуан аспектілері арасында өрістейді, дэл осы­

лайша,  басқа бір жагдайда соз индивидуализмнің эр алуан 

аспектілері  арасындагы күрес жайында  болган.  Іс жүзінде 

демократизм  мен  индивидуализм,  айналып  келгенде,  бір- 

бірімен үйлеседі.

Барлык осы ой-пайымдар қазіргi замангы дүниедегі әлеу- 

метгікжагдайдьщ мәнін айқын түсінуге жэне, сонымен бірге, 

өлеуметтік саладагы,  осыган тендес барша  қалғандарында 

да,  хаостан  шыгудың  бірден-бір  мүмкін  жалгыз  жолын 

көрсетеді:  ол жол шынайы интеллектуалдылықты қалпына 

келтіру болып табылады,  ал,  шынайы интеллектуалдылық 

жаңа ақиқи шынайы элитаның кезекті қалыптасуына алып 

келуі тиіс. Қазіргі уақытта бүндай элита Батыста жоқ, себебі, 

бүл  терминді  бар  болганы  шынайы  рухани  рет-жосық 

мүмкіншіліктеріне  (потенциаларына)  гана ие бытыраңқы, 

бір-бірінен  алшақталган  элементтерге  қатысты  қолдануға 

болмайды.  Бүл элементтер көбіне-көп тек норманы қалпы- 

на келтіруге деген тенденцияларды,  үмтьшысты гана таны- 

тады,  бір  осының  озі-ақ  оларды  қазіргі  замангы  дүниеге 

қарсы әрекеттенуге мәжбүр етеді. Бірақ, рухани рет-жосық- 

тың езі емес, тек мүмкіншіліктері болгандыгынан да,  олар 

іс жай-күйіне қанша да болмасын тиімді өрі салмақты ықпал 

ете алмайды.  Олардьщ барлыгында дәстүр доктриналарын

93

ресе,

жет-

қабі-

ақиқат  білу  жағы  жетіспейді,  ол  доктриналарды,  өсі 

қазіргідей өзекті шектен тыс жайсыз жағдайларда, білім 

кіліксіздігін өте-мөте үзік-үзік, толымсыз түрде өтеуге 

летті  тек  таза  автономды  интеллектуалды  логикадан  ғана 

келіп  шыға,  әншейін  импровизация  жолымен  қайта  жаң- 

ғырту  мүмкін  емес.  Ақыр  нәтижесінде,  біз  бар  болғаны 

принциптерді  білудің  жетіспеушілігі  жөне,  қалыпты  жаг­

дайда дөстүрлі доктриналардың дәнекерлігімен жүзеге асы- 

рылатын, басқарудың жоктығы кесірінен көбіне-көп бағыт- 

бағдарсыз  басы  бірікпеген  әрекеттенушіліктерді  көреміз. 

Қазіргі  замангы дүниеге тән  шашыраңқылық,  тіпті,  онын 

қас  жауларына  да  таралатын  осы  бір  бытыраңқылық  сол 

дүниенің өзін-өзі сақтау амалы десе болар еді.  Бүл іс жай- 

күйі,  әзірше қазіргі замангы дүниеге  қарсылық әрекег тек 

қана айрықша “карабайырланган” өрісте жүріп түрган кез­

де,  ш үбәсіз  сақталады,  бүл  өріс  қазіргі  замангы  рух  үшін 

табиги жөне бірден-бір тиімді аумақ болгандыгынан,  <| 

дәйім  сол  рухқа  берер  жеке-дара  артықшылықтары 

Және де қазіргі замангы дүниенің жаулары, әйткенмен 

осы  сала  аясында  қалуды артық  көретіндігі жайтыны: 

сол дүние ықпалы олардың өздерін де шарпитындыгый ай 

гақтаса  керек.  Міне,  неліктен,  игі  ниеттері  еш  күмән  ту- 

гызбайтын  коптеген  адамдардьщ  тек  ілкі  принциптерден 

бастау керектігін түсінуге қабілетсіз болатындыгы жоне с 

дың өзекті жагдайларда шынайы әрі ғүмыры мәңгі ешт 

ге қол жеткізу мүмкін емес өлдебір қатыстық, жекелей (е 

метгік немесе қандай да бір басқа)  өрісте өз күш-жігерл 

текке сарп етуді жалғастырып жүргендіктері.  Шынайы вли- 

тада,  егер  ондай  тіршілікте  бола  қалса,  мүндай  жекелік 

өрістерге тікелей араласудың немесе қандай да бір сыртқы 

іс-өрекеттерге қатысудың қажеттілігі болмас еді.  Ол (элита) 

жүрттың  көпшілігіне  сезіп  —  білдірмей-ак  істер  барысын 

басқарар еді де, ол осы негүрлым көрінбестігінен,  согүрлым 

тиімді  болар  еді.  Тиімді  болуы  үшін,  тіпті  де,  ешқагдай 

ақиқат интеллекгуалдылықты талап етпейтін иландыру күші 

туралы  жогарыда  айтылганның  барлыгын  еске  түсірген 

жеткілікті.  Міне,  осы мысал бізге таза интеллектуалдыііык 

пен таза руханилықтан тамыр тартқан өзінің ішкі табиғЦы- 

мен үйлестікте одан да бетер көзге шалынбастан,  қүпиллы 

түрде әрекет ететін ақиқатында интеллектуалды  элитажың 

ықпал-өсер күші қандайлық қүдіретті болуы тиістігін елес-

ның 

бар. 

дәл 

і

 өзі

лар­

це- 

леу- 

ерін

94

тетуімізге көмектеседі.  Енді,  міне,  қазіргі заманғы дүниеге 

қарсы түрушы элитаның осы интеллектуалды күшін көптік 

зандарының ықпалымен бөлшектеп,  алдамшы ой-қиялдар 

мен жалғандықтар өрісіне тарта берумен  өлсіретудің орны­

на,  керісінше,  оның принциптің үйым бірлігіне үйым шо- 

ғырлануына мүмкіндік берген жөн болар еді,  сонда ол, ерте 

ме,  кеш пе,  ақиқаттың өзінің күшімен тендесуі тиісті еді.

7-тарау. МАТЕРИАЛДЫҚ  ӨРКЕНИЕТ

Жоғарьща айтылғандардың барлығынан Шығыс адамда- 

рының  бөле-жара  материалдық  өркениет  ретіндегі  батыс- 

тық  оркениетке мін тағулары әбден негізді екендігі айқын 

көрінеді.  Бүл өркениет тек материалдық мағынада ғана да- 

мыған  еді,  содан да,  біз  оны  қандай  көзкарас түрғысынан 

қарастырмайық, дәйім осындай материализацияның және 

айрықша материалдық дамудың тікелей нөтижелерімен ал- 

дымыздан  шығады.  Алайда,  ілгерідегінің  барлығына  тағы 

мынаны қосқан жон: біріншіден,  біз  “материализм”  сөзіне 

салынуы мүмкін әр қилы мазмүвдарды түсіндіріп өтуге тиіс- 

піз,  ойткені,  егер  қазіргі  заманғы  дүниені  материалистік 

ретінде айқындар  болсақ,  оздерін  айрықша  қазіргі заман- 

ның өкілі,  бірақ,  соның касында, тіптен, материалист емес 

санай отырып,  міндетті түрде бүндай теңеуге қарсыласып, 

оны қорлау деп есептеуге бейім адамдар кайткенде де табы­

лады.  Сондықтан біз,  барлық  ықтимал жаңсақтықтар  мен 

екіүштылықтарды жою үшін, осы түрғыда бірқатар түсінік- 

темелер беруіміз қажет.

“Материализм”  созінің  озі  XVIII  ғасырдан  ерте  пайда 

болмағандығы елерлік жайт.  Бүл терминді материяның шын 

мәнінде барлығын мойындайтын теорияны сипаттау үшін 

философ  Беркли ойлап шығарған.  Бүл жерде бізді қызық- 

тыратыны  терминнің,  тіптен,  бүл  мағынасы  еместігі  аян, 

ойткені,  материяның тіршілікте бар-жоғы туралы мөселенің 

озін  біз  қазір  қозғамаймыз.  Біршама  кейінірек  “материа­

лизм”  созі мейлінше тар мағынаға ие болып,  оны осы кезге 

шейін сақтап қалды: “материализм” омірде материя мен оньщ 

туындыларынан басқа мүлде ештеңе болмайды деген үйға- 

рым сай келетін түжырымдаманы білдіретін болды.  Бүндай 

түжырымдама мүлде жаңа  болып табылатындығын жоне — 

тіпті,  түтастай  қазіргі  заманғы  дүниетанымның  ең  мәнді

95

қүрамдас бөліктерінің бірі болғандығынан — айрықша қазіргі 

заманғы орныққан көзқарас-пікірлердің жемісі реті іде та- 

нылатындыгын атап өткен жөн1. Ал,  біз осы сәтге е згеше, 

едәуір  кеңірек,  бірақ,  соған  қоса,  жеткілікті түрде  айқын 

мағынадағы материализм туралы айтпақпыз.  Бүл ма ъшада 

материализм,  қандай да болмасын жекелеген фило< офия- 

лық  теориялардан  мүлде  тәуелсіз  жэне  жогарыда  аталып 

кеткен озіндік “философиялық материализмнен” ты ;, тағы 

коптеген басқа да түжырымдамалар мен теориялық қүры- 

лымдарды тудырган әлдебір жалпылық, ілкі дүниетг нымға 

барабар. Бүл дүниетанымның мәні — ойша танушыль қ өлде 

таза  іс-төжірибелік деңгейде  жүзеге  асырылатындь ғынан 

тәуелсіз — материалдық заттарды және олармен байлг нысты 

мөселелерді азды-копті саналы түрде бірінші шепке қ< іюшы- 

лықта жатыр. Қазіргі замангы адамдардьщ басым копь шіігіне 

дэл  осындай  дүниетаным  тэн  екендігіне  олдебіре> лердің 

қарсы шыга қоюы екіталай шығар.

Соңғы жүзжыддықтар бойына дамыган бүкіл “қарарайыр- 

ланған” гылым боле-жара сезімдік дүниені оқып-зерттеуге 

негізделген, тек соның аясымен гана шектелген,  содан да, 

ол пайдаланатын әдістер тек сол бір өріске гана қодіаныла 

алады. Бірақ, тек осындай әдістер гана, барша қалғаңіарына 

керегар,  “ғылыми” деп танылып, бүл материалдық нәрсе- 

лермен айналыспайтын гылымның болуы мүмкшдігінің өзін 

терістейді. Алайда, осы козқарасқа ортақтаса, өзін тутастай 

осы гылымдарга арнай отырып, өйтсе де,  өздерін материа­

лист санаудан немесе материализм деген атпен белгілі фи- 

лософиялық теорияны мойындаудан бас тартатын кош адам­

дар табылады. Олардьщ арасында дінді ашық уагыздайтын- 

дар да бар, ал, олардьщ шыншыл-адалдыгына шәк кеіітіруге 

тагы негіз жоқ.  Бірақ, солай бола түра, мүндай адамдардьщ 

гылыми үстаным-багыттары нагыз материалистердіі ; үста- 

нымдарьшан еш өзгешеленбейтіндігі бар. Жиі таза діни козқа- 

рас түрғысынан қазіргі замангы гылымды атеистік һәм : мате- 

риалистік гылым ретінде жалпы терістеудің жөнді-жө§ сіздігі

1  X VlII-ғасырға  дейін  грек  атомизмінен  бастап,  картезиан, 

зикамен  аяқтай,  “механицистік”  теориялар  болған.  Бірақ,  арала| 

нәтижесінде біреуінің екіншісіне кейбір сабақтастығын тудырғаі 

монінде  үқсастык  барына  қарамастан,  механицизмді  матери; 

араластыруға  болмайды.

ық  фи- 

ында  — 

шын 

изммен

96

туралы  мәселе  көтеріліп  жатады.  Алайда,  дағдыға  сайып, 

мөселе баламалы түрде қойылмайды. Ол ғылымньщ өзі ашық 

түрде өзінің атеизмін, я материализмін ресми жарияламай- 

тыны аян.  Тек,  өншейін,  жаңсақтығына  сайып,  ол белгілі 

бір  нөрселерге  соқпай  өтіп кетеді,  бөзбір  философтардың 

істейтініндей,  олардың  өмірде  барлығын  біле  түра  теріс- 

темейді. Қазіргі заманғы ғылым аясында, осылайша, de facto 

материализм туралы, өзіндік ирактикалық материализм ту­

ралы  айтуға  болады.  Бірақ,  бүдан  кесел  одан  бетер  зорая 

түседі, өйткені, ол өрі кең, ері терең дендеуде. Философия- 

лык үстаным қайсыбірде өте-моте үстіртін болуы мүмкін, 

тіпті “кәсіби философтар” турасында да осыны айтуға бола­

ды. Ал бүған коса, коптеген адамдар белгілі бір нөрселердің 

формалды түрде терістелуін сенімсіздікпен қабылдайды да, 

оньщ қасында оларга қатысты толық немқүрайдылық, өдетге, 

ешқандай сезік тудырмайды.  Міне, ең қатерлі болып табы- 

латыны да дәл осы, ойткені, әлденені терістеу үшін, ең бол- 

мағанда, ең шамалы дәрежеде болса да, ол жайында ойлану 

қажет,  бүның  қасында толық  немқүрайдылық  үстанымы 

адамдарды бүл қажеттіліктен мүлдем арылтады. Егер боле- 

жара  материалдық  ғылым  озін  бірден-бір  мүмкін  ғылым 

танытып жатса; егер адамдар бүл ғылымнан тыс ешқандай 

толыққанды  білім  болмақ емес деп  санауға  машықтанып 

кетсе;  егер  де  адамдар  алатын  оқу-білім  олардьщ  бойына 

сол гылымга, ал нақтырақ айтқанда “сциентизмге” төн теріс 

үғымдар мен соқыр нанымдарды сіңіріп жатса, — қалайша 

ол адамдар материалист болмай қала алсын немесе, басқаша 

айтар болсақ, қалайша олар өз мүдделері мен күш-жігерлерін 

материя  және  материалдық дүниеден  өзгеше  бір  бағытқа 

бағдарлай алмақ?

Қазіргі замангы адамдар  үшін көрінетін я сезілетіннің 

аясынан тыс мүлде ештеңе болмайды. Тіпті, егер тіршілікте 

тагы әлдене болуы мүмкіндігіне теория жүзінде иліксе де, 

олар салғаннан ол “әлденені”  “танылмаған” гана емес, әуелі 

“танылмайтын” деп жариялай қояды, ал бүл ол турасында 

ойлану қажеттігінен арылтады. Әрине,  “бақи дүние” тура- 

сындағы кейбір идеяларды меңгеруге әрекеттенетіндері де 

бар, бірақ, олар бүндай жагдайларда боле-жара өз ой-қиялы- 

на  сүйенеді де,  “бақи дүниені”  фәни дүниенің кошірмесі 

ретінде көрсетіп,  оған дәл сол жер дүниедегі тіршілік жаг- 

дайларын  — кеңістікті,  уақытты жөне тіпті,  әлдебір  “төн-

219-8

97

ділікті”  (тәні бар), дарытып қояды. Басқа бір тұста, спири- 

туализмдік доктриналар туралы айтқанда, біз осындай түр- 

пайы материалистік үгымдардың сорақы мысалдарын кел- 

тірген едік. Тіпті,  егер бүндай оғаштықтықтар бәрін өрес- 

кел дабырайтып жіберген шетін жағдай болып табылса да, 

түтастай бүл феноменді тек қана спириттерге немесе азды- 

көіггі солармен байланысты секталарга тели беру дүрыс бола 

қоймас  еді.  Түтастай алғанда,  ой-қиялдың,  қалыпты жаг­

дайда осы бір адамдық қасиетке жабық,  салаларға килігуі, 

ол салаларда орынсыз өрі жарамсыз болып шыға келетіндігі 

Батыс  адамдарының  сезімдер  өрісінен  биік  котерілуге 

қабілетсіздігін оте-моте корнекті айғақтаса керек. Копшілігі, 

тіпті “тану” және “ой-елес”  (“ой-қиял”) арасындағы айыр- 

машылықты кормейді, сөйтіп, кейбір философтар, жекелей 

алғанда,  Кант,  тым әріге кетіп қалғандықтары соншалық, 

елестетуге келмейтін және “ой-қиялда кәру” мүмкін еместің 

барлыгын  “танылмайтын” және  “ақылга сыймайтын” деп , 

жариялады.  Сонымен,  эдетте,  спиритуализм немесе идеа­

лизм аталатынның барлығы небэрі материализмді материал- 

дық емес деңгейлерге апарушылық, қарапайым материализм 

транспозициясы болып табылады.  Бүл біз  “нео-спиритуа­

лизм” терминімен атағанға қатысты ғана емес, сонымен бірге, 

философиялық сішритуализмнің өзіне қатысты да әділ, эйтсе 

де, оның эзі эзін материализмге қарама-қарсылық ретінде 

айқындайды. Шын мәнінде, материализм мен спиритуализм 

бүл  создердің  философиялық  магынасында  бірінсіз  бірі 

мүмкін емес, эйткені, олар эз мәнінде бүлардың бастапқы 

бэлінісінің ізін ала қарама-қарсылықты болған картезиан- 

дық  дуализмнің  екі  жартысы  еді.  Міне,  содан  бері  күллі 

философия, олардан шығуға қауқарсыз болған соң, осы екі 

аямен шектелген. Этимологиясына қарамастан, спиритуа- 

лизмнің руханилыкпсн ортақ еиггеңесі жоқ1, содан да,  оның 

материализмге қарсы күресі мейлінше жоғары интеллекту- 

алды  үстанымға  табан  тірегендерді  және  бүл  екі  қарама- 

қарсылықтар оз мәнінде мейлінше үйлесетіндігін өте жақсы 

көретіндерді мүлде ешбір дәрежеде қызықтыра алмайды да, 

копшілік жагдайда, олардьщ арасындагы қарама-қайшылық- 

тар,  ақыр аягында,  ауызша һәм терминологиялық алшақ- 

тықтарга баланады.

1 Спиритуализм  —  латынның  spiritus деген  сөзінен  шыққан,  созбе- 

соз 

рух

 дегенді  білдіреді  (Аудармашы  ескертпесі).

98

Қазіргі заманғы адам, тұтастай алғанда, өлшеуге, санауға 

немесе таразылауға болатын нәрселермен, немесе, басқаша 

айтқанда, материалдық нәрселермен шұғылданатын гылым- 

нан басқа ешқандай өзге ғылымды елестете алмайды, себебі, 

тек осындай нәрселерге ғана сандық тәсіл қодцаныла алады. 

Сапаны санға әкеп тіреуге үмтылушылық қазіргі заманғы 

ғылымға тэн нэрсе болып табылады. Бұл тенденцияның жет­

кен жері сол, ғылым сөздің шьшайы магынасында тек өлшеу- 

ге болатында ғана бар және сандық ара-қатынастарды біл- 

діретін зандардан басқа ешқандай шын мөнінде ғылыми заң- 

дар бола алмайды дейтін қагида пайда болды.  Бүл тенден­

ция Декарттың механизмімен бірге пайда болды жөне содан 

бері, тіпті, картезиандық физиканың қабыл алмауына қара- 

мастан, барған сайын айқын көріне бастады, себебі, ол кан­

дай да бір жеке теориямен емес, бірақ, ғылыми білім туралы 

жалпы үғыммен байланысты болған еді. Бүгінгі танда өлшем 

принципін, тіпті, оз табиғатында мүндай өдісті жоққа шы- 

ғаратын психология саласына да қолдануға тырысуда. Қазіргі 

кезенде өлшем мүмкіндіктері материяның өзіне төн негізгі 

қасиетінен, ягни, орасан зор бөлінгіштігінен келіп шығаты- 

нын  ешкім  де  ендігі  жерде  түсінуге  кабідетсіз.  Жөне  бүл 

қасиет жалпы тіршіліктегі баршасына төй деген түжырым 

барлығын бірыңғай материя деңгейіне түсірумен тепе-тең. 

Біз  бүдан бүрынырақ айтып кеткеніміздей,  дэл осы мате­

рия болініс пен коптік атаулының принципі болып табыла­

ды. Сондықтан, біз жогарыда корсетіп кеткеніміздей, тіпті, 

өлеуметтік  салада  да  андалатын  сандық  тәсілді  қолай 

көрушілік біз айқындаған мағынасындағы нағыз материа- 

лизммен  үйлеседі.  Және  де,  мүндай  тәсіл  міндетті  түрде 

философиялық материализммен байланысты емес, ойткені, 

шын  мөніндегі  айрықша  қазіргі  заманғы  дүниетанымды 

қүрайтын тенденциялардың дамуында материализмнің өзі 

материалистік  тенденциялардан  біршама  кейінірек  пайда 

болды.  Біз сапаны санга әкеп тіреушілікке  үмтылыстың әу 

бастагы қателігіне  немесе  азды-копті механицизмдік типті 

барлык түсіндірмелердің заңсыздығьша тоқтальш жатпаймыз. 

Ол бүл жерде біздің міндетгерімізге кірмейді, бірақ, бүл түргы- 

да бір атап өтеріміз, осы іспетгес төсілді төжірибеде колдана- 

тын гылым, тіпті, сезімдік материалдық дүние орісінде осы 

шындықтан мүлде алшақ жатады жене шындықтьщ коп болігі 

қажеттілікпен оның қүзырлық орісінен тыс қалады.

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: